1. ISI KANDUNGAN
BAB 1 PENDAHULUAN
1.0 PENGENALAN
1.1 OBJEKTIF / MATLAMAT
1.2 DEFINISI KONSEP
1.3 RUANG LINGKUP / SKOP PERBINCANGAN
1.4 KERANGKA PERBINCANGAN
1.5 KESIMPULAN BAB
BAB 2 TINJAUAN LITERATUR
2.0 PENGENALAN
2.1 TINJAUAN LITERATUR BAHAN-BAHAN BERCETAK
2.2 TINJAUAN LITERATUR BAHAN-BAHAN ELEKTRONIK / DIGITAL
2.3 REFLEKSI TERHADAP TINJAUAN LITERATUR
2.4 KESIMPULAN BAB
BAB 3 PERBINCANGAN ISU
3.0 PENGENALAN
3.1 DEFINISI
3.2 FONEM-FONEM BAHASA MELAYU
3.3 ARTIKULASI FONEM-FONEM BAHASA MELAYU
3.4 CARTA FONEM BAHASA MELAYU
3.5 KESIMPULAN BAB
BAB 4 PENUTUP
4.0 PENGENALAN
4.1 REFLEKSI
4.2 KESIMPULAN
BIBLIOGRAFI
1

2. LAMPIRAN
BAB 1: PENDAHULUAN
1.0 Pengenalan
Tanpa kita sedari bahawa pembelajaran utama dan pertama yang diperolehi oleh
manusia adalah bahasa. Bahasa dalam hal ini tidak hanya memiliki pengertian
sebagai serangkaian huruf dan kata, akan tetapi meliputi seluruh persamaan
komunikasi verbal mahupun nonverbal. Hal ini secara alamiah dunia kebahasaan
telah terintegrasi dalam diri setiap manusia.
Dalam folio ini kita akan mengkaji dan membincangkan tentang kajian utama kita
iaitu fonologi dan fonetik. Kedua-dua tajuk utama akan dihuraikan secara lebih
terperinci dan mendalam.
Selain itu, kita akan dapat mengkaji maksud istilah-istilah seperti fonologi, fonetik
dan fonemik. Disamping itu, bunyi-bunyi vokal, konsonan dan diftong bahasa
melayu dari segi artikulasi, lambang dan fonem juga akan dihuraikan dalam folio
ini.
1.1 Matlamat Dan Objektif
Matlamat ataupun objektif utama kajian ini dijalankan adalah untuk memberikan
pendedahan yang baru berkenaan dengan kajian bahasa Melayu dimana pernah
menjadi salah satu bahasa perantaraan pada suatu ketika dahulu. Kajian yang
akan dijalankan adalah berkaitan dengan fonologi dan fonetik.
Tambahan lagi kajian ini bertujuan untuk menghuraikan kaedah penghasilan
atau pembentukan bunyi-bunyi vokal dan juga konsonan. Ianya juga bertujuan
2

3. untuk melihat bentuk-bentuk vokal dan juga konsonan yang ada di dalam bahasa
Melayu. Selain itu, matlamat kajian ini bertujuan untuk mengkaji dengan lebih
terperinci tentang hal-hal yang berkaitan dengan bahasa Melayu termasuklah
cara sebutan, simbol-simbol yang digunakan bagi setiap vokal mahupun
konsonan-konsonan.
1.2 Definisi Konsep
Terdapat dua definisi konsep yang akan dibincangkan iaitu definisi teoritikal dan
definisi operasional.
1.2.1 Definisi Teoritikal
1.2.1.1 Fonologi
Menurut Rahimah Haji Sabran dan Rahim Sham, bidang fonologi
mengkaji sistem bunyi-bunyi yang tertentu dalam pertuturan,
khusus bagi sesuatu bahasa. Ini jelas daripada pendapat
Henderson yang menyatakan “ the study of the
systematicorganization of selected speech sounds in the spoken
form of individual language has variously been called phonology”.
Manakala menurut Dalbor, salah seorang ahli linguistik Barat pula,
“ phonology is the study of the function and patterning of speech
sounds “ yang bermaksud “fonologi ialah kajian tentang fungsi dan
pencorakan dalam bunyi yang bermakna yang diucapkan oleh
manusia”.
Dalam kenyataan yang dikeluarkan oleh Universiti terbuka pula,
fonologi ialah bidang yang mengkaji sistem bunyi yang bermakna
yang diucapkan oleh manusia, yakni satu pernyataan yang begitu
umum untuk mendefinisikan fonologi itu sendiri.
3

4. 1.2.1.2 Fonetik
Bagi fonetik pula, menurut Arbak Othman (1983), fonetik adalah
kajian adalah kajian tentang bunyi bunyi ujar. Sebagai ilmu,
fonetik bersaha menemukan kebenaran-kebenaran umum dan
memfomulasikan hukum-hukum umum tentang bunyi-bunyi itu
dan pengucapannya, manakala sebagai kemahiran, fonetik
memakai data deskriptif dasar daripada fonetik ilmiah bagi
memberi kemungkinan pengenalan dan pengucapan bunyi-bunyi
ujar itu.
Selain itu, fonetik boleh didefinisikan sebagai mempelajari segala
bunyi yang diucapkan melalui mulut manusia, baik bunyi
manusia, bukan bunyi bahasa, maupun bunyi bunyi marginal, dan
memberikan simbol fonetik untuk setiap bunyi, yakni menurut Dr.
Lufti Abas (1985).
Menurut ahli linguistik Barat, Kenstowicz dan Kisserberth (1979)
“the study of the sounds human beings employ when speaking a
language is phonetics”. Penyataan yang dinyatakan dapat kita
terjemahkan yang barmaksud “penkajian tentang bunyi-bunyi oleh
manusia yang kita digunakan semasa bertutur ialah fonetik”.
1.2.2 Definisi Operasional
Setelah membuat penelitian berdasarkan pernyataan dari ahli-ahli
linguistik saya dapati bahawa saya mendapati bahawa fonologi dan
fonetik mempunyai maksud tersendiri.
4

5. 1.2.2.1 Fonologi
Fonologi ialah satu cabang ilmu yang mengkaji tentang sistem
bunyi yang diucapkan oleh manusia yang berfungsi atau dalam
bahasa yang lebih mudah difahami bahasa yang difahami oleh
kedua-dua belah pihak.
1.2.2.2 Fonetik
Bagi fonetik pula bermaksud bidang yang mengkaji segala bunyi
bahasa yang dihasilkan oleh alat-alat artikulasi manusia dan ia
memberi lambang kepada bunyi-bunyi tersebut
1.4 Ruang lingkup / skop perbincangan
Ruang lingkup atau skop perbincangan kali ini adalah untuk menghuraikan atau
membuat kajian mengenai fonologi dalam bahasa Melayu.
Dalam fonologi bahasa Melayu,ia terbahagi kepada dua cabang yang utama
iaitu fonetik dan fonemik. Fonetik pula dibahagikan lagi kepada tiga iaitu fonetik
penghasilan bunyi, fonetik akustik dan fonetik auditori.
Manakala fonemik pula mengandungi fonem-fonem iaitu fonem vokal, konsonan
dan diftong. Dalam fonem bahasa melayu turut membincangkan tentang alat-alat
artikulasi, daerah-daerah artikulasi dan cara-cara artikulasi.
5

