SCES3033 Bumi dan Angkasa Lepas Amali mengenalpasti batu-batuan igneus, sedimen dan metamorfik Lawatan ke Jabatan Mineral dan Geosains Malaysia, Kota Kinabalu Batu basalt, granodiorite, rijang (chert), volkanik (obsidian green), syal, marmar, kapur, arang bitumen, sabak (slate), ultrabasik tericih,

1. 1
1 SCES3033 BUMI DAN ANGKASA LEPAS
TAJUK
Mengenalpasti batu-batuan
TUJUAN
Mengenalpasti dan mengelas batuan mengikut spesifikasi iaitu batu igneus, batu sedimen dan
batu metamorfik.
TEORI
Kerak bumi terbentu daripada beraneka jenis batu-batuan. Setiap batu-batuan ini berbeza
antara satu sama lain sama ada dari segi corak, bentuk rupa, warna, ketelusan air, cara
kejadian, mahupun kekuatannya menahan gondolan. Bagi ahli-ahli geologi yang menkaji
kandungan dan perkembangan bumi secara fizikal, pengetahuan tentang batu-batuan ini
sangatlah penting. Begitu juga ahli-ahli geografi, mereka perlu mempunyai ketahanan asas
tentang jenis batu-batuan yang biasa terdapat dan hubungannya dengan rupa bumi. Batu-
batuan juga menjadi asas tanah-tanih dan sedikit sebanyak menentukan jenis tumbuhan dan
penggunaan tanah-tanih di sesuatu kawasan.
Secara umum, batu-batuan boleh digolongkan kepada tiga kumpulan besar iaitu Batuan
Igneus, Batuan Sedimen dan Batuan Metamorfik. Pengkelasan ini dibuat berdasarkan
kandungan mineral iaitu jenis-jenis mineral yang terdapat di dalam batuan ini, tekstur batuan
iaitu saiz dan bentuk hablur-hablur mineral di dalam batuan dan struktur batuan iaitu susunan
hablur mineral di dalam batuan.
i) Batu Igneus
Batuan igneus terjadi akibat daripada penyejukan dan pembekuan magma dari dalam
kerak bumi. Batu ini biasanya berbentu hablur, tidak berlapis-lapis dan tidak mengandungi
fosil. Batu igneus boleh dikelaskan berdasarkan kandungan bahan-bahan logam di
dalamnya. Jikalau batuan ini mengandungi lebih banyak silika maka batu itu digolongkan
sebagai batuan asid. Contohnya batu granit, warnanya lebih cerah serta kurang padat.
Batuan bes pula lebih padat dan lebih hitam warnanya kerana banyak mengandungi
oksida dan hidroksida besi, aluminium dan magnesium. Contohnya batu basalt. Batuan
igneus boleh dibahagikan kepada batu plutonik dan batu gunung berapi mengikut asal
pembentukannya. Batu basalt dan batu granite merupakan contoh batuan igneus.

2. 2
2 SCES3033 BUMI DAN ANGKASA LEPAS
ii) Batuan Sedimen (batu enapan)
Batu Sedimen juga dikenali sebagai batu enapan terjadi daripada enapan yang
terkumpul di kawasan perairan. Kejadiannya memakan masa yang panjang.
Batuan ini dapat dibezakan daripada batuan jenis lain oleh sifat-sifatnya yang
berlapis-lapis. Tebal lapisannya berbeza dari beberapa sentimeter hingga ke
beberapa meter. Bentuknya kasar atau berbiji-biji halus, mungkin juga lembut atau
keras. Bahan-bahan yang membentuk batuan Sedimen ini mungkin telah diangkut
oleh sungai-sungai, glasier, angin atau binatang-binatang. Batuan Sedimen tidak
berhablur dan seringkali mengandungi fosil-fosil binatang atau tumbuh-tumbuhan.
Batu Sedimen dapat dikelaskan berdasarkan umurnya. Batu Sedimen boleh
dikelaskan kepada tiga jenis utam dengan berdasarkan kepada asal kejadiannya
dan kandungannya. Batu Konglomerat, batu kapur dan batu api merupakan contoh
batuan sedimen.
iii) Batuan Metamorfik
Menurut Fardnon. J (2006), batuan metamorfik adalah batuan jelmaan yang
berasal daripada batuan igneus dan batuan sedimen. Ianya amat keras, bersinar-
sinar, cantik dan amat menarik. Ianya dibahagikan kepada dua jenis iaitu batuan
berjalur dan batuan tidak berjalur. Batuan berjalur mempunyai susunan mineral
berlapis secara selari manakala batuan tidak berjalur tidak mempunyai lapisan.
Batu ini terhasil melalui perubahan tekanan dan suhu yang dialami oleh batu
mendak dan jugak batu igneus semasa gerakan tektonik di dalam bumi. Batu

