3. Sinif : VII b
Mövzu: Zərfin cümlədə rolu və morfoloji təhlili
Məqsəd: Zərfin mənşəyini müəyyən edir. Zərfin
quruluşca və məna növlərini izah edir. Zərfin cümlədəki
rolunu və onların orfoepik, morfoloji, sintaktik təhlil
qaydasını izah edir.
Dərsin tipi: Dediktuv
İnteqrasiya: Biologiya, Zoologiya, Ədəbiyyat
İş üsulu: Beyin həmləsi, müzakirə
İş forması: Fərdi, siniflə birgə, kiçik qruplarda
Resurslar: Dərs vəsaiti, Test tapşırıqları, Kompyuter ,
proyektor, Slaydlar
8. Zərf nəyə deyilir?
Zərf hansı suallara cavab verir?
Zərflərin mənşəyi haqqında nə deyə bilərsiniz?
Zərfin quruluşca necə növü var?
Düzəltmə zərflər necə əmələ gəlir?
Düzəltmə zərflər hansı nitq hissələrindən düzələ bilir?
Hansı şəkilçilər əsl zərf düzəldən şəkilçilərdir?
Omonim şəkilçilər hansılardır?
Mürəkkəb zərflər hansı yollarla əmələ gəlir?
Zərfin mənaca hansı növləri var?
Zərf və feli bağlama üçün ortaq əlamət hansıdır?
Əsl yer zərfləri hansılardır?
9. «Ağac bar verəndə başını aşağı əyər»
Verilmiş cümlədə neçə nitq hissəsi var.
Bu cümlədəki sözlər hansı cümlə üzvü
vəzifəsində iştirak edə bilər?
11. “İsim” qrupu
1.”Aşağı” sözünü cümlədə mübtəda vəzifəsində
işlədin.
2.Zərflərin altından xətt çəkin.
“Yaxşı yazmağı,yaxşı yazan müəllifləri
oxumaqla öyrənmək olar.
3.”dostyana” sözünü fonetik təhlil edin.
“Sifət” qrupu
1.”Aşağı “ sözünü cümlədə xəbər vəzifəsində
Işlədin.
2.”Cəld” sözünü leksik təhlil edin.
3.”İndi növbə sizindir” cümləsində “indi”
sözü hansı nitq hissəsidir.
“Say” qrupu
1.”Aşağı sözünü tamamlıq vəzifəsində işlədin.
2.”Cəld”, “igid”, “güc” sözlərinə leksik
şəkilçilər artırmaqla zərf düzəldin.
3.”Açıqcasına” sözünü morfoloji təhlil edin.
“Zərf” qrupu
1.”Aşağı” sözünü təyin vəzifəsində işlədin.
2.Aşağıdakı cümləni sintaktik təhlil edin.
“Biz qonaqları mehribancasına qarşıladıq”
3.”Əvvəl siz danışmalısınız” cümləsində
işlənmiş “əvvəl” sözü hansı nitq hissəsidir?
Tədqiqatlar
12. Zərflər cümlədə, əsasən, xəbərlə bağlı
olur və zərflik vəzifəsində çıxış edir:
Özgə atına minən tez düşər.
Yer zərflərinin bəziləri cümlədə təyin
kimi də işlənə bilir.
Yuxarı evə baxıb aşağı evi yıxma.
Zərflərin bir çoxu ismin xəbərlik
şəkilçilərini qəbul edərək ismi xəbər
olur:
Sumqayıt Bakıya yaxındır.
13. Zərflərin mübtəda vəzifəsində
işlənməsi də mümkündür:
Ora hələ təmizlənməyib.
Yer və bəzi zaman zərfləri isimlərə
məxsus qrammatik şəkilçilərlə,
xüsusilə hal şəkilçiləri ilə işlənə
bildiklərindən tamamlıq vəzifəsində
də işlənə bilir:
Uşaqlar yuxarını yoxladılar.
14. Diqqət!
Zərf hərəkətlə bağlı nitq hissəsi
olduğundan felin təsriflənməyən
formalarının əmələ gətirdiyi tərkibə
də daxil ola bilər. Bu zaman o,
ayrılıqda deyil, həmin tərkib
daxilində cümlə üzvü olur.
Anasından ayrı düşən quzunu qurd
yeyər.
17. Verilmiş cümlələri sintaktik təhlil edin.
Gözəl günlərimiz irəlidədir.
Uzaq qohumdan yaxın qonşu yaxşıdır.
SİNTAKTİK TƏHLİL
18. Quruluşca
növləri Nümunə
1.Sadə İndi, cəld, az,əvvəl
2.Düzəltmə Ca,casına, yana ,yanə
,anə, dan,da,
ən,la,akı,lıq,araq
Türkcə,şairanə, çoxdan,
hələlik,güclə,gündə
3.Mürəkkəb Bitişik
Defislə
Arabir,üzbəüz,az-az,
asta-asta, birdən-birə,
az-çox, gec-tez, birə-
beş, dizin-dizin
19. Mənaca növləri, Sualları Nümunə
1. Tərzi-hərəkət Necə? Nə cür? Güclə,təəccüblə,qəflətə
n
2.Zaman Nə vaxt? Nə zaman?