6. 1.5 Kerangka perbincangan
1.6 Kesimpulan bab
Secara kesimpulannya, bab ini memberikan gambaran secara kasar dan
pengenalan umum kepada pembaca berkenaan dengan fonologi, fonetik,
fonemik beserta dengan cabang-cabangnya.
Selain itu, penyediaan objektif kajian, definisi konsep dan ruang lingkup
perbincangan dan kerangka perbincangan akan membantu perjalanan untuk
menyiapkan bab-bab yang seterusnya kerana gambaran kasar telah disediakan.
Dengan itu penghasilan kerja kursus ini dapat dijalankan dengan lancar.
6

7. BAB 2. TINJAUAN LITERATUR
2.0 Pengenalan
Dalam bab 2, kami akan menerangkan cara-cara atau kaedah untuk kami
memperolehi maklumat-maklumat yang berkenaan dengan tugasan yang telah
diberikan.
Dalam tugasan bahasa Melayu ini kami telah menggunakan dua kaedah untuk
mendapatkan maklumat yang diperlukan dan kaedah yang pertama yang
digunakan adalah melalui sumber-sumber bercetak. Antara sumber-sumber yang
telah dirujuk adalah artikel-artikel yang berkaitan, buku-buku rujukan, dan jurnal-
jurnal.
Sementara itu kaedah yang seterusnya untuk mendapatkan maklumat-maklumat
yang masih kurang lengkap adalah melalui media elektronik. Media elektronik
yang digunakan adalah melalui internet.
2.1 Tinjauan Literatur (bahan bercetak )
2.1.1 Buku Fonetik dan Fonologi.
Buku Fonetik dan Fonologi karangan Inderawati Zahid dan Mardian Shah
Omar adalah bahan rujukan saya yang pertama. Merujuk kepada penulis
buku ini , fonetik ialah kajian mengenai bunyi-bunyi bahasa yang
dihasilkan oleh manusia iaitu bunyi yang digunakan sebagai alat
7

8. komunikasi. Umumnya, ilmu fonetik ini dibahagikan kepada fonetik
artikulatori, fonetik auditori dan fonetik akustik. Seterusnya, fonetik
artikulatori merujuk kepada kajian yang menunjukkan cara-cara sesuatu
bunyi dilafazkan. Fonetik auditori ialah kajian sebutan bunyi yang
didengar. Fonetik akustik pula ialah kajian transmisi signal bunyi dari
penutur kepada pendengar semasa berkomunikasi. Selain daripada itu
buku ini juga menerangkan maksud-maksud bidang fonologi dan
bahagiannya dengan lengkap. Selain itu, terdapat juga penjelasan
mengenai alat-alat artikulasi, bunyi-bunyi dalam bahasa Melayu dan cara-
cara menghasilkannya, serta gambarajah yang lengkap.
2.1.2 Fonologi, Bahasa Melayu STPM
Hasil daripada penulisan Nik Safiah Karim dan Wan Malini Ahmad Buku
bahasa Melayu STPM ini menerangkan dalam Bab 11 bahawa, fonologi
ialah cabang ilmu bahasa yang mengkaji bunyi bahasa sesuatu bahasa
dan fungsinya dalam sistem bahasa tersebut. Fonologi terbahagi kepada
dua iaitu fonetik dan fonemik. Fonetik ialah bidang yang mengkaji bunyi-
bunyi yang dihasilkan oleh kita iaitu manusia dan memberikan lambang
kepada bunyi-bunyi tersebut. Fonetik pula terbahagi kepada tiga cabang,
organ pertuturan, sifat bunyi bahasa (akuistik) dan pendengaran (auditori).
Fonetik pendengaran mengkaji pendengaran dan persepsi bunyi bahasa
manakala fonetik akustik pula mengkaji sifat fizikal bunyi bahasa. Fonetik
artikulasi pula mengkaji fungsi alat artikulasi yang terlibat dengan
penghasilan bunyi. Buku ini juga menjelaskan tentang alat-alat ujaran,
vokal, konsonan dan diftong serta cara penghasilan bunyi-bunyi bahasa
Melayu.
2.1.3 Fonologi, Bahasa Melayu Kertas 1
8

9. Buku Bahasa Melayu Kertas 1 ini merupakan buku rujukan STPM hasil
karangaan Goay Teck Chong, Choo Say Tee dan Zainuddin Ahmad. Buku
ini menerangkan tentang fonologi dan cabang-cabangnya. Menurut buku
ini, fonologi ialah cabang ilmu bahasa yang mengkaji bunyi-bunyi yang
berfungsi dalam sesuatu bahasa, yakni bunyi yang digunakan dalam
komunikasi. Menurut buku ini lagi, fonologi dibahagikan kepada dua iaitu
fonetik dan fonemik. Fonetik merupakan bidang yang mengkaji bunyi
bahasa yang dihasilkan oleh organ pertuturan manusia dan memberikan
lambang kepada bunyi-bunyi tersebut. Dalam pengajian fonetik ini ada
tiga pendekatan yang digunakan oleh ahli bahasa, iaitu penyebutan,
pendengaran dan sifat bunyi. Fonemik pula bidang fonologi yang
menganalisis sistem sesuatu bahasa secara sinkronik, iaitu pada sesuatu
masa tertentu. Buku ini juga ada menjelaskan maksud istilah yang
digunakan, alat-alat artikulasi, dan cara-cara menghasilkan bunyi vokal,
konsonan dan diftong dengan gambarnya sekali.
2.2 Tinjauan Literatur (bahan elektronik )
2.2.1 Fonetik– http://ms.wikipedia.org/wiki/Fonetik
Secara keseluruhannya, bahan yang saya dapati di laman web ini dapat
membantu saya sedikit sebanyak dalam penghasilan folio ini. Dalam
artikel ini, definisi-definisi tentang fonetik diterangkan secara umum, serta
terdapat juga sejarah ringkas tentang permulaan pengkajian ilmu fonetik
di dunia ini. Terdapat juga sedikit penerangan tentang cabang-cabang
utama bagi fonetik, yakni fonetik penghasilan bunyi, fonetik akustik dan
fonetik auditori. Selain itu, penerangan secara ringkas juga diberikan
tentang fonetik forensik, iaitu kegunaan ilmu fonetik (sains percakapan)
bagi tujuan forensik (perundangan).
2.2.2 Bunyi Bahasa Melayu
9

