1. “อินทรียสังวร”
(ตามดู ! ไมตามไป.... )
อินทรียภาวนาชั้นเลิศ
อานนท ! อารมณอันเปนที่ชอบใจ – ไมเปนที่ชอบใจ
เปนที่ชอบใจและไมเปนที่ชอบใจ อันบังเกิดขึ้นแกภิกษุนั้น
ยอมดับไปเร็วเหมือนการกระพริบตาของคน อุเบกขายังคงดำรงอยู.
อานนท ! นี้แล เราเรียกวา อินทรียภาวนาชั้นเลิศในอริยวินัย…
อุปริ . ม. ๑๔/๕๔๒ – ๕๔๕/๘๕๖ – ๘๖๑.
กวา ๖๐ พระสูตร
แหงความสอดรับกันในคำตถาคต

2. “ธรรมวาที ย่อมไม่กล่าวขัดแย้งกะใครๆ ในโลก”
ภิกษุทั้งหลาย ! เราย่อมไม่กล่าวขัดแย้งกะโลก
แต่โลกต่างหากย่อมกล่าวขัดแย้งต่อเรา
ภิกษุทั้งหลาย ! ผู้เป็นธรรมวาที ย่อมไม่กล่าวขัดแย้งกะใครๆ ในโลก
ภิกษุทั้งหลาย ! สิ่งใดที่บัณฑิตในโลกสมมติ (รู้เหมือน ๆ กัน) ว่าไม่มี
แม้เราก็กล่าวสิ่งนั้นว่าไม่มี
ภิกษุทั้งหลาย ! สิ่งใดที่บัณฑิตในโลกสมมติว่ามี แม้เราก็กล่าวสิ่งนั้นว่ามี
ภิกษุทั้งหลาย ! อะไรเล่า ที่บัณฑิตในโลกสมมติว่าไม่มี
และเราก็กล่าวว่าไม่มี
ภิกษุทั้งหลาย ! รูป ที่เที่ยง ที่ยั่งยืน ที่เที่ยงแท้
ที่ไม่มีการแปรปรวนเป็นธรรมดา
บัณฑิตในโลกสมมติว่าไม่มี
แม้เราก็กล่าวว่าไม่มี
ภิกษุทั้งหลาย ! อะไรเล่า ที่บัณฑิตในโลกสมมติว่ามี
และเราก็กล่าวว่ามี
ภิกษุทั้งหลาย ! รูป ที่ไม่เที่ยง เป็นทุกข์
มีการแปรปรวนเป็นธรรมดา
บัณฑิตในโลกสมมติว่ามี
แม้เราก็กล่าวว่ามี
ขนฺธ. สํ. ๑๗/๑๖๙/๒๓๙.

3. “อินทรียสังวร”
(ตามดู ! ไม่ต ามไป.... )

4. พุทธวจน
“อินทรียสังวร” (ตามดู! ไม่ตามไป....)
สื่อธรรมะนี้ จัดทำเพื่อประโยชน์ทางการศึกษาสู่สาธารณชน
เป็นธรรมทาน
ลิขสิทธิ์ในต้นฉบับนี้ได้รับการสงวนไว้
ไม่สงวนสิทธิ์ในการจัดทำจากต้นฉบับเพื่อเผยแผ่ในทุกกรณี
ในการจัดทำหรือเผยแผ่ โปรดใช้ความละเอียดรอบคอบ
เพื่อรักษาความถูกต้องของข้อมูล
ขอคำปรึกษาด้านข้อมูลในการจัดทำเพื่อความสะดวกและประหยัด
ติดต่อได้ที่ คุณศรชา โทรศัพท์ ๐๘๑-๕๑๓-๑๖๑๑
หรือ คุณอารีวรรณ โทรศัพท์ ๐๘๕-๐๕๘-๖๘๘๘
พิมพ์ครั้งที่ ๑ พฤษภาคม ๒๕๕๓ จำนวน ๑๐,๐๐๐ เล่ม
ออกแบบปก คณะสงฆ์วัดนาป่าพง
ศิลปกรรม วิชชุ เสริมสวัสดิ์ศรี
ที่ปรึกษาศิลปกรรม จำนงค์ ศรีนวล, ธนา วาสิกศิริ
จัดทำโดย มูลนิธิพุทธโฆษณ์
(เว็บไซต์ www.buddhakos.org)
ดำเนินการพิมพ์โดย บริษัท คิว พริ้นท์ แมเนจเม้นท์ จำกัด
โทรศัพท์ ๐๒-๘๐๐-๒๒๙๒ โทรสาร ๐-๒๘๐๐-๓๖๔๙

5. ลำดับเนื้อหา
ผลเสียของการปล่อยจิตให้เพลินกับอารมณ
ตัวอย่างพุทธวจน ที่ทรงตรัสไม่ให้ปล่อยจิตให้เพลินกับอารมณ
จิตทีเพลินกับอารมณ ละได้ดวยการมีอนทรียสังวร (การสํารวมอินทรีย)
่ ้ ิ 
ความสําคัญแห่งอินทรียสังวร
ความหมายและลักษณะของการมีอินทรียสังวร
รูปแบบการละความเพลินในอารมณโดยวิธีอื่น
ผลที่สุดของการละความเพลินในอารมณ
ข้อย้ำเตือนจากพระตถาคต

7. สารบัญ
คํานํา ๑
ผลเสียของการปลอยจิตใหเพลินกับอารมณ ๑๕
กอใหเกิดอนุสัยทั้ง ๓ ๑๖
ไม อาจที่จะหลุดพ นไปจากทุ กข ๒๐
เพลิน อยู กับอายตนะ เทา กับ เพลิน อยูในทุกข ๒๒
ลั กษณะของการอยูอ ยางมีตัณหาเปนเพื่อน ๒๔
ไม อาจถึง ซึ่ง ความเจริญ งอกงาม ไพบูลย ในธรรมวินัย ๒๙
ตัวอยางพุทธวจน ที่ทรงตรัสไมใหปลอยจิต ๓๑
ใหเพลินกับอารมณ
ละความเพลิน จิตหลุ ดพน ๓๒
ความพอใจ เปน เหตุแ ห ง ทุ กข ๓๓
เมื่อ คิดถึ ง สิ่งใด แสดงวาพอใจในสิ่ง นั้น ๓๔
ภพแม ชั่ วขณะดีดนิ้ว มือ ก็ยัง นา รั ง เกียจ ๓๕
ตัณ หา คือ “เชื้อ แหง การเกิด” ๓๗
เมื่อ มี ความพอใจ ยอ มมีตัณ หา ๓๙
ตัณ หา คือ เครื่อ งนําไปสูภพใหม อั น เปน เหตุเกิดทุกข ๔๑

8. สิ้น ความอยาก ก็สิ้น ทุกข ๔๓
มี ค วามเพลิน คือ มีอุปาทาน ผูมีอุ ปาทานย อ มไมป รินิพพาน ๔๕
ในอริ ยมรรคมีอ งค ๘ ๔๙
ทรงตรัสวา “เปน เรื่องเรง ดวนที่ตอ งเรง กระทํา” ๕๑
ต อ งเพียรละความเพลินในทุก ๆ อิริยาบถ ๕๔
ความเพียร ๔ ประเภท (นัยที่ ๑) ๕๖
ความเพียร ๔ ประเภท (นัยที่ ๒) ๕๘
จิตที่เพลินกับอารมณ ละไดดวยการมีอินทรียสังวร ๖๑
(การสํารวมอินทรีย)
เมื่ อ มี สติ ความเพลิ น ยอ มดับ ๖๒
กายคตาสติ มี ค วามสํา คัญ ตอ อิ น ทรียสัง วร ๖๕
- ลักษณะของผูไ มตั้ง จิตในกายคตาสติ ๖๕
- ลักษณะของผูตั้ง จิ ตในกายคตาสติ ๖๗
อิ น ทรียสังวร ปดกั้นการเกิดขึ้น แห งบาปอกุ ศล ๗๐

9. ความสําคัญแหงอินทรียสังวร ๗๓
อินทรียสังวร เปนเหตุใหไดมาซึ่งวิมุตติญาณทัสสนะ ๗๔
ผูไมสํารวมอินทรียคือผูประมาท ผูสํารวมอินทรียคือผูไมประมาท ๗๕
ความไมประมาท เปนยอดแหงกุศลธรรม ๗๗
ผูมีอินทรียสังวร จึงสามารถเจริญสติปฏฐานทั้ง ๔ ได ๗๙
อาสวะบางสวนสามารถละไดดวยการสํารวม ๘๐
อาสวะบางสวนสามารถละไดดวยการบรรเทา ๘๑
ผลที่ไดเพราะเหตุแหงการปดกั้นอาสวะ ๘๒
ความหมายและลักษณะของการมีอินทรียสังวร ๘๓
ความหมายแหงอินทรีย ๘๔
ลักษณะของผูสํารวมอินทรีย ๘๕
ผูที่ถึงซึ่ง ความเจริญงอกงาม ไพบูลย ในธรรมวินัย ๘๖