3. 3
3 SCES3033 BUMI DAN ANGKASA LEPAS
metamorfik dibentuk oleh metamorfosm atau perubahan dalam bentuk batu yang
sedia ada. Tekanan dan suhu menyebabkan batu yang sedia ada atau Protolith
untuk berubah bentuk. Contohnya kyanite, andalusite dan gamet dan mineral
dalam jenis batu ini. Proses ini menyebabkan kumpulan mineral yang membentuk
dan datang bersama-sama dalam lapian. Gneist, Sabak dan Marmar adalah
contoh batuan metamorfik.
BAHAN DAN RADAS
Pelbagai jenis batu, simen termoplastik kuarza, kaca, mikroskop dan gogel.

4. 4
4 SCES3033 BUMI DAN ANGKASA LEPAS
PROSEDUR
1. Sampel batu diambil dari sekitar kawasan yang berdekatan.
2. Sampel batu dibersihkan dari bendasing yang terdapat pada permukaan batu.
3. Sampel batu dipotong kecil menggunakan mesin pemotong batu sehingga berbentuk
empat segi.
4. Sampel batu seterusnya digilapkan sehingga halus menggunakan simen termoplastik
kuarza dan kaca.
5. Sampel batu yang telah dihaluskan perlu dilekatkan pada slaid kaca dan digam
menggunakan gam khas.
6. Slaid kaca kemudian ditutup menggunakan slaid kaca yang lain dan seterusnya dikaji
menggunakan mikroskop.

5. 5
5 SCES3033 BUMI DAN ANGKASA LEPAS
7. Jenis batu ditentukan melalui pemerhatian warna, kilauan, kekerasan, lapisan, tekstur
dan corak.
8. Data dikumpul dan direkod.

6. 6
6 SCES3033 BUMI DAN ANGKASA LEPAS
ANALISIS DATA
Batu Batu Kriteria Batuan
A Basalt Jenis : Igneus
Warna : Hitam
Kilauan : Tidak berkilau
Kekerasan: 6 skala Mohs
Lapisan : Tidak berlapis
Tekstur : Bersudut , kasar dan keras
Corak : Berongga
Ketumpatan : 3.0 g/cm3
B Batu Granodiorite Jenis : Igneus
Warna : Kelabu keputihan (greyish white)
Kilauan : berkilau
Kekerasan : 6 skala Mohs
Lapisan : Tidak berlapis
Tekstur : kasar
Corak : pofiri
Ketumpatan : 2.67 g/cm3

7. 7
7 SCES3033 BUMI DAN ANGKASA LEPAS
C Batu Rijang (Chert) Jenis : Sedimen
Warna : kemerahan
Kilauan : Tidak berkilau
Kekerasan : 7 skala Mohs
Lapisan : Tidak berlapis
Tekstur : sederhana kasar, bersudut dan
keras
Corak : tiada corak
Ketumpatan : 2.52 g/cm3
D Batu volkanik (obsidian green) Jenis : Igneus
Warna : hijau muda pudar
Kilauan : Tidak berkilau
Kekerasan : 5.5 skala Mohs
Lapisan : berlapis
Tekstur : kasar
Corak : tiada corak
Ketumpatan : 2.6 g/cm3
E Batu Syal Jenis : Sedimen
Warna : Merah bata
Kilauan : Tidak berkilau
Kekerasan : 4 skala Mohs
Lapisan : Berlapis
Tekstur : Bersudut dan lembut
Corak : Tiada corak
Ketumpatan : 2.7 g/cm3