10. -http://www.tutor.com.my/stpm/fonologi/Fonologi.htm
Secara rumusannya, artikel yang saya dapati pada laman web ini
memberikan definisi-definisi umum berkenaan tentang fonologi, fonetik,
fonem, alofon dan juga suku kata dalam bahasa Malaysia. Selain itu,
bahan ini juga dapat membantu saya sedikit sebanyak dalam
menghasilkan folio ini dengan lebih baik, kerana dengan adanya bahan
tambahan yang dapat memperkukuhkan folio ini. Tambahan pula, artikel
ini juga memberikan contoh-contoh yang mudah difahami oleh semua
pihak, khusunya kepada manusia yang baru belajar tentang bahasa.
Bahan ini menjadi sumber rujukan yang kedua saya bagi menyiapkan folio
ini selepas literatur bahan-bahan bercetak seperti buku-buku dan
sebagainya.
2.2 Refleksi
Melalui pembacaan dan penelitian saya terhadap bahan tinjaun literatur yang
telah diperolehi, saya dapati bahawa fonologi merangkumi satu bidang yang
agak meluas yang juga terdiri daripada beberapa cabang dari segi fonetik dan
fonemik.
Seterusnya fonetik dan fonemik mempunyai subtopiknya masing-masing.
Sebelum ini saya masih keliru dengan fonologi dan fonetik tetapi setelah merujuk
bahan-bahan yang berkenaan dengan fonologi dan fonetik ini saya dapat
membezakan antara kedua-duanya.
Maklumat mengenai fonologi, fonetik,dan fonemik yang saya perolehi daripada
bahan bercetak amat berguna dan banyak membantu sepanjang penghasilan
kerja kursus ini. Segala maklumat-maklumat yang diperlukan terdapat dalam
bahan ini termasuklah penerangan-penerangan yang berguna.
10

11. Melalui media elektronik ataupun vahan digital pula, saya hanya memperoleh
sedikit maklumat maklumat. Bahan-bahan yang saya perolehi daripada sumber
elektronik ini hanya menerang kan secara ringkas mengenai fonologi dan fonetik
seperti maksud fonologi dan fonetiknya sahaja.
Secara keseluruhannya mengenai tinjauan literatur ini, saya masih kurang dari
segi mendapatkan maklumat melalui bahan elektronik ataupun digital. Ini
mungkin kerana saya masih kurang mendalami tinjauan berasaskan bahan
elektronik seperti internet. Disamping itu saya mengharapkan saya akan dapat
belajar
2.3 Kesimpulan bab
Kesimpulan daripada bab ini adalah tinjauan literatur merupakan satu proses
yang amat penting untuk menyiapkan apa-apa sahaja jenis tugasan sebagai
contoh terdekat ialah kerja kursus bahasa Melayu ini.
Kita boleh mendapatkan maklumat-maklumat yang diperlukan dimana sahaja,
sebagai contohnya pusat sumber. Melalui pusat sumber kita boleh mendapat
bahan-bahan rujukan daripada buku. Selain itu, di zaman yang serba moden ini
kita juga boleh mendapatkan maklumat dengan hujung jari sahaja iaitu internet.
Salah satu kelebihan pusat sumber kini ialah kemudahan internet yang
memudahkan saya untuk mengakses ke laman-laman web ilmiah yang
berkaitan.
Di samping itu, bab ini, bab ini akan memudahkan saya untuk menyiapkan
proses-proses yang seterusnya dalam kerja kursus ini. Maklumat-maklumat yang
diperolehi akan diperoses lagi untuk mendapatkan maklumat-maklumat yang
11

12. penting yang diperlukan. Oleh yang demikian, tinjauan literatur ini merupakan
suatu proses yang penting.
BAB 3 : PERBINCANGAN ISU
3.0 Pengenalan
Dalam bab ini kita akan memfokuskan kepada tajuk utama kerja kursus kita iaitu
kajian tetang fonologi, fonetik, fonemik, dan fonem-fonem dalam bahasa melayu
dengan mendalam lagi.
Selain itu, kita juga akan dapat mengetahui maksud fonologi, fonemik dan
fonemik melalui bab ini. Definisi-definisi ini telah dipetik daripada ahli-ahli
linguistik tempatan dan antarabangsa. Melalui definisi tersebut, kita akan dapat
memahami dengan lebih mendalam lagi tentang fonnologi, fonetik dan fonemik.
Di samping itu, cara-cara penghasilan fonem-fonem seperti fonem vokal, fonem
konsonan dan juga fonem diftong dalam bahasa Melayu. Untuk lebih memahami
dan cara penghasilan dengan lebih tepat gambarajah-gambarajah disertakan
sekali bagi setiap fonem.
3.1 Definisi
3.1.1 Fonologi
Fonologi ialah bidang yang mengkaji sistem bunyi yang bermakna yang
diucapkan oleh manusia.Bunyi bermakna ialah bunyi yang difahami oleh
kedua-dua orang yang menuturkannya.dengan itu bunyi yang bermakna
12

13. dikenali sebagai bunyi bahasa. Kesimpulannya, bidang fonologi
sebenarnya menerangkan segala bentuk bunyi dalam sesuatu bahasa
dengan teliti untuk menentukan peraturan dan bentuk bunyi yang tertentu.
Bidang fonologi terbahagi kepada dua iaitu fonetik dan fonemik.
Menurut Raminah Haji Sabran dan Rahim Sham, bidang fonologi
mengkaji sistem bunyi-bunyi yang tertentu dalam pertuturan, khusus bagi
sesuatu bahasa. Ini jelas daripada pendapat Henderson yang
menyatakan: ‘The study of the systematic organization of selected speech
sounds in the spoken form of individual language has variously been
called “phonology”.’
Manakala menurut Dalbor, salah seorang ahli linguistik Barat pula,
“Phonology is the study of the function and patterning of speech sounds.”
Pernyataan ini maksudnya dalam bahasa Melayu kira-kira berbunyi,
“Fonologi ialah kajian tentang fungsi dan pencorakan dalam bunyi yang
bermakna yang diucapkan oleh manusia.”
Dalam kenyataan yang dikeluarkan oleh Universiti Terbuka Malaysia pula,
fonologi ialah bidang yang mengkaji sistem bunyi yang bermakna yang
diucapkan oleh manusia, yakni satu pernyataan yang begitu umum untuk
mendifinisikan fonologi itu sendiri.
Kajian dalam bidang fonologi dapat dibahagikan kepada dua, yakni fonetik
dan juga fonemik.
3.1.2 Fonetik
Fonetik ialah kajian yang diperhatikan berdasarkan organ atau anggota
tubuh manusia yang mewujudkan bentuk ucapan. Manakala,fonemik ialah
proses pengeluaran bunyi yang melibatkan bunyi –bunyi bahasa di mental
dan belum dilafazkan. Kajian ini melibatkan organ pertuturan, sifat bunyi
bahasa (akuistik) dan pendengaran (auditori).
13