10. รูปแบบการละความเพลินในอารมณโดยวิธีอื่น ๘๙
กระจายซึ่ง ผัสสะ ๙๐
ตามแนวแหง สัมมาสัง กัปปะ ๙๔
ย อ มยุบ ย อมไมกอ ย อ มขวางทิ้ง ยอ มไมถือ เอา ซึ่ง... ขันธ ๕ ๙๙
เห็ น ประจักษ ตามความเปน จริง ๑๐๖
พึ ง เห็ น วา ชีวิตนั้น แสนสั้น ๑๐๘
ผลที่สุดของการละความเพลินในอารมณ ๑๑๑
ผูไ ด ชื่อ วา อินทรียภ าวนาชั้น เลิศ ๑๑๒
ผู เข าไปหาเปนผู ไ ม ห ลุดพน ผูไ มเข าไปหายอมหลุดพน ๑๑๔
เพราะไมเ พลิน จึง ละอนุสัยทั้ง ๓ ได ๑๑๖
ยอ มหลุดพ นไปจากทุกข ๑๒๐
ลักษณะของบุคคลสี่ป ระเภทกก ๑๒๕
ขอย้าเตือนจากพระตถาคต
ํ ๑๒๗
ความไม ป ระมาท ยั ง กุศลธรรมทั้งหลายใหเกิดขึ้น ๑๒๘
พินัยกรรม ของพระสังฆบิดากกกกกกกกกก ๑๒๙
บั น ทึ กทา ยเลม ๑๓๑

13. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑
คํานํา
มนุษยเปนสัตวที่สื่อสารกันดวยระบบภาษาที่ซับซอน ทั้งโครงสรางและความหมาย
วจี สั ง ขาร ที่ ม นุ ษย ป รุ ง แต ง ขึ้ น นั้ น มีความวิจิตรเทียบเทาดุจความละเอียดของจิต
ทั้งนี้ เพราะ จิตเปนตัวสรางการหมายรูตาง ๆ (จิต เปนเหตุในการเกิ ด ของนามรูป
และนามรูปซึ่งจิตสรางขึ้นนั้น เปนเหตุในการดํารงอยูไดของจิต)
ถอยคําหนึ่ง ๆ ในภาษาหนึ่ง ๆ เมื่อนําไปวางไวในบริบทตาง ๆ กัน ก็มีความหมายตางกัน
ยิ่งไปกวานั้น ถอยคําหนึ่ง ๆ ในบริบทเดียวกัน สามารถถูกเขาใจตางกันในความหมายได
ขึ้นอยูกับการหมายรูเฉพาะของจิตผูรับสาร ซึ่งก็มีอนุสัยในการปรุงแตงแตกตางกันไป
ความหยาบละเอียดในอารมณ อันมีประมาณตาง ๆ แปรผันไปตามการหมายรูน้ัน ๆ
การสื่อความใหเขาใจตรงกัน จึงไมใชเรื่องงาย แมเรื่องราวในระดับชีวิตประจําวัน
แม ใ นระหว า งบุ ค คลที่ มี ค วามสั ม พั น ธ ใ กล ชิ ด เช น ในครอบครั ว เดี ย วกั น ก็ ต าม
การผิ ด ใจกั น ที่ มี เ หตุ ม าจากการสื่อ ความหมายที่ ไม ต รง ก็ มี ใ ห เ ห็ น เป น เรื่อ งปกติ
กับกรณีของปรากฏการณทางจิต ซึ่งมีมิติละเอียดปราณีตที่สุดในระบบสังขตธรรม
ใครเลา จะมีความสามารถในการบัญญัติระบบคําพูด ที่ใชถายทอดบอกสอนเรื่องจิตนี้
ใหออกมาไดเปนหลักมาตรฐานเดียว และใชสื่อเขาใจตรงกันได โดยไมจํากัดกาลเวลา

14. ๒ ตามดู ไม ตามไป
“ดู ก ายดู ใ จ” “ดูจิ ต ” “ตามดูต ามรู ”
ปฏิ เ สธไม ไ ด เ ลยว า วลี ข า งต น นั้ น ถู ก ใช พู ด กั น ทั่ ว ไปเป น ปกติ ใ นหมู นั ก ภาวนา
ปกติ จ นเรี ย กได วา เป น หนึ่ ง ในสิ่ งที่ ถู ก มองข า มเพิ ก เฉย (take for granted) ไป
ราวกับวา ใคร ๆ ก็รูกันหมดแลว เหมือนคําที่ใชกันเปนประจํา เชน กินขาว อาบน้ํา ฯ
หากพิ จ ารณาใหดี จะพบจุด สั ง เกตุ ๒ ข อ
๑. เมื่อถูกถามลงไปในขั้นตอนโดยละเอียด วาอะไรอยางไร เกี่ยวกับ ดูกายดูใจ ดูจิต ฯ
คําตอบที่ได มีความหลากหลายแตกตางกันไป แตมีสิ่งที่เหมือนกันอย า งหนึ่ ง คื อ
ตางก็อางวา มาจากมหาสติปฏฐานสูตร ซึ่งเปนทางเอก เปนคําสอนของพระพุทธเจา

๒. ในแงของความแตกตางดังกลาวนั้น ส ว นมากมั ก จะบอกกั น ว า เป นเรื่ อ งธรรมดา
“แล ว แต จ ริ ต ” จะปฏิ บั ติ กั นอย างไร สุด ท า ยแล วก็ “ไปถึ ง ที่ ห มายเดี ย วกั น ”
เมื่อมาใครครวญดูแลว จะพบความแปลกประหลาดซอนทับอีกชั้นหนึ่ง คือ ทั้ง ๒ ขอนั้น
เปนสิ่งที่ถูก take for granted อีกเชนกัน เสมือนเปนเรื่องที่ยอมรับกันโดยทั่วไปแลววา
การปฏิบตที่แตกตางกันนั้นเปนเรื่องธรรมดา “แลวแตจริต” และ “ไปถึงที่หมายเดียวกัน”
ั ิ
โดยละเลยการทําความเขาใจที่ถูกตองชัดเจน วาอะไรอยางไรในความแตกตางนั้น

15. อิ น ทรี ย สั ง วร ๓
เหตุการณทั้ง ๒ นี้ จะไมมีทางเกิดขึ้นกับอริยสาวก ผูประกอบพรอมดวยโสตาปตติยังคะ ๔
ผูถึงซึ่งศรัทธาอยางไมหวั่นไหว ในการตรัสรูของพระพุทธเจา ในพระธรรม ในพระสงฆ
เปนอริยสาวกในธรรมวินัยนี้ ถึงการนับวาเปนคนของพระพุทธเจาโดยไมมขอสงสัยแลว
ี
ยอมที่จ ะรูด ว ย อสาธารณญาณ โดยไม ต อ งอาศั ยป จ จั ย ภายนอกจากใครอื่ น ว า
ธรรมะที่ถูกบัญญัติโดยพระพุทธเจานั้น จะมีคุณลักษณะคลองเกลียวเชื่อมโยงเปนหนึ่ง
“ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย นับ แตร าตรี ที่ต ถาคตได ต รั ส รู อ นุต ตรสั ม มาโพธิ ญาณ
จนกระทั่ ง ถึ ง ราตรี ที่ ต ถาคตปริ นิ พพานด ว ยอนุ ป ทิ เ สสนิ พ พานธาตุ
ตลอดเวลาระหวา งนั้ น ตถาคตไดก ล า วสอน พร่ํา สอน แสดงออกซึ่ งถ อ ยคํา ใด
ถอยคําเหลานั้น ทั้งหมด ยอมเขากันไดโดยประการเดียวทั้งสิ้นไมแยงกันเปนประการอื่นเลย”
–อิติวุ. ขุ. ๒๕/๓๒๑/๒๙๓.

16. ๔ ตามดู ไม ตามไป
กอนพุทธปรินิพพาน ทรงรับสั่งไวกับพระอานนทเถระวา ความสอดคลองเขากันเปนหนึ่งนี้
ใหใชเปนหลักมาตรฐานในการตรวจสอบวาอะไรใช หรือไมใชพระธรรมวินัย (มหาปเทส ๔)
ยิ่งไปกวานั้น ทรงระบุไวดวยวา หากรูแลววาไมใชพระธรรมวินัย ใหเราละทิ้งสิ่งนั้นไปเสีย

ความสามารถในการใชบทพยัญชนะที่มีอรรถะ(ความหมาย) สอดคลองกันเปนหนึ่งเดียวนี้
เปนพุทธวิสัย มิใชสาวกวิสัย ทั้งนี้ เพราะเหตุคือความตางระดับชั้นกันของบารมีท่ีสรางสมมา
พระตถาคต สรางบารมีมาในระดับพุทธภูมิ เพื่อใหไดมา ซึ่งความเปนอรหันตสัมมาสัมพุทธะ
พระสาวก สรางบารมีในระดับสาวกภูมิ เพื่อใหไดมา ซึ่งโอกาสในการเปนสาวกในธรรมวินัยนี้
ที่ ม าที่ ไ ปของคํา วา ดู จิ ต หรื อ ตามดู ต ามรูฯ ไม ใ ช เ รื่ อ งลึ ก ลับ ซับซอนที่จะสืบคน
ตั ว สู ต รที่ เ ป น พุ ท ธวจน เพื่ อ ใช ต รวจสอบเที ย บเคี ย งตามหลั ก มหาปเทส ก็ มี อ ยู
ใชหรือไมวา ปญหาที่แทจริงทั้งกับในกรณีนี้ และอื่น ๆทํานองเดียวกันนี้ คือ ความขี้เกียจ