8. 8
8 SCES3033 BUMI DAN ANGKASA LEPAS
F Batu Marmar Jenis : Metamorfik
Warna : Putih
Kilauan : Berkilau
Kekerasan : 7 skala Mohs
Lapisan : Tidak berlapis
Tekstur : Halus dan keras
Corak : Tidak bercorak
Ketumpatan : 2.4 g/cm3
G Batu kapur Jenis : Sedimen
Warna : Kelabu
Kilauan : Tidak berkilau
Kekerasan : 4 skala Mohs
Lapisan : Tidak berlapis
Tekstur : Padat dan licin
Ketumpatan : 2.3 g/cm3
H Batu arang bitumen Jenis : Sedimen
Warna : Hitam
Kilauan : berkilau
Kekerasan : 3 skala Mohs
Lapisan : tidak berlapis
Tekstur : rapuh
Corak : Tiada corak
Ketumpatan : 1.37 g/cm3

9. 9
9 SCES3033 BUMI DAN ANGKASA LEPAS
I Batu Sabak (Slate) Jenis : metamorfik
Warna : Hitam
Kilauan : berkilau
Kekerasan : 6 skala Mohs
Lapisan : berlapis
Tekstur : halus
Corak : Tiada corak
Ketumpatan : 2.7 g/cm3
J Batu ultrabasik tericih Jenis : Igneus
Warna : hijau gelap kehitaman
Kilauan : berkilau
Kekerasan : 7 skala Mohs
Lapisan : tidak berlapis
Tekstur : kasar
Corak : Tiada corak
Ketumpatan : 2.6 g/cm3
PERBINCANGAN
Pada 21 Mac 2016, PISMP Sains Sem 2 Ambilan Jun 2015 telah mengadakan lawatan
ke Jabatan Mineral dan Geosains Malaysia Sabah di Kota Kinabalu. Objektif lawatan
itu adalah untuk mengkaji batu-batuan seluruh negeri Sabah mengikut jenis, warna,
kilauan, kekerasan, lapisan, tekstur, corak dan ketumpatan. 10 jenis batuan telah
ditemui dan dibezakan mengikut aspek-aspek tersebut.
Batu A, B, D, J merupakan batu jenis Igneus. Batu A merupakan batu Basalt. Ia
berwarna hitam dan mempunyai permukaan yang tidak berkilauan, kasar, keras dan
bersudut serta mempunyai rongga yang banyak. Ia tidak mempunyai lapisan di dalam
batu tersebut. Batu Basalt mempunyai kekerasan 6 skala Mohs dan mempunyai
ketumpatan 3.0 g/cm3
. Batu B pula merupakan batu Granodiorite. Ia berwarna kelabu