14. Manakala definisi bagi fonetik pula, fonetik ialah merupakan bidang yang
mengkaji segala bunyi bahasa yang dihasilkan oleh alat-alat pertuturan
manusia dan memberikan lambang kepada bunyi-bunyi tersebut.
Menurut Arbak Othman (1983), fonetik adalah kajian tentang bunyi-bunyi
ujar. Sebagai ilmu, fonetik berusaha menemukan kebenaran-kebenaran
umum dan memformulasikan hukum-hukum umum tentang bunyi-bunyi itu
dan pengucapannya, manakala sebagai kemahiran, fonetik memakai data
deskriptif dasar daripada fonetik ilmiah bagi memberi kemungkinan
pengenalan dan pengucapan buniyi-bunyi ujar itu.
Selain itu, fonetik juga boleh didefinisikan sebagai mempelajari segala
bunyi yang diucapkan dalam atau melalui mulut manusia, baik bunyi
bahasa, bukan bunyi bahasa, maupun bunyi marginal, dan memberikan
simbol fonetik untuk masing-masing bunyi, yakni menurut Drs. Lufti Abas
(1985).
Menurut ahli linguistik Barat seperti Kenstowicz dan Kisseberth (1979)
pula, “The study of the sounds human beings employ when speaking a
language is phonetics.” Pernyataan yang dinyatakan dapat kita
terjemahkan kira-kira seperti berikut: “Pengkajian tentang bunyi-bunyi
oleh manusia yang digunakan semasa bertutur ialah fonetik.”
Di sini, terdapat tiga pendekatan yang boleh kita rumuskan, yakni
penyebutan, pendengaran, dan sifat bunyi iaitu pendekatan yang
digunakan oleh ahli-ahli linguistik dalam pengkajian fonetik.
Pertama sekali ialah pendekatan penyebutan. Dalam pendekatan ini, para
pengkaji akan meneliti cara bunyi-bunyi bahasa itu dihasilkan oleh alat-
alat artikulasi. Sehubungan dengan itu, cabang fonetik ini juga turut
dikenali sebagai fonetik artikulasi.
14

15. Kemudiannya ialah pendekatan pendengaran. Dalam pendekatan ini, ia
melibatkan penggunaan alat-alat yang canggih untuk mengkaji
pendengaran dan tanggapan bunyi bahasa. Melalui cara pendekatan
sebegini, bunit-bunyi letupan, letusan, sengauan, geseran, dan
sebagainya juga dapat dikesan dengan lebih efektif. Seterusnya pula,
deskripsi mengenai bunyi-bunyi tersebut dapat dilakukan.
Akhir sekali pula merupakan pendekatan dalam sifat bunyi. Dalam
pendekatan sebegini, alat-alat tertentu seperti palatogram, letromiografi,
dan laringoskopi adalah digunakan untuk mengkaji sifat-sifat bunyi fizikal
bunyi bahasa yang diucapkan. Dengan penggunaan alat-alat tersebut,
bunyi-bunyi bahasa itu tadi dapat digolongkan dalam kategori masing-
masing. Cabang fonetik ini juga dikelali sebagai fonetik akustik.
3.1.3 Fonemik
Fonemik ialah kajian yang mengkaji bunyi-bunyi sesuatu bahasa, iaitu
pengkajian tentang struktur atau fungsi sesuatu bunyi. Ia lebih menitik
beratkan analisis bunyi sesuatu bahasa.
3.2 Fonem-fonem bahasa Melayu
3.2.1 Vokal
Vokal merupakan bunyi bersuara iaitu ketika dihasilkan udara dari paru-
paru keluar berterusan melalui rongga tekak dan rongga mulut tanpa
15

16. sebarang gangguan. Vokalperti di bawah boleh dibahagiakan kepada tiga
bahagian iaitu:
i Vokal hadapan
ii Vokal tengah
iii Vokal belakang
Kedudukan vokal ditunjukkan seperti rajah di bawah
Rajah di atas menunjukkan kedudukan vokal dalam bahasa Melayu
Berdasarkan kepada gambar rajah di atas dapat digambarkan kedudukan
lidah mengikut bahagian-bahagiannya. Bahagian di sebelah kiri terdiri
daripada bahagian hadapan lidah, bahagian sebelah kanan merupakan
bahagian belakang lidah manakala bahagian tengah merupakan bahagian
tengah lidah.
Jelas bahawa lidah merupakan alat artikulasi yang berfungsi dalam
penghasilan bunyi-bunyi vokal dan dalam pembahagian bunyi-bunyi vokal.
Kedudukan tinggi dan rendah lidah semasa menghasilkan bunyi-bunyi
vokal ditunjukkan dalam gambar rajah di bawah:
16

17. Gambar rajah di atas menunjukkan kedudukan lidah semasa
menghasilkan bunyi-bunyi vokal.
Berdasarkan gambar rajah di atas jelaslah bahawa lidah berfungsi dalam
pembahagian jenis-jenis bunyi vokal. Selain itu, kedudukan lidah
mempunyai hubungan dengan bunyi vokal yang akan dibunyikan.
Selain itu, bibir juga memainkan peranan yang tersendiri dalam
penghasilan bunyi vokal. Menurut Adul Hamid Mahmood (1996) keadaan
bibir boleh berbentuk seperti berikut:
• Hampar
• Separuh hampar
• Bundar
• Separuh bundar akan menghasilkan vokal hampar, separuh hampar atau
bundar dan separuh bundar.
Menurut Abdul Hamid Mahmood (1996) keadaan bibir semasa
menghasilkan jenis-jenis vokal adalah seperti berikut:
17

18. Gambar rajah di atas menunjukkan keadaan kedudukan bibir semasa
3.2.2 Konsonan
Konsonan ialah bunyi selain dari bunyi vokal. Konsonan terhasil apabila
terdapat gangguan atau halangan oleh alat artikulasi terhadap udara dari
peparu. Konsonan terdiri daripada konsonan bersuara dan konsonan tidak
bersuara. Konsonan bersuara bermaksud konsonan yang terhasil apabila
tekanan udara yang keluar dari peparu menggetarkan pita suara
manakala konsonan tidak bersuara adalah konsonan yang terhasil apabila
udara dari peparu tidak menggetarkan pita suara.dalam bahasa melayu
konsonan terbahagi kepada 2 iaitu konsonan asli dan konsonan pinjaman.
Konsonan asli bahasa melayu merupakan konsonan yang sedia ada dan
diguna oleh penutur bahasa melayu tanpa sebarang perlakuan adaptasi
oleh penutur. Dalam bahasa melayu terdapat 9 jenis konsonan iaitu :
 dua konsonan letupan dua bibir bersuara dan tidak bersuara ( p,
b ).
 dua konsonan letupan gusi bersuara dan tidak bersuara ( t, d ).
 dua konsonan letupan lelangit lembut bersuara dan tidak bersuara ( k, g ).
 satu konsonan hentian glotis. ( ? )
18