ความมักงายของชาวพุทธนั่นเอง ที่ไมอยากเขาไปลงทุนลงแรงศึกษาสืบคนพุทธวจน
แลวไปคาดหวังลม ๆ แลง ๆ วา นาจะมีใครสักคนหนึ่งหรือสองคน ที่มีความสามารถ
พิเศษคิดคนยนยอหลักธรรมที่พระตถาคตบัญญัติไวเปนสวากขาโตแลวนั้น ใหงายสั้นลง
กวาได
การเชื่อเชนนี้ เปนลักษณะความเชื่อของปุถุชนผูมิไดสดับ - มิไดเห็นพระอริยเจา -
ไมฉลาดในธรรมของพระอริยเจา - ไมไดรับการแนะนําในธรรมของพระอริยเจา จึงไมทราบวา
พระสาวกมีภูมิธรรมจํากัดอยูเพียงแคเปนผูเดินตามมรรคที่พระตถาคตบัญญัติไวเทานั้น
(มคฺ ค านุ ค า จ ภิกฺ ข เว เอตรหิ สาวกา วิ ห รนฺ ติ ปจฺฉ า สมนฺ น าคตา)

17. อิ น ทรี ย สั ง วร ๕
ผูที่สรางบารมีมาในระดับสาวกภูมิ ไมมีความสามารถในการคิดสรางมรรคขึ้นเอง
ไมเวนแมแต พระอรหันตผูหลุดพนดวยปญญา (ปฺาวิมุตฺเตน ภิกฺขุนาติ) ก็ตาม
พระพุทธเจา (อรหํ สมฺมาสมฺพุทฺโธ) ในฐานะพระศาสดานั้น มีคุณสมบัติเหนือไปกวา คือ
ทรงเปนผูรูมรรค (มคฺคฺู) รูแจงในมรรค (มคฺควิท) และเปนผูฉลาดในมรรค (มคฺคโกวิโท)
ู
พระพุทธองคจึงทรงรับสั่งปองกันไวลวงหนาแลววา สูตรใด ๆ ก็ตามที่แตงขึ้นใหมในภายหลัง
แมจะมีความสละสลวยวิจิตร เปนของนอกแนว เปนคํากลาวของสาวก ใหเราไมสําคัญตนวา
เปนสิ่งที่ควรเลาเรียนศึกษา ในทางกลับกัน คํากลาวของตถาคต อันมีความหมายลึกซึ้งนั้น
ใหเราสําคัญตนวาเปนสิ่งที่ควรเลาเรียนศึกษาและใหพากันเลาเรียนศึกษาคําของตถาคตนั้น
แลวใหไตถามทวนถามกันและกันในเรื่องนั้น ๆ วาพระพุทธเจาทรงกลาวเรืองนี้ไวอยางไร
่
ขางตนนี้ คือวิธีการเปดธรรมที่ถูกปดดวยพุทธวจน และชาวพุทธที่มีการศึกษาในลักษณะนี้
(ปฏิปุจฺฉาวินตา ปริสา โน อุกฺกาจิตวินีตา) พระพุทธองคทรงเรียกวาเปนพุทธบริษัทอันเลิศ
ี
ในมหาสติปฏฐานสูตรนั้น แบงฐานทีตั้งแหงสติออกเปน ๔ ฐาน คือ กาย เวทนา จิต ธรรม
่
โดยแตละฐาน มีรายละเอียดระบุชัดเจนวาปฏิบติอยางไร ขอบเขตแคไหน และจบลงอยางไร
ั
ผูที่ศึกษาพุทธวจนโดยละเอียดรอบคอบ ยอมที่จะเขาใจแงมุมตาง ๆ โดยลึกซึ้งครบถวน และ
ยอมที่จะรูไดวา ความแตกตางในมรรควิธี มีได แตไมใชมีโดยสะเปะสะปะไรเงื่อนไขขอบเขต

18. ๖ ตามดู ไม ตามไป
หากแตมีได หลากหลายได ภายใตพทธบัญญัติซึ่งมีลักษณะเชื่อมโยงสอดคลองเปนหนึ่ง
ุ
ผลอานิสงสมุงหมายในที่สุด ก็สามารถเขาถึงได ดวยวิธีอันหลากหลายภายใตความเปนหนึ่งนี้
ในวาระนี้ จะขอยกหมวดของ จิตตานุปสสนา คือการตามเห็นในกรณีของจิต ขึ้นเปนตัวอยาง
ปจจุบัน มีผูที่ดจิต หรือดูอาการของจิต โดยใชคําอธิบายสภาวะของจิตซึ่งบัญญัติขึ้นใหมเอง
ู
แลวหลงเขาใจไปวา การฝกตามดูตามรูสภาวะนั้น ๆ ไปเรื่อย ๆ คือการเจริญสติ คือการดูจิต

หากพิจารณาโดยแยบคายแลว คําเรียกอาการของจิต ที่คิดขึ้นใหมเองทั้งหลายเหลานั้น
เปนเพียงการตั้งชื่อเรียกอารมณอันมีประมาณตาง ๆ และการตามเห็นสภาวะนั้น ๆ ไปเรื่อย ๆ
ก็คือการฝกผูกจิตติดกับอารมณดวยอํานาจแหงความเพลิน (ฝกจิตใหมีสัญโญคะ)
จะดวยเหตุอยางไรก็ตามแต ระบบคําเรียกที่ตางกันตรงนี้ อาจดูเหมือนเปนเรื่องเล็กนอย
แตหากเทียบในระดับความละเอียดของจิตแลว องศาทีเ่ บี่ยงเพียงเล็กนอย ณ จุดตรงนี้
สามารถนําไปสูผลลัพธที่สุดในการปฏิบัติ คืออานิสงสมุงหมาย ที่แตกตางกันโดยสิ้นเชิง
นัยยะหนึ่ง ที่พระพุทธองคทรงบัญญัติใหเราตามเห็นจิต (จิตฺตานุปสฺสนา) แทจริงแลวก็เพื่อ
ใหเห็นเหตุเกิดและเสื่อมไป โดยอาศัยการตามเห็น “อาการของจิต” เพียงแค ๘ คูอาการเทานั้น

19. อิ น ทรี ย สั ง วร ๗
ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุเปนผูมีปกติพิจารณาเห็นจิตในจิตอยู นั้นเปนอยางไรเลา ?
ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย ! ภิ ก ษุ ใ นกรณี นี้
(๑) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น มีร าคะ วา “จิ ต มีร าคะ”
(๒) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั นปราศจากราคะ วา “จิ ต ปราศจากราคะ”
(๓) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น มีโ ทสะ ว า “จิ ต มีโ ทสะ”
(๔) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั นปราศจากโทสะ ว า “จิ ต ปราศจากโทสะ”
(๕) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น มีโ มหะ ว า “จิ ต มีโ มหะ”
(๖) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ปราศจากโมหะ ว า “จิ ต ปราศจากโมหะ”
(๗) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น หดหู ว า “จิ ต หดหู ”
(๘) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ฟุ งซ า น ว า “จิ ต ฟุ ง ซา น”
(๙) รูชัดซึ่งจิตอันถึงความเปนจิตใหญ วา “จิตถึงแลวซึ่งความเปนจิตใหญ”
(๑๐) รูชัดซึ่งจิตอันไมถึงความเปนจิตใหญ วา “จิตไมถึงแลวซึ่งความเปนจิตใหญ”
(๑๑) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ยั งมี จิ ต อื่ น ยิ่ ง กว า วา “จิ ต ยั ง มี จิ ต อื่ นยิ่ ง กว า ”
(๑๒) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ไม มีจิ ต อื่ น ยิ่ ง กว า ว า “จิ ต ไม มี จิ ต อื่ น ยิ่ง กว า ”
(๑๓) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ตั้งมั่ น ว า “จิ ต ตั้ง มั่น ”
(๑๔) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ไม ต้ัง มั่ น ว า “จิ ต ไม ตั้ง มั่ น ”
(๑๕) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น หลุด พ น แล ว ว า “จิ ต หลุ ด พ น แล ว ”
(๑๖) รู ชั ด ซึ่ ง จิ ต อั น ยั ง ไม ห ลุ ด พ น ว า “จิต ยั ง ไม ห ลุ ด พ น ”

20. ๘ ตามดู ไม ตามไป
ดวยอาการอยางนี้แล ที่ภิกษุเปนผูมีปกติพิจารณาเห็นจิตในจิต (จิตฺเต จิตฺตานุปสฺสี วิหรติ)
อันเปนภายในอยูบาง, ในจิตอันเปนภายนอกอยูบาง, ในจิตทั้งภายในและภายนอกอยูบาง;
และเป น ผู มี ป กติพิ จ ารณาเห็ น ธรรมเป น เหตุ เกิด ขึ้น ในจิ ต อยู บ า ง,
เห็ น ธรรมเป น เหตุ เ สื่ อ มไปในจิ ต อยู บ า ง,
เห็ น ธรรมเป น เหตุ ทั้ ง เกิ ด ขึ้ น และเสื่ อ มไปในจิ ต อยูบ า ง;
ก็ แ หละสติ ( คือ ความระลึ ก ) ว า “จิ ต มี อ ยู ” ดัง นี้ ของเธอนั้ น
เป น สติ ที่ เ ธอดํารงไว เ พี ย งเพื่ อ ความรู เพี ย งเพื่ อ ความอาศั ย ระลึ ก .
ที่ แ ท เ ธอเป น ผู ที่ ตั ณ หาและทิ ฏ ฐิ อ าศั ย ไม ไ ด และเธอไม ยึ ด มั่ น อะไร ๆ ในโลกนี้ .
ภิกษุทั้งหลาย ! ภิกษุชื่อวาเปนผูมีปกติตามเห็นจิตในจิตอยู แมดวยอาการอยางนี้.
- มหาสติปฏฐานสูตร มหาวาร. สํ. ๑๐/๓๓๑/๒๘๙.