10. 10
10 SCES3033 BUMI DAN ANGKASA LEPAS
dan mempunyai permukaan yang berkilau, kasar, tidak mempunyai lapisan di dalam
batu serta bercorak pofiri. Batu Granodiorite mempunyai kekerasan 6 skala Mohs dan
mempunyai ketumpatan 2.67 g/cm3
. Batu D pula merupakan batu volkanik atau
dikenali dengan batu obsidian green. Ia berwarna hijau muda pudar dan mempunyai
permukaan yang tidak berkilau, kasar dan mempunyai lapisan di dalam batu. Batu
volkanik ini mempunyai kekerasan 5.5 skala Mohs dan mempunyai ketumpatan 2.6
g/cm3
. Batu J merupakan batu ultrabasik tericih. Ia berwarna hijau gelap kehitaman
dan mempunyai permukaan berkilau dan kasar. Ia mempunyai kekesaran 7 skala
Mohs dan mempunyai ketumputan 2.6 g/cm3
. Keempat-empat batu ini mempunyai ciri
yang sama iaitu mempunyai permukaan yang kasar, purata ketumpatan di antara 2.6
g/cm3
hingga 3.0 g/cm3
. Kekerasan keempat-empat batu ini juga hampir sama iaitu di
antara 5.5 – 7 skala Mohs.
Batu C, E, H merupakan batu jenis Sedimen. Batu C merupakan batu Rijang. Ia
mempunyai warna kemerahan dan mempunyai permukaan yang kasar, bersufdut dan
keras. Ia mempunyai kekerasan 7 skala Mohs dan ketumpatan 2.52 g/cm3
. Batu E
ialah batu Syal. Ia berwarna merah bata dan mempunyai permukaan yang bersudut
dan lembut serta mempunyai lapisan. Ia mempunyai kekerasan 4 skala Mohs dan
mempunyai ketumpatan 2.7 g/cm3
. Batu H ialah batu arang Bitumen. Ia mempunyai
warna hitam dan mempunyai permukaan berkilau dan mempunyai struktur yang
mudah rapuh. Ia mudah rapuh kerana ia mempunyai kekerasan 3 skala Mohs sahaja.
Batu ini mempunyai ketumpatan 2.6 g/cm3
. Ketiga-tiga batu ini mempunyai ciri yang
sama iaitu tidak mempunyai corak dan mempunyai permukaan yang berkilau.
Batu F dan I merupakan batu Metamorf. Batu F merupakan batu Marmar. Ia berwarna
putih dan mempunyai permukaan yang berkilau serta mempunyai tekstur yang halus
dan keras. Ia mempunyai kekerasan 7 skala Mohs dan mempunyai ketumpatan 2.4
g/cm3
. Batu I ialah batu Sabak. Ia berwarna hitam dan mempunyai permukaan yang
berkilau, halus serta mempunyai lapisan. Ia mempunyai kekerasan 6 skala Mohs dan
mempunyai ketumpatan 2.7 g/cm3
.Kedua-dua batu ini mempunyai ciri yang samaiaitu
tidak mempunyai corak, mempunyai permukaan berkilau dan mempunyai tekstur yang
halus.
Ketumpatan, isipadu dan jisim batu tidak dapat dilakukan semasa hari amali kerana
kekurangan radas. Maklumat tentang ketumpatan, isipadu dan jisim diperoleh dari
buku dan internet sahaja.

11. 11
11 SCES3033 BUMI DAN ANGKASA LEPAS
KESIMPULAN
Hasil kajian menunjukkan bahawa terdapat perbezaan dari segi struktur, corak, tekstur, warna
dan sebagainya di antara batuan yang terdapat di muka bumi ini. Kajian tentang batuan ini
sangat penting terutamanya bagi ahli-ahli geologi untuk menentukan kandungan dan
perkembangan bumi secara fizikal. Batuan yang dijumpai dijumpai di sesuatu kawasan akan
dapat menentukan jenis tanah-tanih serta dapat menentukan jenis-jenis tumbuhan yang
sesuai hidup di kawasan tersebut. Pada zaman moden ini, batu-batuan ini memberikan
pelbagai penggunaan kepada manusia. Sebagai contoh dalam pembinaan bangunan dan
jalan raya serta sumber bahan api.
RUJUKAN
Rosnah Hj Salleh & Shukri Sulaiman (2011), Geografi Fizikal Tingkatan 6 Rendah, Kuala
Lumpur: Penerbit Fajar Bakti
Rusly Musa & Nurashikin Abdullah (2006), Teks Pra-U STPM: Geografi Alam Sekitar Fizikal,
Petaling Jaya: Pearson Malaysia Sdn. Bhd.
Yew Poi Keng et al. (2002), Geografi Fizikal STPM. Kuala Lumpur: Penerbit Fajar Bakti.
Wikipedia The Free Encyclopedia. Igneous Rock. Retrieved on 2 April 2016.
https://en.wikipedia.org/wiki/Igneous_rock
Wikipedia The Free Encyclopedia. Metamorphic Rock. Retrieved on 2 April 2016.
https://en.wikipedia.org/wiki/Metamorphic_rock
Wikipedia The Free Encyclopedia. Sedimentary Rock. Retrieved on 2 April 2016.
https://en.wikipedia.org/wiki/Sedimentary_rock