19.  dua konsonan letusan bersuara dan tidak bersuara ( c, j )
 dua konsonan geseran tidak bersuara, iaitu geseran gusi tidak
bersuara ( s ) dan geseran glotis bersuara ( h ).
 satu konsonan getaran bersuara ( r ).
 satu konsonan sisian bersuara ( I ).
 empat konsonan sengauan bersuara (m, n, ŋ , n )
 dua konsonan separuh vokal bersuara, iaitu ( I ) dan separuh vokal
dua bibir bersuara ( w ).
 satu konsonan separuh vokal lelangit keras bersuara ( j ).
Penghasilan konsonan-konsonan tersebut melibatkan daerah-daerah
artikulasi seperti dua bibir,gusi,lelangit keras,lelangit lembut,pita
suara,glotis dan rongga hidung.
3.2.3 Diftong
Bunyi diftong melibatkan dua deretan vokal yang hadir secara serentak.
Bunyi diftong adalah terhasil apabila bunyi vokal yang hadir selepas bunyi
vokal yang satu lagi menggeluncur ke arah vokal di mana pada mula-
mulanya hadir tanpa menampakkan sebarang puncak kelantangan.
Keadaan di mana ketiadaan puncak kelantangan semasa proses
penghasilan bunyi diftong menjadikan bunyi tersebut sebagai satu suku
kata sahaja semata-mata.
Diftong hendaklah dibezakan daripada vokal rangkap, yakni yang
merupakan urutan dua vokal penuh yang mempunyai dua puncak
kelantangan dan mempunyai dua suku kata. Contoh vokal rangkap
terdapat pada kata main. Vokal a dan i pada kata tersebut ialah
19

20. merupakan dua vokal penuh dan kata tersebut terdiri daripada dua suku
kata, yakni ma dan in.
Terdapat tiga jenis diftong dalam bahasa Melayu yakni / ai /, / oi / dan /au/.
Bunyi / i / akan menggeluncur ke bunyi / a / dan bunyi / i / tersebut akan
hilang puncak kelantangannya. Sama juga dengan / i / iaitu pada diftong /
oi / dan juga / u / pada diftong / au /. Lambang [ ˆ ] dapat digunakan untuk
menggambarkan sesuatu diftong.
Gambar rajah di ats menunjukkan kedudukan diftong dalam Bahasa
Melayu.
3.3 Artikulasi Fonem-Fonem Bahasa Melayu
3.3.1 Artikulasi Fonem Vokal
3.3.1.1 Vokal Hadapan Sempit atau Tinggi [ i ]
Hadapan lidah dinaikkan setinggi mungkin ke arah lelangit keras
tetapi tidak membuat sekatan kepada arus udara manakala bibir
dalam keadaan dihamparkan. Lelangit lembut dan anak tekak
dinaikkan untuk menutup bahagian rongga untuk membuat
sekatan, halangan atau sempitan. Pita suara kemudiannya
dirapatkan dan digetarkan. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[ijab] [minum] [beli]
20

21. [insan] [kilang] [cari]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan vokal hadapan
sempit atau tinggi [ i ].
3.3.1.2 Vokal Hadapan Separuh Sempit atau Separuh Tinggi [ e ]
Bagi menghasilkan bunyi vokal /e/ pula, bahagian bibir atas dan
bibir bawah hendaklah dihamparkan. Kemudian, hadapan lidah
pula dinaikkan separuh tinggi iaitu rendah sedikit sahaja daripada
bunyi vokal /i/. Manakala lelangit lembut dan anak tekak pula
dinaikkan dengan menutup bahagian rongga hidung. Udara dari
paru-paru disalurkan keluar ke rongga mulut tanpa menerima
sebarang gangguan. Bersamaan dengan itu juga, bahagian pita
suara dirapatkan serta digetarkan. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[ekor] [kekok] [kole]
[enak] [belok] [tauge]
21

22. Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan vokal hadapan
separuh sempit atau separuh tinggi [ e ].
3.3.1.3 Vokal Hadapan Separuh Luas atau Separuh Rendah [ ε ]
Bunyi vokal /ε/ dapat dihasilkan melalui hadapan lidah yang
dinaikkan separuh rendah ke daerah lelangit keras, iaitu rendah
sedikit daripada cara menghasilkan bunyi vokal /e/. Kemudian,
lelangit lembut dan anak tekak dinaikkan untuk menutup rongga
hidung. Udara dari paru-paru disalurkan keluar ke bahagian
rongga mulut dan pita suara digetarkan. Manakala bibir pula
adalah berada dalam keadaan dihamparkan. Vokal ini juga
dikenali juga sebagai vokal depan lampau separuh rendah.
Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[εsok] [kεk] [sorε]
[εnak] [bεlok] [olε-olε]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan vokal hadapan
separuh luas atau separuh rendah [ ε ].
3.3.1.4 Vokal Hadapan Luas atau Rendah [ a ]
Turut dikenali juga sebagai vokal hadapan lampau rendah. Untuk
menghasilkan bunyi vokal tersebut, hadapan lidah hendaklah
diturunkan serendah yang mungkin. Kemudian lelangit lembut
dan anak tekak dinaikkan untuk menutup bahagian nasal.
Seterusnya udara dari paru-paru disalurkan keluar ke bahagian
22

23. rongga mulut sambil menggetarkan pita suara. Walau
bagaimanapun,udara yang keluar ini tidak mengalami sebarang
halangan. Sebaliknya, bibir pada ketika ini adalah dalam keadaan
yang melampau dan bunyi yang dihasilkan pula ialah bunyi [a].
Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[angsa] [rapi] [lupa]
[alis] [palam] [kena]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan vokal hadapan
luas atau rendah [ a ].
3.3.1.5 Vokal Belakang Sempit atau Tinggi [ u ]
Vokal /u/ dihasilkan dengan cara belakang lidah dinaikkan ke
daerah lelangit lembut untuk menyempitkan bahagian rongga
mulut dan anak tekak dinaikkan untuk menutup rongga hidung.
Bersamaan dengan itu, pita suara dirapatkan serta digetarkan.
Sementara itu, bibir dibundarkan dan bunyi yang dihasilkan ialah
bunyi vokal /u/. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[ungka] [tuba] [batu]
[ulam] [pucat] [kelu]
23

24. Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan vokal belakang
sempit atau tinggi [ u ].
3.3.1.6 Vokal Belakang Separuh Sempit [ o ]
Bahagian belakang lidah sedikit antara paling tinggi belakang dan
yang paling rendah boleh dicapai di belakang lidah. Bibir
dibiarkan dalam keadaan bundar. Apabila udara disalurkan keluar
maka bunyi yang dihasilkan ialah vokal /o/. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[orang] [roket] [milo]
[onar] [pocong] [keromo]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan vokal belakang
separuh sempit [o].
3.3.1.7 Vokal Separuh Luas atau Separuh Rendah [ ‫] כ‬
Vokal ini juga dikenali sebagai vokal belakang separuh luas
rendah. Untuk menghasilkan vokal /‫ /כ‬ini, belakang lidah
24

25. hendaklah dinaikkan separuh luas ke arah lelangit lembut.
Manakala, lelangit lembut dan juga anak tekak pula dinaikkan
untuk menutup rongga nasal sementara pita suara dirapatkan
sambil digetarkan. Bibir pula hendaklah dalam keadaan bundar.
Bunyi vokal dihasilkan ialah vokal /‫ ./כ‬Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[‫כ‬leh] [b ‫כ‬leh] [pidat ‫]כ‬
[‫כ‬pera] [pr ‫כ‬ton] [tomat ‫]כ‬
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan vokal belakang
separuh luas atau separuh rendah [‫.]כ‬
3.3.1.8 Vokal Tengah [ ə ]
Untuk menghasilkan vokal ini, bahagian tengah lidah mestilah
dinaikkan ke bahagian pertemuan di antara lelangit keras dan
lelangit lembut. Kemudian, lelangit lembut dan anak tekak
hendaklah dinaikkan untuk menutup bahagian rongga nasal. Pita
suara dirapatkan apabila udara disalurkan melaluinya, maka pita
suara pula akan bergetar. Bunyi /ə/ akan dihasilkan di mana vokal
ini pula hanya terdapat di bahagian awalan dan di pertengahan
perkataaan sahaja. Sebagai contoh:
awalan pertengahan
[əmak] [bəlah]
[əmas] [cəlah]
25

26. Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan vokal tengah [ə].
3.3.2 Artikulasi Fonem Konsonan
3.3.2.1 Konsonan letupan dua bibir bersuara [ b ].
Dua bibir ditemukan dan lelangit lembut dinaikkan rapat ke
belakang rongga tekak. Udara daripada paru-paru disalurkan
melalui rongga mulut dan dibiarkan, tersekat di bahagian
belakang rapatan dua bibir itu. Sekatan udara itu dilepaskan,
dengan serta-merta dengan menggetarkan pita suara. Sebagai
contoh:
awalan pertengahan akhiran
[batu] [lumba] [kelab]
[balu] [labu] [maktab]
26

27. Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
letupan dua bibir bersuara [b].
3.3.2.2 Konsonan letupan dua bibir tidak bersuara [p].
Dua bibir ditemukan dan lelangit lembut dinaikkan rapat ke
belakang rongga tekak. Udara daripada paru-paru disalurkan
melalui rongga mulut dan dibiarkan, tersekat di bahagian
belakang rapatan dua bibir itu. Sekatan udara itu dilepaskan,
dengan serta-merta tanpa menggetarkan pita suara. Sebagai
contoh:
awalan pertengahan akhiran
[palu] [sampah] [malap]
[pedang] [sepah] [kejap]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
letupan dua bibir tidak bersuara [p].
3.3.2.3 Konsonan letupan gigi-gusi bersuara [ d ].
Hujung lidah diketemukan, mencapai ke gigi-gusi dan lelangit
lembut dinaikkan, rapat ke belakang rongga tekak. Manakala
udara daripada paru-paru disalurkan melalui rongga mulut dan
dibiarkan, di bahagian belakang pertemuan di antara hujung lidah
dengan gigi-gusi itu. Sekatan udara itu dilepaskan dengan serta-
merta sambil menggetarkan pita suara. Sebagai contoh:
27

28. awalan pertengahan akhiran
[datuk] [sedut] [salad]
[diari] [saderi] [nomad]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
letupan gigi-gusi bersuara [d].
3.3.2.4 Konsonan letupan gigi-gusi tidak bersuara [ t ].
Hujung lidah diketemukan, mencapai ke gigi-gusi dan lelangit
lembut dinaikkan, rapat ke belakang rongga tekak. Manakala
udara daripada paru-paru disalurkan melalui rongga mulut dan
dibiarkan, di bahagian belakang pertemuan di antara hujung lidah
dengan gigi-gusi itu. Sekatan udara itu dilepaskan dengan serta-
merta tanpa menggetarkan pita suara. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[tebu] [satu] [selat]
[tabur] [ketum] [pelat]
28

29. Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
letupan gigi-gusi tidak bersuara [t].
3.3.2.5 Konsonan letupan lelangit lembut bersuara [ g ].
Lelangit lembut dinaikkan rapat ke bahagian belakang rongga
tekak. Kemudian, bahagian belakang lidah dinaikkan ke lelangit
lembut supaya udara daripada paru-paru tersekat pada bahagian
belakang lidah berdekatan dengan lelangit lembut tersebut.
Sekatan udara itu dilepaskan dengan serta-merta dengan
menggetarkan pita suara. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[gajah] [megah] [beg]
[gelap] [sergah] [jag]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
letupan lelangit lembut bersuara [g].
3.3.2.6 Konsonan letupan lelangit lembut tidak bersuara [ k ].
29

30. Lelangit lembut dinaikkan rapat ke bahagian belakang rongga
tekak. Kemudian, bahagian belakang lidah dinaikkan ke lelangit
lembut supaya udara daripada paru-paru tersekat pada bahagian
belakang lidah berdekatan dengan lelangit lembut tersebut.
Sekatan udara itu dilepaskan dengan serta-merta tanpa
menggetarkan pita suara. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[kalau] [bekal] [selak]
[kari] [cekal] [elak]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
letupan lelangit lembut tidak bersuara [k].
3.3.2.7 Konsonan letusan lelangit keras bersuara [ j ].
Depan lidah ditemukan pada daerah lelangit keras dan lelangit
lembut dinaikkan rapat ke bahagian belakang rongga tekak.
Kemudian, udara daripada paru-paru melalui bahagian rongga
mulut dan dibiarkan tersekap di bahagian belakang pertemuan di
antara depan lidah dan lelangit keras tersebut. Sekatan udara itu
dilepaskan dengan serta-merta dengan menggetarkan pita suara.
Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[jambu] [laju] [kolaj]
30