21. อิ น ทรี ย สั ง วร ๙
จะเห็น ไดวา พระพุท ธเจา มิไ ดใ หเ ราฝก ตามดูต ามรูเ รื่อ งราวในอารมณไปเรื่อย ๆ
และ การตามดูตามรูซึ่งจิต (จิตฺตานุปสฺสนา) จะตองเปนไปภายใต ๘ คูอาการนี้เทานั้น
สมมุติสถานการณตัวอยาง เชน ในขณะที่เรากําลังโกรธอยู
ในกรณีนี้ หนาที่ของเรา ที่ตองทําใหได คือ “รูชัดซึ่งจิตอันมีโทสะ วา จิตมีโทสะ”
ไมใชไปตามดูตามรูโทสะ (หรือ รูในอารมณที่จิตผูกติดอยู) ในจิตอันมีโทสะขณะนั้น
ปญหามีอยูวา โดยธรรมชาติของจิต มันรูไดอารมณเดียวในเวลาเดียว (one at a time)
ในขณะที่เรากําลังโกรธอยูนั้น เราจึงตองละความเพลินในอารมณที่ทําใหเราโกรธเสียกอน
ไมเชนนั้น เราจะไมมีทาง “รูชัดซึ่งจิตอันมีโทสะ วา จิตมีโทสะ” ไดเลย
มีผัสสะ จิตรับรูอารมณ มีสติ ละความเพลิน รูชัดซึ่งจิต
ในระหวางขั้นตอนขางตน ถาเราสามารถเห็นธรรมเปนเหตุเกิดขึ้นหรือเสือมไปในจิตได
่
การเห็นตรงนี้ เรียกวา วิปสสนา ซึ่งเปนจุดประสงคของการเจริญสติปฏฐานทั้งสี่
โปรดสังเกตุ สติปฏฐานสี่ ทุกหมวด จบลงดวยการเห็นธรรมอันเปนเหตุเกิดขึ้นและเสื่อมไป
ขั้นตอนของสติท่เขาไปตั้งอาศัยในฐานทั้งสี่ เปนเพียงบันไดขั้นหนึ่งเทานั้น ไมใชจุดหมาย
ี

22. ๑๐ ตามดู ไมตามไป
เมื่อผัสสะถูกตองแลว ๆ หากเราหลงเพลิน “รูสึก” ตามไปเรื่อย ๆ นี่คือ อนุสัย (ตามนอน)
หากละความเพลินในอารมณแลวมาเห็นจิตโดยอาการ ๘ คูขางตนนี่คืออนุปสสนา(ตามเห็น)
และ ถามีการเห็นแจงในธรรมเปนเหตุเกิดขึ้นและเหตุเสื่อมไปในจิต นี่คอ วิปสสนา (เห็นแจง)
ื
ถาหากวา เราไมสามารถรูชัดซึ่งจิตโดยอาการอยางใดอยางหนึ่งใน ๘ คูขางตนได
ใหดึงสติกลับมารูที่ฐานคือกาย เชน อิริยาบถ หรือ ลมหายใจ พลิกกลับเปนกายานุปสสนา
อยามักงายไปคิดคําขึ้นใหม เพื่อมาเรียกอารมณท่จิตหลงอยูในขณะนั้น เพราะนั่นคือจุดเริ่ม
ี
ของการเบี่ยงออกนอกมรรควิธี (ไปใชคําอธิบายอาการของจิตที่นอกแนวจากพุทธบัญญัติ
เปนผลใหหลงเขาใจไดวา กําลังดูจิต ทั้ง ๆ ที่กําลังเพลินอยูในอารมณ ขาดสติ แตหลงวามีสติ)
นี้ เปนเพียงตัวอยางของการตามเห็นในกรณีจิตตานุปสสนา คือ ใชจิตเปนฐานที่ตั้งของสติ
ในกรณีของ กายานุปสสนา เวทนานุปสสนา ธรรมานุปสสนา พึงศึกษาในลักษณะเดียวกัน
คือปฏิบัติตามพุทธวจนในกรณีนั้น ๆ ใหถูกตองครบถวน ทั้งโดยอรรถะ และโดยพยัญชนะ
พระพุทธเจามองเห็นธรรมชาติในจิตของหมูสัตว ในแบบของผูที่สรางบารมีมาเพื่อบอกสอน
การบัญญัติมรรควิธี จึงเปนพุทธวิสัย หนาที่ของเราในฐานะพุทธสาวกมีเพียงอยางเดียว คือ
ปฏิบัติตามพุทธบัญญัติโดยระมัดระวังอยางที่สุด (มคฺคานุคา จ ภิกฺขเว เอตรหิ สาวกา ฯ)
เมื่อเขาใจความหมายของการตามเห็น (อนุปสฺสนา) และการเห็นแจง (วิปสฺสนา) แลว
ทีน้ี จะมีวธีอยางไร ที่จะทําใหอัตราสวน Ratio ของ วิปสสนา ตอ อนุปสสนา มีคาสูงที่สุด
ิ
(คื อ เน น การปฏิบั ติ ที่ ไ ดประสิ ท ธิภ าพมากที่ สุ ด เพื่อ ความลั ด สั้ น สู ม รรคผล)

23. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๑
ตั ว แปรหลั ก ที่ เ ปน กุ ญ แจไขป ญ หานี้ คื อ สมาธิ
ตราบใดที่จิตยังซัดสายไป ๆ มา ๆ ทั้งการอนุปสสนาก็ดี และการวิปสสนาก็ดี ตางก็ทําไดยาก
พระพุทธเจาจึงทรงรับสั่งวา ใหเราเจริญสมาธิ เพื่อใหธรรมทั้งหลายปรากฏตามเปนจริง
ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย ! เธอทั้ ง หลายจงเจริ ญ สมาธิ .
ภิ ก ษุ มี จิ ต ตั้ง มั่ น แล ว ย อ มรู ชั ด ตามเป น จริ ง .
ก็ ภิ ก ษุ ย อ มรู ชั ด ตามเป น จริ ง อย างไร ?
ย อ มรู ชั ด ซึ่ ง ความเกิ ด และความดั บ แห ง รูป
ความเกิ ด และความดั บ แห ง เวทนา
ความเกิ ด และความดั บ แห ง สั ญ ญา
ความเกิ ด และความดั บ แห ง สั ง ขาร
ความเกิ ด และความดั บ แห ง วิ ญ ญาณ.
- ขนฺธ. สํ. ๑๗/๑๗-๑๘//๒๗.

24. ๑๒ ตามดู ไมตามไป
นอกจากนี้แลว พระพุทธองคยังทรงแนะนําเปนกรณีพิเศษ สําหรับกรณีที่จิตตั้งมั่นยาก
เชน คนที่คิดมาก มีเรื่องใหวิตกกังวลมาก ย้ําคิดย้ําทํา คิดอยูตลอดเวลา หยุดคิดไมได
หรือ คนที่เปน hyperactive มีบุคลิกภาพทางจิตแบบ ADHD ซึ่งมีปญหาในการอยูนิ่ง

ทรงแนะนําวิธีแกไขอาการเหลานี้ โดยการเจริญทําใหมาก ซึ่งอานาปานสติสมาธิ
ภิกษุทั้งหลาย ! ความหวั่นไหวโยกโคลงแหงกายก็ตาม ความหวั่นไหวโยกโคลงแหงจิตก็ตาม
ย อ มมี ไ ม ไ ด เพราะการเจริ ญ ทํา ให ม ากซึ่ ง อานาปานสติ ส มาธิ
- มหา. สํ. ๑๙/๔๐๐/๑๓๒๕.
เมื่อถึงตรงนี้ แมจะไมเอยถึง เราก็คงจะเห็นไดชัดแลววา ความสงบแหงจิต (สมถะ) นั้น
จะตองดําเนินไปควบคู และเกื้อหนุนกับระดับความสามารถในการเห็นแจง (วิปสสนา)
ซึ่ ง พระพุ ท ธองคเ องได ต รั ส เน น ย้ํา ในเรื่อ งนี้ ไ วโ ดยตรงด ว ย
ภิ ก ษุ ทั้ ง หลาย. ! ธรรมที่ ค วรกระทํา ให เ จริ ญ ด ว ยป ญ ญาอั น ยิ่ ง เป น อย า งไรเล า ?
สมถะ และ วิปสสนา เหลานี้เรากลาววา เปนธรรมที่ควรกระทําใหเจริญดวยปญญาอันยิ่ง.
- จตุกฺก. อํ. ๒๑/๓๓๔/๒๕๔.

