Xahiş olunur təqdimatı ilköncəyükləyin.Please,first dovnload it.Yükləməsəniz videolar açlmayacaq animasiyalar görünməyəcək

1. İşarələrin tarixi
Hazırladı:Aytac Aslanlı

2. İşarələrin tarixi
• Yazı meydana gələnə qədər minilliklər boyu insanlar
arasında yalnız şifahi ünsiyyət mövcud olmuşdur.
İlk əlifba yarandıqdan sonra danışıq səsləri yazıda
hərflər vasitəsilə işarə olunmağa başlandı. Bu
səslərin köməyi ilə sözlər, cümlələr yazıldı. Beləliklə,
yazılı nitq meydana gəldi.
• Lakin şifahi nitq təkcə danışıq səslərindən ibarət
deyil. Doğrudur, insan danışarkən fikrini, ilk
növbədə, sözlərlə, cümlələrlə ifadə edir. Bununla
belə, intonasiyanın, vurğunun, pauzanın və s.
əhəmiyyəti də az deyil. Yazıda bütün bu köməkçi
funksiyaları xüsusi işarələr – durğu işarələri yerinə
yetirir.

4. • Durğu işarələri mətnin daha asan
qavranılmasına, səsli oxu zamanı düzgün
ifadəsinə kömək edir. Lakin bu işarələr əlifba
ixtira olunduqdan çox sonralar yaranmışdır.
İlkin dövrlərdə yazıda nəinki durğu işarələri,
heç sözlər arasında boş məsafə də olmurdu.
Belə mətni oxumağın nə qədər çətin olduğunu
təsəvvür edirsinizmi?
• Yazı prosesinin özü də çətin iş idi. Mətnlər
xəttatlar tərəfindən köçürülürdü. Bir kitabın
köçürülməsi bəzən bir neçə ilə başa gəlirdi. Belə
kitabları oxuyanların sayı da məhdud idi.

5. Kitab çapının meydana gəlməsi və daha geniş
oxucu kütləsini əhatə etməsi mətnlərin daha
anlaşıqlı, rahat oxunuşlu olması zərurətini
yaratdı. Bunun üçün, ilk növbədə, sözləri,
cümlələri bir-birindən ayırmaq lazım idi. İlk
zamanlar mətndəki sözləri bir-birindən yazı
xəttinin mərkəzində nöqtə qoymaqla ayırırdılar.
Sonralar nöqtə əvəzinə kiçik boşluq saxlamağa
başladılar, nöqtə isə cümlənin bitdiyini bildirirdi.
Daha sonra cümlənin ilk sözünün böyük hərflə
yazılması da mətnin oxucular tərəfindən daha
asan qavranılmasına kömək edirdi.

6. Halbuki durğu işarələrinin hər birinin dildə öz yeri və maraqlı tarixi var. Məsələn,
sual işarəsi latın dilində "sual” mənası verən "quaestio” sözündən yaranmışdır.
Əvvəllər sual cümləsinin sonunda bu sözün qısaldılmış formasını – "qo” yazırdılar.
Sonra "q” hərfini "o”nun üzərində yazmağa başladılar. Nəhayət, bu yazılış indiki
sual işarəsinə çevrildi.
Nida işarəsi də latın dilindən alınıb. Cümlənin sonunda yazılan və latın dilində
sevinc, heyrət bildirən "İo” nidası analoji yolla dəyişikliyə uğrayaraq müasir nida
işarəsinə çevrildi.
Bu iki durğu işarəsinin mətndə yaratdığı məna çalarları çox zəngindir. Onların
vasitəsilə maraq, şübhə, tərəddüd, təəccüb, heyrət, etiraz, sevinc, kədər və s. ifadə
oluna bilir. Hələ "?!”, "!!!” işarələrinin cümləyə qatdığı emosional rəngləri demirik! Bu
işarələrin məna tutumu elə böyükdür ki, bəzən sözsüz də insanın fikrini çatdıra
bilir. Kitab səhifələrinin kənarında hansısa oxucunun qoyduğu sual və nida işarələri
həmin insanın zövqü, düşüncə tərzi, hətta xarakteri haqqında müəyyən təsəvvür
yaradır.
Böyük fransız yazıçısı Viktor Hüqo haqqında söylənilən əhvalat durğu işarələrinin
malik olduğu ifadə imkanları baxımından maraqlıdır. Çox ciddi adam olan Hüqo
hərdən zarafat etməyi sevərmiş. Növbəti kitabı çapdan çıxdıqdan sonra o, satışın
necə getdiyini bilmək üçün naşirə məktub göndərir. Kağızda yalnız sual işarəsi – "?”
yazılmışdı. Hazır cavab naşirin cavabı da çox qısa olur: boş kağızın ortasında nida
işarəsi – "!”.

7. • Yazıda ən çox işlənən durğu işarələrindən biri də
vergüldür. Bu işarənin yaranma tarixi haqqında bir
neçə fərziyyə var. Bunlardan biri ərəb dili ilə
bağlıdır. Ərəblər yazıda vergülü əvəz edən "və”
bağlayıcısından geniş istifadə edirdilər. Ərəb
dilində bu söz yazıda bir işarə ilə – " ‫”و‬ (vav) hərfi
ilə ifadə olunur, çünki bu dildə saitlər yazılmır.
Orta əsrlərdə ərəb dili, bu dildə yazılmış bədii və
elmi əsərlər nəinki Şərqdə, hətta Avropada da
geniş yayılmışdı. Ərəb dilindəki "və” bağlayıcısının
qrafik işarəsi çox sadə olduğundan, güman etmək
olar ki, naşirlər ondan vergül kimi istifadə etməyə
başlamışlar.

8. • Deyilənə görə, sonralar ərəblər özləri
də bu işarəni vergül kimi qəbul
edəndə "və” bağlayıcısı ilə səhv
salmamaq üçün onu tərsinə yazmağa
başladılar: " ”. Amma, əslində, ərəb
dilində vergülün tərsinə yazılmasının
çox sadə səbəbi var. Bu dildə mətnlər,
bizim adət etdiyimiz kimi, soldan
sağa deyil, sağdan sola yazıldığı üçün
bəzi durğu işarələri də tərsinə
yazılır.

9. • Mətnlərin məzmun və təyinatına uyğun olaraq
yazıda durğu işarələri ilə yanaşı, müxtəlif
işarələrdən istifadə edilir. Bu işarələr fikrin
daha aydın, qısa və lakonik ifadəsinə xidmət
edir. Hər hansı elmi mətni oxuyub dərk etmək
üçün hərfləri tanımaq kifayət deyil. Həmin elm
sahəsində işlənən xüsusi işarələrin də mənasını
bilmək lazımdır. Elmin, texnologiyanın sürətli
inkişafı, informasiya bolluğu ilə xarakterizə
olunan müasir dövrdə belə işarələrin sayı da
günbəgün artır.

10. Diqqətinizə görə təşəkkürlər!
İlginiz için teşekkürler!
Thank you for attention!
Благодарим Вас за внимание!
Merci de votre attention!
Gracias por su atención!
Uşaqlar sizcə bu yazılar nə dilindədir?

11. CAVAB-
MİSİR HEROQLİFLƏRİ
TÜRK DİLİNDƏ
İNGİLİS DİLİNDƏ
RUS DİLİNDƏ
FRANSIZ DİLİNDƏ
İSPAN DİLİNDƏ

12. MERCI DE VOTRE
ATTENTION!