31. [jambang] [baju] [mesej]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
letusan lelangit keras bersuara [ j].
3.3.2.8 Konsonan letusan lelangit keras tidak bersuara [č].
Depan lidah ditemukan pada daerah lelangit keras dan lelangit
lembut dinaikkan rapat ke bahagian belakang rongga tekak.
Kemudian, udara daripada paru-paru melalui bahagian rongga
mulut dan dibiarkan tersekap di bahagian belakang pertemuan di
antara depan lidah dan lelangit keras tersebut. Sekatan udara itu
dilepaskan dengan serta-merta tanpa menggetarkan pita suara.
Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[čatan] [beča] [mač]
[čuba] [kača] [klač]
31

32. Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
letusan lelangit keras tidak bersuara [č].
3.3.2.9 Konsonan getaran gigi-gusi bersuara [ r ].
Bahagian hujung lidah dinaikkan ke gigi-gusi dan lelangit lembut
dinaikkan rapat ke bahagian belakang rongga tekak. Kemudian,
udara yang keluar daripada paru-paru melalui rongga mulut dan
menggetarkan hujung lidah ke gigi-gusi. Pita suara digetarkan.
Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[rotan] [kerap] [pakar]
[rancang] [perap] [cakar]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
getaran gigi-gusi bersuara [r].
3.3.2.10Konsonan sengauan dua bibir bersuara [m].
Bibir bawah dirapatkan ke bibir atas. Lelangit lembut dalam
keadaan biasa dan tidak dinaikkan rapat ke belakang rongga
tekak. Kemudian, udara yang dikeluarkan daripada paru-paru
disalurkan terus melalui rongga hidung sambil pita suara
digetarkan. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
32

33. [mantan] [semak] [selam]
[maki] [amal] [suram]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
sengauaun dua bibir bersuara [m].
3.3.2.11 Konsonan sengauan gigi-gusi bersuara [n].
Bahagian hujung lidah dirapatkan ke bahagian gig-gusi.
Kemudian, lelangit lembut dalam keadaan biasa dan tidak
dinaikkan rapat ke bahagian belakang rongga tekak. Udara yang
dikeluarkan melalui paru-paru disalurkan terus melalui rongga
hidung sambil pita suara digetarkan. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[naga] [benam] [ikan]
[niaga] [enam] [lokan]
33

34. Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
sengauan gigi-gusi bersuara [n].
3.3.2.12 Konsonan sengauan lelangit keras bersuara [n].
Bahagian depan lidah dirapatkan ke lelangit keras. Kemudian,
lelangit lembut dalam keadaan biasa dan tidak dinaikkan rapat ke
bahagian belakang rongga tekak. Udara yang dikeluarkan melalui
paru-paru disalurkan terus melalui rongga hidung sambil pita
suara digetarkan. Sebagai contoh:
awalan pertengahan
[nawa] [senap]
[nasi] [guna]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
sengauaun lelangit keras bersuara [n].
3.3.2.13 Konsonan sengauan lelangit lembut bersuara [ŋ].
Bahagian belakang lidah dinaikkan rapat ke lelangit lembut.
Kemudian, lelangit lembut dalam keadaan biasa dan tidak
dinaikkan rapat ke bahagian belakang rongga tekak. Udara yang
dikeluarkan melalui paru-paru disalurkan terus melalui rongga
hidung sambil pita suara digetarkan. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
34

35. [ŋilu] [baŋsal] [senaŋ]
[ŋaŋa] [seŋal] [renaŋ]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
sengauaun lelangit lembut bersuara [ŋ].
3.3.2.14 Konsonan pinjaman geseran bibir tak bersuara [f].
Bibir bawah dirapatkan kepada gigi atas supaya membuat
sempitan. Kemudian, lelangit lembut terangkat rapat ke bahagian
belakang bahagian rongga tekak. Udara yang dikeluarkan
daripada paru-paru disalurkan melalui rongga mulut dan dibiarkan
bergeser keluar di daerah rapatan bibir bawah dan gigi atas
tersebut tanpa menggetarkan pita suara. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[feri] [safari] [mualaf]
[fasa] [kafir] [alaf]
35

36. Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
pinjaman geseran bibir tak bersuara [f].
3.3.2.15 Konsonan pinjaman geseran bibir-gusi bersuara [v].
Bibir bawah dirapatkan kepada gigi atas supaya membuat
sempitan. Kemudian, lelangit lembut terangkat rapat ke bahagian
belakang bahagian rongga tekak. Udara yang dikeluarkan
daripada paru-paru disalurkan melalui rongga mulut dan dibiarkan
bergeser keluar di daerah rapatan bibir bawah dan gigi atas
tersebut sambil menggetarkan pita suara. Sebagai contoh:
awalan pertengahan
[van] [larva]
[violin] [kanvas]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
pinjaman geseran bibir-gusi bersuara [v].
36

37. 3.3.2.16 Konsonan pinjaman geseran gigi tak bersuara [θ].
Daun lidah berada di antara gigi atas dan gigi bawah. Kemudian,
lelangit lembut terangkat rapat ke belakang bahagian rongga
tekak. Udara yang dikeluarkan daripada paru-paru disalurkan
melalui rongga mulut dibiarkan, bergeser keluar di daerah gigi itu
tanpa menggetarkan pita suara. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[θabit] [iθnin] [wariθ]
[θelasa] [peθan] [keriθ]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
pinjaman geseran gigi tak bersuara [θ].
3.3.2.17 Konsonan pinjaman geseran gigi-gusi bersuara [z].
Daun lidah didekatkan di daerah gigi-gusi supaya dapat membuat
sempitan udara keluar, sambil lelangit lembut dinaikkan rapat ke
bahagian belakang rongga tekak. Udara yang dikeluarkan
daripada paru-paru dibiarkan, bergeser di daerah gig-gusi yang
membuat sempitan dengan daun lidah tersebut, sambil pita suara
digetarkan. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[zikir] [nazak] [lafaz]
[zaman] [azimat] [hafaz]
37

38. Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
pinjaman geseran gigi-gusi bersuara [z].
3.3.2.18 Konsonan pinjaman geseran lelangit lembut tak bersuara
[ x ].
Belakang lidah dirapatkan ke lelangit lembut untuk membuat satu
sempitan. Lelangit lembut sendiri dinaikkan ke bahagian belakang
rongga tekak. Udara yang dikeluarkan daripada paru-paru
dibiarkan, bergeser pada sempitan di daerah lelangit lembut
dengan bahagian belakang lidah tersebut, sambil pita suara tidak
digetarkan. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[xianat] [maxluk] [tarix]
[xamis] [axbar] [marix]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
pinjaman geseran lelangit lembut tak bersuara [x].
38