25. อิ น ทรี ย สั ง วร ๑๓
ธรรมที่ควรกระทําใหเจริญดวยปญญาอันยิ่ง มีสองอยาง คือ ทั้งสมถะ และวิปสสนา
นั่นหมายความวา ทั้งสมถะ และวิปสสนา เปนสิ่งที่ตองอาศัยปญญาอันยิ่งในการไดมา
ดังนั้น ใครก็ตามที่มีความสามารถในการทําจิตใหตั่งมั้นได บุคคลนั้นมีปญญาอันยิ่ง
ใครก็ตามที่จิตตั้งมั่นแลวสามารถเห็นแจงในธรรมอันเปนเหตุ บุคคลนั้นมีปญญาอันยิ่ง
สําหรับบางคนที่อาจจะเขาใจความหมายไดดีกวา จากตัวอยางอุปมาเปรียบเทียบ
พระพุทธองคไดทรงยกอุปมาเปรียบเทียบไวในฌานสูตร วาเหมือนกับการฝกยิงธนู
เมื่อพิจารณาแลว จะพบวา มีตัวแปรตาง ๆ ที่เกี่ยวของ ซึ่งจะตองปรับใหสมดุลย
เชน ความนิ่งของกาย วิธีการจับธนู การเล็ง น้ําหนัก และจังหวะในการปลอยลูกศร
อุปมานี้ พอจะทําใหเราเห็นภาพไดดี ในการเจริญสมถะวิปสสนา ดวยปญญาอันยิ่ง
วาการเห็นแจงในธรรมอันเปนเหตุนั้น จะตองอาศัยความสมดุลยตาง ๆ อยางไรบาง
หากจะพูดใหสั้นกระชับที่สุด การตามดูไมตามไปนี้ แทจริงแลว คือ การไมตามไป
เพราะเมื่อไมตาม (อารมณอันมีประมาณตาง ๆ) ไป มันก็เหลือแคการตามดูที่ถูกตอง
หลักการไมตามไปนี้ ก็คือ หลักการละนันทิ ซึ่งเปนเรื่องเดียวกันกับหลักอินทรียสังวร
ภิกษุมิคชาละ ฟงธรรมเรื่องการละนันทิ แลวหลีกจากหมูไปอยูผูเดียวก็บรรลุอรหัตผล
ความเร็วในการละนันทิ ยังถูกใชเปนเครื่องวัดความกาวหนาในการปฏิบัติจิตภาวนา
(ดูความเชื่อมโยงไดในเรื่อง อินทรียสังวร, การไมประมาท, อินทรียภาวนาชั้นเลิศ)

26. ๑๔ ตามดู ไมตามไป
หนั ง สื อ ตามดู ไม ต ามไป เล ม นี้ จั ด ทํา ขึ้ น เพื่ อ อํา นวยความสะดวกแก ช าวพุ ท ธ
โดยการคัดเลือกพุทธวจน ที่เกี่ยวของกับการเจริญสติ เปนจํานวนกวา ๖๐ พระสูตร
ซึ่งมีเนื้อหาสอดรับเชื่อมโยงคลองเกลียวถึงกัน เพื่อใหเราไดศึกษาใหเขาใจถึงมรรควิธี
ที่ถูกตองทุกแงมุม ในความหลากหลายภายใตความเปนหนึ่ง จากพุทธบัญญัติโดยตรง
ขอใหบุญบารมีที่ไดสรางมา ของชาวพุทธผูที่กําลังถือหนังสือเลมนี้อยู จงเปนเหตุปจจัย
ใหทานคนพบคําตอบโดยแจมแจง ในขอสงสัยเรื่องการปฏิบัติที่ทานอาจจะติดของอยู
และสําหรับบางทานที่เขาใจคลาดเคลื่อน ปฏิบัติคลาดเคลื่อนไปบาง มาแตทีแรก
ก็ขอใหไดพบ ไดเขาใจในสิ่งที่ถูก และนําไปใชขยับปรับเปลี่ยนใหตรงทางไดโดยเร็ว
สําหรับทานที่ไมเคยรูอะไรมากอนเลย ก็ถือเปนบุญกุศลที่ไดพบแผนที่ฉบับนี้แตแรก
------------------------------------------------------------------------------------------
คณะผู จั ด พิ ม พ หนั ง สื อ เล ม นี้ ขอนอบน อ มสั ก การะ
ต อ ตถาคต ผู อรหั น ตสั ม มาสั ม พุ ท ธะ
และ ภิ ก ษุ ส าวกในธรรมวิ นั ย นี้
ตั้ ง แตค รั้ ง พุ ทธกาล จนถึ ง ยุ ค ป จ จุบั น
ที่ มี ส ว นเกี่ ย วข อ งในการสื บ ทอดพุท ธวจน
คื อ ธรรม และวิ นัย ที่ ท รงประกาศไว บริ สุ ท ธิ์บ ริ บูร ณ ดี แ ล ว
คณะศิษ ย พ ระตถาคต

27. ผลเสียของการปล่อยจิต
ให้เพลินกับอารมณ

28. ๑๖ ตามดู ไมตามไป
กอใหเกิดอนุสัยทั้ง ๓
ภิ กษุ ทั้ง หลาย !
เพราะอาศัย ตา ดว ย รู ป ทั้งหลาย ดว ย จึง เกิด จักขุวิญ ญาณ
การประจวบพรอ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผั สสะ;
เพราะมี ผั สสะเป น ปจจัย...
เพราะอาศัย หู ดว ย เสียงทั้งหลาย ด ว ย จึง เกิดโสตวิญญาณ
การประจวบพร อ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ;
เพราะมี ผัสสะเป น ปจจัย...
เพราะอาศัย จมูก ดว ย กลิ่น ทั้งหลาย ด ว ย จึง เกิดฆานวิญ ญาณ
การประจวบพรอ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผั สสะ;
เพราะมี ผั สสะเปน ป จจัย...
เพราะอาศัย ลิ้น ด ว ย รสทั้งหลาย ดว ย จึง เกิดชิว หาวิญญาณ
การประจวบพรอ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผั สสะ;
เพราะมี ผั สสะเปน ป จจัย...

29. อิ น ทรี ย สัง วร ๑๗
เพราะอาศัย กาย ดว ย โผฏฐัพ พะทั้งหลาย ด ว ย จึง เกิดกายวิญ ญาณ
การประจวบพรอ มแหงธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ;
เพราะมีผั สสะเปน ปจจัย...
เพราะอาศัย ใจ ดว ย ธรรมารมณทั้ง หลาย ด ว ย จึง เกิดมโนวิญญาณ
การประจวบพรอ มแห งธรรม ๓ ประการนั่น คือ ผัสสะ;
เพราะมีผั สสะเปน ป จจัย
จึงเกิดเวทนา อันเปนสุขบาง เปนทุกขบาง ไมใชทุกขไมใชสุขบาง.
บุ คคลนั้น
เมื่ อ สุ ข เวทนา ถู กตอ งอยู
ยอ มเพลิด เพลิน ยอ มพร่ําสรรเสริญ เมาหมกอยู;
อนุ สัยคื อราคะ ย อมตามนอน แกบุคคลนั้น (ตสฺส ราคานุส โย อนุเสติ)
เมื่ อ ทุ ก ขเวทนา ถู กตอ งอยู
เขายอมเศร าโศก ย อมระทมใจ ยอมคร่ําครวญ
ยอ มตี อ กร่ําไห ย อ มถึ งความหลงใหลอยู;
อนุ สัยคือปฏิฆ ะ ย อมตามนอน (เพิ่มความเคยชิน ให) แกบุ คคลนั้น.

30. ๑๘ ตามดู ไมตามไป
เมื่ อ เวทนาอัน ไมใชทุก ขไมใชสุข ถูกตองอยู
เขายอ มไมรูตามเป น จริง
ซึ่ งสมุทยะ (เหตุ เกิด) ของเวทนานั้น ดว ย
ซึ่ ง อั ตถั งคมะ (ความดับไมเหลือ ) แหงเวทนานั้น ดว ย
ซึ่ง อัสสาทะ (รสอรอ ย) ของเวทนานั้ น ดว ย
ซึ่ ง อาทีนวะ (โทษ) ของเวทนานั้น ด ว ย
ซึ่ ง นิสสรณะ (อุบายเครื่ องออกพนไป) ของเวทนานั้น ดว ย;
อนุ สัยคื ออวิชชา ย อมตามนอน (เพิ่มความเคยชิน ให) แกบุคคลนั้น.
บุ คคลนั้นหนอ
(สุ ข าย เวทนาย ราคานุ สย อปฺป หาย)
ยัง ละราคานุสัย อั นเกิดจากสุข เวทนาไม ได;
(ทุ กฺขาย เวทนาย ปฏิ ฆานุสย อปฺ ป ฏิวิโนเทตฺว า)
ยังบรรเทาปฏิฆ านุสัย อั นเกิด จากทุก ขเวทนาไมไ ด;
(อทุ กฺข มสุขาย เวทนาย อวิชฺชานุสย อสมูห นิตฺว า)
ยั ง ถอนอวิ ชชานุสัย อัน เกิดจากอทุก ขมสุขเวทนาไมไ ด;

31. อิ น ทรี ย สัง วร ๑๙
(อวิ ชฺช อปฺ ปหาย วิชฺช อนุปฺปาเทตฺว า)
เมื่ อยังละอวิชชาไมไ ด และยั ง ทํา วิชชาใหเ กิด ขึ้น ไมไ ดแลว,
(ทิ ฏเว ธมฺเม ทุกฺข สฺ สนฺตกโร ภวิสฺสตีติ)
เขาจักทําที่สุดแห งทุ ก ข ในทิฏฐธรรม (รู เห็น ไดเลย) นี้ไ ด นั้น;
(เนต าน วิชฺ ชติ ฯ)
ข อนี้ ไมเ ปน ฐานะที่จัก มีไ ด.
อุ ป ริ . ม. ๑๔/๕๑๖/๘๒๒.