Haçan?
İndi,səhər, bayaq,əvvəl
3. Yer Hara? Haraya? Harada?
Haradan?
Ora, irəli,sağa,üzüaşağı
4.Kəmiyyət(miqdar) Nə qədər? Az, xeyli, azacıq,birə-
beş
5.
6.
20. Test 1
1.Hansı cümlədə zərf yoxdur ?
A) Onun halı birdın- birə dəyişdi.
B)Uşaq əvvəlcə duruxdu, sonradan-sonraya dilləndi.
C)Onlar gecədən-gecəyə bir yerə toplaşırdılar.
D)Xalqımız bu adəti nəsildən-nəslə ötürərək yaşadıbdır.
E)Sərhəddə hərdən-birdən güllə səsləri eşidilirdi.
2)”Sakitcə qapıdan çıxdı ,sonra nə düşündüsə,geri qayıtdı” cümləsində zərfin mənaca
hansı növləri işlənmişdir?
A)yer,zaman B)miqdar,zaman C)tərzi-hərəkət,zaman,yer
D)zaman,yer, miqdar E)yer,miqdar
3)Altından xətt çəkilən söz hansı nitq hissəsidir?
Bu dağ mənim ,o dağ sənin ,
Yem toplardı yeyin-yeyin.
a)isim b)sifət c)say d)zərf e)qoşma
21. 1)”Zorla,güclə” zərflərindəki -la şəkilçisi daha hansı nitq hissəsinin
düzəlməsində iştirak edir.
a)isim b)sifət c)isim və sifət d)fel e)sifət və fel
2)miqdar zərfi hansı cümlədədir?
a)Uşaq çoxdan buralara gəlmir.
b) Qoca çox ürəkdən danışırdı
c)Bu məsələni çoxları bilir.
d)Bu sözü ondan dəfələrlə eşitmişik.
e)Yüzlərlə adam bu hadisənin şahididir.
3)Zərfin feli sifətə aid olduğu nümunə hansıdır?
a)Qırağa çıxmaq b)daxilən saflaşan c)irəli yeridikcə
d)çoxdan gəlmişdi e)bizimlə gələn
22. 1)Zərfə və sifətə aid şəkilçi hansıdır?
a)-ca² b)-casına² c)-yana d)-dan² e)-akı
2)”Təzə xəbəri dərhal şəhərə çatdırdılar”. cümləsindəki
zərfin məna növünü göstərin.
a)zaman b)tərzi-hərəkət c)yer d)miqdar e)yer ,miqdar
3)Zərfin feli bağlamaya aid olduğü nümunə hansıdır?
a)kəndə çatanda b)cəld addımlayan c)geri qayıdaraq
d)evdən çıxarkən e)torpağı qazıyan
23. 1)Yalnız zərfə aid şəkilçilər hansılardır?
1.-casına² 2-.ca² 3.-dan² 4.-la² 5.yana
a)1,4 b)2,4 c)3,5 d)1,5 e)1,3
2)Təkcə zərflərdən ibarət cərgəni göstərin.
a)cəld,gözləmək,sahildə, b)qardaşlıq,xeyli,axşam, c)soruşmaq,işçilər,astaca
d)həmişə,qəfildən,aşağı, e)qəfildən,gecələmək,ağır
3)Hansı cümlədə mürəkkəb zərf işlənməmişdir?
a)Bulağın dupduru suyu səhər-axşam dərəyə tökülürdü .
B)O, bu əsər üzərində xeyli həvəslə işləyirdi.
c)Əvvəl –axır mən deyənə gələcəksən.
d)O,məqsədinə çatmaq üçün gecə-gündüz çalışırdı
e)Çiçək səssiz-səmirsiz evdən çıxdı.
24.
25. Yaradıcı tapşırıq
Yağışdan əvvəl
Günorta idi. Günəş amansızcasına
yandırırdı. Üfüqdə peyda olan qara
bulud şərqə doğru yavaş-yavaş
hərəkət edirdi. Qəflətən külək
əsməyə başladı. Cavan çinar ağacı
ürkəkcəsinə tərpəndi. Şiddətli külək
get – gedə güclənirdi. Uzaqda
birdən-birə şimşək çaxdı. Göy
gürultusunun ilk boğuq səsi eşidildi.
26. Yaradıcı tapşırıq
Yağışdan əvvəl
Günorta idi. Günəş amansızcasına
yandırırdı. Üfüqdə peyda olan qara
bulud şərqə doğru yavaş-yavaş
hərəkət edirdi. Qəflətən külək
əsməyə başladı. Cavan çinar ağacı
astaca tərpəndi. Şiddətli külək get –
gedə güclənirdi. Uzaqda birdən-birə
şimşək çaxdı. Göy gürultusunun ilk
boğuq səsi eşidildi.
![[Dosyana]
[Qəhramancasına]
[Tə:ccübnən]]()