32. ๒๐ ตามดู ไมตามไป
ไมอาจที่จะหลุดพนไปจากทุกข
ภิ กษุ ทั้ง หลาย !
ผู ใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน รูป
ผู นั้ น เท า กับเพลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุก ข...
ผูใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน เวทนา
ผู นั้ น เท า กับเพลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุก ข...
ผู ใ ด เพลิด เพลิน อยู ใน สัญ ญา
ผู นั้ น เท า กั บเพลิด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุ ก ข...
ผู ใ ด เพลิด เพลิน อยู ใน สัง ขารทั้งหลาย
ผู นั้ น เทา กับเพลิด เพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ป น ทุ ก ข...
ผูใ ด เพลิด เพลิน อยู ใน วิญญาณ
ผู นั้ น เทา กับเพลิด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุก ข

33. อิ น ทรี ย สัง วร ๒๑
เรากลา ววา
“ผูใด เพลิดเพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ปนทุก ข
ผู นั้น ย อ มไมห ลุ ด พน ไปไดจากทุก ข” ดั ง นี้ .
ขนฺ ธ . สํ . ๑๗/๓๙/๖๔.

34. ๒๒ ตามดู ไมตามไป
เพลินอยูกับอายตนะ เทากับ เพลินอยูในทุกข
ภิ กษุ ทั้ง หลาย !
ผู ใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน จั ก ษุ
ผู นั้ น เทา กับ เพลิ ด เพลิ น อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุกข...
ผูใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน โสตะ
ผู นั้ น เท า กับ เพลิ ด เพลิ น อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุกข...
ผูใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน ฆานะ
ผู นั้ น เท า กับ เพลิด เพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุ กข...
ผู ใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน ชิ ว หา
ผู นั้ น เท า กับ เพลิด เพลิ น อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุ กข ...
ผู ใ ด เพลิด เพลิน อยู ใน กายะ
ผู นั้ น เท า กับ เพลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ง ที่เ ปน ทุ กข...
ผู ใ ด เพลิ ด เพลิน อยู ใน มนะ
ผู นั้ น เท า กับ เพลิ ด เพลิน อยู ใน สิ่ ง ที่เ ปน ทุกข

35. อิ น ทรี ย สัง วร ๒๓
เรากลา ววา
ผูใด เพลิดเพลิน อยู ใน สิ่งที่ เ ปน ทุก ข
ผู นั้น ย อ มไมห ลุ ด พน ไปไดจากทุก ข ดั ง นี้.
สฬา. สํ . ๑๘/๑๖/๑๙.
(ในพระสู ต รต อ ไป ได ต รั ส ถึ ง ในกรณี แ ห ง อายตนะภายนอก ๖
ซึ่ ง มี ข อ ความเหมื อ นในกรณี แ ห ง อายตนะภายใน ๖ ทุ ก ประการ
โดยลั ก ษณะการตรั ส ตรงนี้ คื อ ทรงตรั ส แยกเป น กรณี ๆ จนครบ
ซึ่ ง ผู อ า นควรจะทํา ความเข า ใจแยกไปตามกรณี จ นครบเช น กั น
การที่ละไวดว ย ... ก็ เพื่อใหรูวา มี ขอความสรุป ที่เ หมือนกัน)

36. ๒๔ ตามดู ไมตามไป
ลักษณะของการอยูอยางมีตัณหาเปนเพื่อน
“ข า แต พ ระองค ผูเ จริ ญ ! ด ว ยเหตุเ พี ย งเท า ไรหนอ
ภิ ก ษุ จึ ง ชื่ อ ว า เป น ผู มี ก ารอยู อ ย างมี เ พื่ อ นสอง พระเจ า ข า ?”
มิ คชาละ !
รูป ทั้ งหลายอันจะพึงเห็นไดดวยจั กษุ
อั น เป น รูป ที่นาปรารถนา นา รักใคร นา พอใจ มีลัก ษณะนา รัก
เปนที่เขาไปตั้งอาศัยอยูแหงความใคร เปนที่ตั้งแหงความกําหนัดยอมใจ มีอยู.
ถาหากวาภิกษุยอมเพลิดเพลิน พร่ําสรรเสริญ สยบมัวเมา ซึ่งรูปนั้นไซร;
แก ภิกษุ ผูเ พลิดเพลิน พร่ําสรรเสริญ สยบมั ว เมา ซึ่ง รูป นั้นอยู นั่ น แหละ,
นั นทิ (ความเพลิน) ย อมเกิดขึ้น
เมื่ อ นั น ทิ มี อ ยู, สาราคะ (ความพอใจอยางยิ่ง) ยอ มมี ;
เมื่ อ สาราคะ มี อ ยู, สั ญ โญคะ (ความผูกจิตติ ดกับอารมณ) ยอ มมี :

37. อิ น ทรี ย สัง วร ๒๕
มิคชาละ !
ภิกษุผูประกอบพรอมแลว ดวยการผูกจิตติดกับอารมณดวยอํานาจแหงความเพลิน
นั่ น แล เราเรี ยกวา “ผูมีการอยูอยา งมีเ พื่อนสอง”
(ในกรณีแ หง เสียงทั้งหลายอันจะพึงไดยิน ดีดว ยหู,
กลิ่ น ทั้งหลายอัน จะพึงดมดว ยจมูก,
รสทั้ งหลายอันจะพึ ง ลิ้มดว ยลิ้น,
โผฏฐัพ พะทั้งหลายอันจะพึง สัมผัสดว ยผิวกาย,
และธรรมารมณทั้งหลายอันจะพึงรูแจงดวยใจ, ก็ทรงตรัสอยางเดียวกัน).
มิ คชาละ ! ภิ กษุผูมี ก ารอยูดวยอาการอยา งนี้
แมจะสองเสพเสนาสนะอันเปนปาและปาชัฏ ซึ่งเงียบสงัด มีเสียงรบกวนนอย
มีเสียงกึกกองครึกโครมนอย ปราศจากลมจากผิวกายคน เปนที่ทําการลับของมนุษย
เป น ที่สมควรแกการหลีกเรน เชน นี้แ ลว ก็ตาม
ถึงกระนั้น ภิกษุนั้นเราก็ยังคงเรียกวา ผูมีการอยูอยางมีเพื่อนสองอยูนั่นเอง.

38. ๒๖ ตามดู ไมตามไป
ข อ นั้นเพราะเหตุไ รเลา ? ข อ นั้นเพราะเหตุวา
ตัณ หานั่น แล เปน เพื่ อนสองของภิกษุนั้น.
ตั ณหานั้น อันภิ กษุนั้น ยั งละไมไ ด แลว
เพราะเหตุนั้น ภิกษุนั้นเราจึงเรียกวา “ผูมีการอยูอยางมีเพื่อนสอง” ดังนี้.
“ข า แต พ ระองค ผูเ จริ ญ ! ด ว ยเหตุเ พี ย งเท า ไรหนอแล
ภิ ก ษุ จึ ง ชื่ อ ว า เป น ผู มี ก ารอยู อ ย างอยู ผู เ ดี ย ว พระเจ า ข า !”
มิ คชาละ !
รูป ทั้ งหลายอันจะพึงเห็นไดดวยจั กษุ
อั น เป น รูป ที่นาปรารถนา นา รักใคร นา พอใจ มีลัก ษณะนา รัก
เปนที่เขาไปตั้งอาศัยอยูแหงความใคร เปนที่ตั้งแหงความกําหนัดยอมใจ มีอยู.
ถาหากวาภิกษุยอมไมเพลิดเพลิน ไมพร่ําสรรเสริญ ไมสยบมัวเมา ซึ่งรูปนั้นไซร
แกภิกษุผูไมเพลิดเพลิน ไมพร่ําสรรเสริญ ไมสยบมัวเมา ซึ่งรูปนั้น นั่นแหละ
นันทิ ยอมดับ
เมื่ อ นั น ทิ ไมมีอ ยู , สาราคะ ยอ มไมมี
เมื่ อ สาราคะ ไมมีอ ยู, สัญโญคะ ยอ มไมมี

39. อิ น ทรี ย สัง วร ๒๗
มิ คชาละ !
ภิกษุผูไมประกอบพรอมแลว ดวยการผูกจิตติดกับอารมณดวยอํานาจแหงความเพลิน
นั่ น แล เราเรี ยกวา “ผูมีการอยูอยา งอยูผูเ ดียว”
(ในกรณี แ ห ง เสียงทั้งหลายอันจะพึงไดยิน ดีดว ยหู,
กลิ่น ทั้งหลายอัน จะพึงดมดว ยจมูก,
รสทั้งหลายอันจะพึง ลิ้มดว ยลิ้น,
โผฏฐัพ พะทั้งหลายอั นจะพึง สัมผัสดว ยผิวกาย,
และธรรมารมณทั้งหลายอันจะพึงรูแจงดวยใจ, ก็ทรงตรัสอยางเดียวกัน)
มิ คชาละ ! ภิกษุผูมีก ารอยูดวยอาการอย า งนี้
แมอยูในหมูบาน อันเกลื่อนกลนไปดวยภิกษุ ภิกษุณี อุบาสก อุบาสิกาทั้งหลาย
ดวยพระราชา มหาอํา มาตยของพระราชาทั้งหลาย
ดว ยเดียรถีย สาวกของเดียรถียทั้งหลาย ก็ต าม
ถึง กระนั้น ภิ กษุนั้น เราก็เรียกวา ผูมีก ารอยูอยา งอยูผูเดียวโดยแท

40. ๒๘ ตามดู ไมตามไป
ข อ นั้นเพราะเหตุไ รเลา ? ข อ นั้นเพราะเหตุวา
ตัณ หานั่น แล เปน เพื่ อนสองของภิกษุนั้น;
ตั ณหานั้น อันภิ กษุนั้น ละเสี ย ไดแลว
เพราะเหตุนั้น ภิกษุนั้นเราจึงเรียกวา “ผูมีการอยูอยางอยูผูเดียว” ดังนี้ แล.
สฬา. สํ. ๑๘/๔๓–๔๔/๖๖-๖๗.

41. อิ น ทรี ย สัง วร ๒๙
ไมอาจถึงซึ่ง ความเจริญงอกงาม ไพบูลย
ในธรรมวินัย
ภิกษุทั้งหลาย ! คนเลี้ยงโคที่ประกอบดวยความบกพรอง ๑๑ อยางเหลานี้แลว
ไมเหมาะที่จะเลี้ยงโคและทําฝูงโคใหเจริญได. ความบกพรองนั้นคืออะไรกันเลา ?
คื อ คนเลี้ยงโคในกรณีน้ี ... เปน ผูไ มเขี่ยไขข าง, เป น ผูไ มปดแผล, ...
ภิกษุทั้งหลาย ! ฉันใดก็ฉันนั้น ภิกษุผูประกอบดวยองคคุณ ๑๑ อยางเหลานี้แลว
ไมควรที่จะถึงความเจริญงอกงามไพบูลย ในธรรมวินัยนี้. องคคุณนั้นคืออะไรกันเลา ?
คื อ ภิกษุในกรณีนี้ ... เปน ผู ไมเขี่ยไขข าง, เป น ผูไ มปดแผล ...
ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุเปน ผูไ มเขี่ ยไขข าง เปนอยางไรกัน เลา ?
ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี
ไม อดกลั้น (อธิวาเสติ)
ไม ละ (น ปชหติ)
ไม บรรเทา (น วิโ นเทติ)
ไม ทา ใหสิ้น สุด (น พฺยนฺตีกโรติ)
ํ
ไม ทา ใหห มดสิ้น (น อนภาวงฺคเมติ)
ํ

42. ๓๐ ตามดู ไมตามไป
ซึ่ งความตรึ กเกี่ย วดว ยกาม (กามวิตก) ที่เกิดขึ้น แลว
ซึ่งความตรึกเกี่ย วด วยความมุง รา ย (พยาบาทวิตก) ที่เกิดขึ้น แลว
ซึ่ งความตรึกเกี่ย วด วยการเบียดเบียน (วิหิง สาวิตก) ที่เกิ ดขึ้น แลว
ซึ่งบาปอกุศลธรรมทั้ง หลาย ที่เกิดขึ้นแลว
ภิ กษุ ทั้งหลาย ! ภิกษุเปน ผูไ มเขี่ยไขข าง เปนอยา งนี้แ ล.
ภิกษุ ทั้งหลาย ! ภิกษุเปน ผู ไ มปดแผล เปนอยา งไรกัน เลา ?
ภิ กษุ ทั้งหลาย ! ภิกษุในกรณีน้ี
เห็น รูป ดวยตา, ฟ ง เสียงดว ยหู, ดมกลิ่น ดว ยจมูก,
ลิ้ มรสดว ยลิ้น , ถู กตอ งโผฏฐัพพะดว ยกาย, รู ธรรมารมณดวยใจ,
แลวก็มีจิตยึดถือเอา ทั้งโดยลักษณะที่เปนการรวบถือทั้งหมด (โดยนิมิต)
และ การถื อเอาโดยการแยกเปน สวน ๆ (โดยอนุพ ยัญ ชนะ)
สิ่ ง อัน เปน อกุศล คือ อภิชฌาและโทมนัส จะพึง ไหลไปตามผูที่
ไมสํารวม ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ เพราะการไมสํารวมอินทรียใด เปนเหตุ
เธอไม ปฏิบัติเพื่อปด กั้น อินทรียเหลา นั้นไว
เธอไมรั กษา และไมสํา รวม ตา หู จมูก ลิ้น กาย ใจ
ภิกษุ ทั้ง หลาย ! ภิกษุเป น ผูไ มปดแผล เปนอยา งนี้แ ล.
(ในที่นี้ ยกมาใหเห็นเพียง ๒ จากทั้งหมด ๑๑ คุณสมบัติ)
มู. ม. ๑๒/๔๑๐/๓๘๔-๕.

43. ตัวอย่างพุทธวจน
ที่ทรงตรัสไม่ให้ปล่อยจิต
ให้เพลินกับอารมณ

44. ๓๒ ตามดู ไมตามไป
ละความเพลิน จิตหลุดพน
สมฺมา ปสฺส นิพฺพินฺ ท ติ
เมื่ อเห็น อยูโดยถูก ตอง ยอ มเบื่อหน า ย
นนฺ ทิ กฺข ยา ราคกฺข โย
เพราะความสิ้ น ไปแหง นันทิ
จึง มีความสิ้นไปแห ง ราคะ
ราคกฺ ข ยา นนฺทิกฺข โย
เพราะความสิ้น ไปแหง ราคะ
จึ ง มีความสิ้นไปแห ง นันทิ
นนฺ ทิ ราคกฺข ยา จิตฺต สุวิมุตฺตนฺติ วุจฺ จตีติ
เพราะความสิ้น ไปแหง นันทิและราคะ
กลาวได วา “จิต หลุด พน แลวดวยดี” ดั ง นี้.
สฬา. สํ . ๑๘/๑๗๙/๒๔๕-๖.

45. อิ น ทรี ย สัง วร ๓๓
ความพอใจ เปนเหตุแหงทุกข
“ทุ กขใ ด ๆ ที่เกิ ดขึ้นแลวในอดีต
ทุก ขทั้ง หมดนั้น มีฉั นทะเปน มูล มีฉันทะเป นเหตุ
เพราะวา ฉันทะ (ความพอใจ) เป น มูลเหตุแ หง ทุกข
ทุ กขใ ด ๆ อัน จะเกิ ดขึ้นในอนาคต
ทุ ก ขทั้ง หมดนั้น ก็มีฉัน ทะเป น มูล มีฉันทะเปน เหตุ
เพราะวา ฉันทะ (ความพอใจ) เปน มูลเหตุแ หง ทุกข
และทุ กขใ ด ๆ ที่ เกิดขึ้น
ทุ ก ขทั้ง หมดนั้น ก็มีฉัน ทะเปน มูล มีฉันทะเป น เหตุ
เพราะวา ฉันทะ (ความพอใจ) เป น มูลเหตุแ หง ทุกข”.
สฬา. สํ . ๑๘/๔๐๓/๖๒๗.
(ในเนื้อความพระสูตร ทรงชี้ใหเห็นถึงเหตุของทุกขในปจจุบัน ซึ่งก็คือ ฉันทะ
เปนความรูที่เห็นกันได แลวจึงไดสรุปใหเห็นไปถึงนัยยะโดยอดีตกับอนาคต)

46. ๓๔ ตามดู ไมตามไป
เมื่อคิดถึงสิ่งใด แสดงวาพอใจในสิ่งนั้น
ภิ กษุ ทั้ง หลาย !
ถา บุ คคลยอ มคิดถึง สิ่ง ใดอยู (เจเตติ)
ยอ มดํา ริ ถึง สิ่งใดอยู (ปกปฺ เ ปติ)
และย อมมีจิ ตฝงลงไปในสิ่งใดอยู (อนุเสติ)
สิ่ง นั้ น ยอมเปนอารมณเพื่ อการตั้ง อยูแ ห ง วิญ ญาณ.
เมื่ออารมณ มีอยู,
ความตั้ ง ขึ้น เฉพาะแห งวิ ญญาณ ยอ มมี ;
เมื่ อวิญ ญาณนั้น ตั้ง ขึ้นเฉพาะ เจริญงอกงามแลว,
ความเกิดขึ้นแหง ภพใหมตอไป ยอ มมี;
เมื่อความเกิดขึนแหงภพใหมตอไป มี,
้ 
ชาติชรา มรณะ โสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถวนตอไป :
ความเกิดขึ้นพรอมแหงกองทุกขทั้งสิ้นนี้ ยอมมี ดวยอาการอยางนี.้
นิทาน. สํ. ๑๖/๗๘/๑๔๕.

47. อิ น ทรี ย สัง วร ๓๕
ภพแมชั่วขณะดีดนิวมือก็ยังนารังเกียจ
้
ภิกษุ ทั้ง หลาย !
คู ถ แมนิ ดเดียว ก็เป นของมี กลิ่น เหม็น ฉั น ใด,
ภิกษุ ทั้ง หลาย !
สิ่ง ที่เ รียกวา ภพ ก็ฉันนั้น เหมือนกัน,
แม มีประมาณนอ ยชั่ว ลัดนิ้ว มือ เดียว ก็ไ มมีคุณ อะไรที่พอจะกล า วได.
เอก. อํ . ๒๐/๔๖/๒๐๓.
(พระสูตรตอไป ทรงตรัสถึง มูตร น้ําลาย หนอง โลหิต ดวยขอความเดียวกัน)

49. อิ น ทรี ย สั ง วร ๓๗
ตัณหา คือ “เชื้อแหงการเกิด”
วั จฉะ ! เรายอมบัญ ญั ติความบัง เกิดขึ้น
สํา หรับ สัตวผูที่ยัง มีอุ ปาทานอยู (สอุปาทานสฺส)
ไมใ ช สํา หรับ สัตวผูที่ไ มมีอุปาทาน
วัจฉะ ! เปรียบเหมือน ไฟที่มเชื้อ ยอมโพลงขึนได (อคฺคิ สอุปาทาโน ชลติ)
ี ้
ที่ไ ม มีเชื้อ ก็ โ พลงขึ้นไมไ ด
อุป มานี้ ฉันใด อุ ป ไมยก็ฉัน นั้น
วัจฉะ ! เราย อมบั ญ ญั ติความบัง เกิดขึ้น
สํา หรับ สัตวผูที่ยัง มีอุ ปาทานอยู
ไม ใ ช สํา หรับ สัตว ผูที่ไ มมีอุปาทาน

50. ๓๘ ตามดู ไมตามไป
“พระโคดมผูเจริญ ! ถาสมั ย ใด เปลวไฟ ถู กลมพั ดหลุดปลิวไปไกล,
สมัยนั้น พระโคดมยอมบัญญัติซึ่งอะไรวาเปนเชื้อแกเปลวไฟนั้น ถาถือวามันยังมีเชื้ออยู ?”
วัจฉะ ! สมัย ใด เปลวไฟ ถูกลมพัด หลุด ปลิ ว ไปไกล
เราย อ มบัญ ญัติเปลวไฟนั้น วา มีลมนั่นแหละเป น เชื้อ
วัจฉะ ! เพราะวา สมัยนั้น ลมยอมเปนเชื้อของเปลวไฟนั้น.
“พระโคดมผูเจริญ ! ถาสมัยใด สัตวทอดทิ้งกายนี้ และยังไมบังเกิดขึ้นดวยกายอื่น,
สมัยนั้นพระโคดม ยอมบัญญัติ ซึ่งอะไร วาเปนเชื้อแกสัตวนั้น ถาถือวา มันยังมีเชื้ออยู ?”
วัจฉะ ! สมัย ใด สัต ว ท อดทิ้งกายนี้ และยัง ไม บังเกิด ขึ้นดวยกายอื่น
เรากลา ว สัตวนี้ วา มีตั ณหานั่น แหละเปนเชื้อ
เพราะว า สมัยนั้ น ตัณ หายอ มเปน เชื้อของสัตวนั้น แล.
สฬา. สํ . ๑๘/๔๘๕/๘๐๐.

51. อิ น ทรี ย สั ง วร ๓๙
เมื่อมีความพอใจ ยอมมีตัณหา
ภิ กษุ ทั้ง หลาย !
เปรีย บเหมือนไฟกองใหญ พึงลุก โพลงดว ยไมสิบ เลมเกวียนบา ง
ยี่สิบ เลมเกวียนบา ง สามสิบ เลมเกวียนบา ง สี่สิบ เลมเกวียนบา ง.
บุรุษ พึ งเติมหญา แหง บาง มูลโคแหง บา ง ไมแหง บาง
ลงไปในกองไฟนั้น ตลอดเวลาที่ควรเติม อยูเปน ระยะ ๆ.
ภิ กษุ ทั้ง หลาย ! ดว ยอาการ อยา งนี้แ ล ไฟกองใหญ
ซึ่ง มี เครื่องหลอ เลี้ ยง อยา งนั้น
มี เชื้ อ เพลิง อยา งนั้น
ก็ จะพึ ง ลุก โพลง ตลอดกาลยาวนาน
ขอ นี้ฉันใด ภิกษุทั้ง หลาย ! เมื่อ ภิกษุเป น ผู
มี ปกติ เห็นโดยความเปน อัส สาทะ (นา รักน า ยิน ดี)
ใน อุ ป าทานิ ยธรรม (ธรรมทั้งหลายอั นเปนที่ตั้ง แหง อุปาทาน) อยู
ตัณ หาย อมเจริญ อยา งทั่ว ถึง

52. ๔๐ ตามดู ไมตามไป
เพราะมี ตัณ หาเปน ปจจัย จึง มีอุปาทาน
เพราะมี อุปาทานเปน ปจจัย จึงมีภ พ
เพราะมี ภพเปน ปจจั ย จึง มีช าติ
เพราะมีช าติเปน ปจจัย
ชรามรณะโสกะปริเทวะทุกขะโทมนัสอุปายาสทั้งหลาย จึงเกิดขึ้นครบถวน
ความเกิดขึ้นพร อ มแหง กองทุกขทั้ ง สิ้น นี้ ย อมมี ดว ยอาการอยา งนี้.
นิ ท าน. สํ . ๑๖/๑๐๒/๑๙๖-๑๙๗.

53. อิ น ทรี ย สั ง วร ๔๑
ตัณหา คือ เครื่องนําไปสูภพใหม อันเปนเหตุเกิดทุกข
ภิ กษุ ทั้ง หลาย !
ถา บุ คคลยอ มคิด ถึง สิ่ง ใดอยู (เจเตติ)
ย อ มดํา ริ ถึง สิ่ง ใดอยู (ปกปฺเปติ)
และยอมมี ใ จฝง ลงไป ในสิ่งใดอยู (อนุ เสติ )
(อารมฺมณเมต โหติ วิฺ าณสฺส ิติยา)
สิ่ง นั้น ย อมเปน อารมณเ พื่อการตั้ง อยูแหงวิญ ญาณ
(อารมฺ มเณ สติ ปติฏา วิ ฺ าณสฺส โหติ)
เมื่ออารมณ มี อยู, ความตั้งขึ้นเฉพาะแหง วิญญาณยอมมี
(ตสฺ มึ ปติ ฏิเต วิ ฺาเณ วิ รูเฬฺห นติ โหติ)
เมื่อวิญญาณนั้น ตั้งขึ้นเฉพาะ เจริญงอกงามแลว, ยอมมีการนอมไป
(นติ ยา สติ อาคติคติ โหติ)
เมื่ อมีก ารนอมไป, ยอมมีการไปการมา
(อาคติ คติ ยา สติ จุตูปปาโต โหติ)
เมื่ อมีการไปการมา, ยอมมีก ารเคลื่อนการบังเกิด

54. ๔๒ ตามดู ไมตามไป
เมื่อมีการเคลื่อนการบังเกิด, ชาติชรามรณะ โสกะปริเทวะ ฯ จึงเกิดขึ้นครบถวน
ความเกิ ดขึ้นพรอ มแหง กองทุกขทั้ง สิ้น นี้ ยอมมี ดว ยอาการอยา งนี้.
ภิ กษุทั้ง หลาย !
ถ า บุคคลยอมไมคิดถึง สิ่ง ใด
ย อ มไม ดํา ริ ถึ ง สิ่ ง ใด
แต เ ขายั ง มีใจปก ลงไปในสิ่ งใดอยู
สิ่ง นั้น ยอมเปน อารมณเ พื่อการตั้ง อยูแหงวิญ ญาณ.
เมื่ออารมณ มีอ ยู, ความตั้ งขึ้น เฉพาะแหง วิญ ญาณยอ มมี
เมื่ อ วิญ ญาณนั้น ตั้ ง ขึ้ นเฉพาะ เจริญ งอกงามแล ว, ย อ มมีการนอมไป
เมื่ อ มี การนอมไป, ย อ มมี การไปการมา
เมื่ อ มีการไปการมา, ยอ มมีการเคลื่อนการบังเกิด
เมื่อมีการเคลื่อนการบังเกิด, ชาติชรามรณะ โสกะปริเทวะ ฯ จึงเกิดขึ้นครบถวน
ความเกิดขึ้นพร อ มแหง กองทุกขทั้ง สิ้น นี้ ยอมมี ดว ยอาการอยา งนี้.
นิ ท าน. สํ . ๑๖/๖๘๐/๑๔๙.