39. 3.3.2.19 Konsonan geseran gigi-gusi tak bersuara [s].
Daun lidah didekatkan ke bahagian gigi-gusi supaya dapat
membuat sempitan udara keluar. Kemudian, lelangit lembut
dinaikkan rapat ke bahagian belakang rongga tekak. Udara yang
disalurkan keluar dari paru-paru dibiarkan bergeser di daerah
gigi-gusi yang membuat sempitan dengan daun lidah itu. Pita
suara pula tidak digetarkan. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[sama] [nasi] [kipas]
[silap] [asap] [tulus]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
geseran gigi-gusi tak bersuara [s].
3.3.2.20 Konsonan geseran glotis tak bersuara [h].
Lelangit lembut dinaikkan rapat ke bahagian belakang rongga
tekak. Kemudian, pita suara direnggangkan luas dan udara keluar
dari paru-paru dengan bebas melalui glotis yang terbuka itu
seperti keadaan biasa ketika bernafas. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[hantu] [mahir] [sirih]
[haram] [dahan] [madah]
39

40. Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
geseran glotis tak bersuara [h].
]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan sisian
gigi-gusi bersuara [ l ].
3.3.2.22 Konsonan separuh vokal dua bibir bersuara [w].
Bahagian bibir dibundarkan dan belakang lidah dinaikkan ke arah
lelangit lembut. Lelangit lembut itu sendiri terangkat ke bahagian
belakang rongga tekak. Kemudian, pita suara digetarkan sambil
lidah bergerak pantas ke kedudukan untuk mengeluarkan vokal
tengah. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[wakil] [bawal] [straw]
[wilayah] [tawakal] [takraw]
40

41. Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
separuh vokal dua bibir bersuara [w].
3.3.2.23 Konsonan separuh vokal lelangit keras bersuara [y].
Bahagian depan lidah diangkat agak tinggi ke arah lelangit keras
dengan bibir dihamparkan. Lelangit lembut itu sendiri terangkat ke
bahagian belakang rongga tekak. Kemudian, pita suara
digetarkan sambil lidah bergerak pantas ke kedudukan untuk
mengeluarkan vokal tengah. Sebagai contoh:
awalan pertengahan
[yuran] [sayu]
[yakni] [bayar]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
separuh vokal lelangit keras bersuara [y].
3.3.2.24 Konsonan geseran gigi bersuara [ð].
41

42. Daun lidah berada di antara gigi atas dan gigi bawah. Kemudian,
lelangit lembut terangkat rapat ke belakang bahagian rongga
tekak. Udara yang dikeluarkan daripada paru-paru disalurkan
melalui rongga mulut dibiarkan, bergeser keluar di daerah gigi itu
sambil menggetarkan pita suara. Sebagai contoh:
awalan pertengahan
[ðaif] [farðu]
[ðarurat] [haðir]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
geseran gigi bersuara [ð].
3.3.2.25 Konsonan geseran lelangit keras-gusi tak bersuara [š].
Bahagian daun lidah dirapatkan ke daerah di antar lelangit keras
dengan gusi untuk membuat sempitan. Kemudian, lelangit lembut
terangkat rapat ke belakang bahagian rongga tekak. Udara yang
dikeluarkan daripada paru-paru disalurkan melalui rongga mulut
dibiarkan, bergeser keluar di daerah sempitan gusi itu tanpa
menggetarkan pita suara. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[širik] [muškil] [Quraiš]
[šurga] [ašik] [skuaš]
42

43. Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
geseran lelangit keras-gusi tak bersuara [š].
3.3.2.26 Konsonan lelangit lembut bersuara [o].
Belakang lidah dirapatkan ke lelangit lembut untuk membuat
suatu sempitan. Kemudian, lelangit lembut terangkat rapat ke
belakang bahagian rongga tekak. Udara yang dikeluarkan
daripada paru-paru disalurkan melalui rongga mulut dibiarkan,
bergeser keluar di daerah gigi itu sambil menggetarkan pita
suara. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[oaib] [looat] [tablio]
[oairah] [maorib] [balio]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan konsonan
lelangit lembut bersuara [o].
43

44. 3.3.3 Artikulasi Fonem Diftong
3.3.3.1 Artikulasi fonem diftong [ai ]
Mula-mulanya, vokal depan luas lalu digeluncurkan ke arah vokal
depan sempit. Kemudiannya, keadaan bibir daripada keadaan
yang biasa kepada keadaan yang terhampar. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[aising] [hairan] [belai]
[aikido] [kailan] [kedai]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan fonem diftong [ ai
].
3.3.3.2 Artikulasi fonem diftong [ au ]
Mula-mulanya, vokal depan luas lalu digeluncurkan ke arah vokal
belakang sempit. Kemudiannya, keadaan bibir daripada keadaan
yang biasa kepada keadaan yang bundar. Sebagai contoh:
awalan pertengahan akhiran
[aur] [maulana] [pulau]
[aurat] [saudara] [relau]
44

45. Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan fonem diftong
[ au ].
3.3.3.3 Artikulasi fonem diftong [oi ]
Mula-mulanya, vokal belakang separuh sempit lalu digeluncurkan
ke arah vokal depan sempit. Kemudiannya, keadaan bibir
daripada keadaan yang bundar kepada keadaan yang terhampar.
Sebagai contoh:
pertengahan akhiran
[boikot] [kaloi]
Gambar rajah di atas menunjukkan penghasilan fonem diftong [ oi
].
3.4 Alat-Alat Artikulasi
45

46. 3.4.1 Alat Pertuturan Dan Fungsinya
1. Bibir atas 11. Tengah lidah
2. Bibir bawah 12. Belakang lidah
3. Gigi atas 13. Akar lidah
4. Gigi bawah 14. Epiglotis
5. Gusi 15. Pita suara
6. Lelangit keras 16. Rongga tekak
7. Lelangit lembut 17. Rongga Hidung
8. Anak tekak 18. Rongga mulut
9. Hujung lidah 19. Rahang
10. Hadapan lidah 20. Tenggorok
3.4.2 Fungsi Alat Pertuturan
3.4.2.16.1Lidah
46

47. Lidah ialah alat artikulasi yang terpenting dan paling aktif
dalam pengeluaran bunyi bahasa. Lidah terbahagi kepada
empat bahagian, iaitu hujung lidah, tengah lidah, hadapan
lidah, dan belakang lidah. Pembahagian ini membolehkan
lidah membuat deskripsi pelbagai jenis penghasilan bunyi.
Bahagian hadapan lidah, tengah lidah dan belakang lidah
penting dalam pengeluaran bunyi-bunyi vokal, iaitu bunyi
vokal hadapan, tengah dan belakang. Hujung lidah
merupakan bahagian paling aktif dan boleh digerakkan ke
mana-mana bahagian mulut untuk membuat penyekatan.
3.4.2.16.2Gigi
Gigi juga memainkan peranan dalam penghasilan bunyi
bahasa tetapi peranannya tidaklah seaktif lidah.
Kedudukannya yang statik dan sentiasa digunakan
sebagai penampan aliran udara dalam penghasilan bunyi.
Penampan aliran udara inilah yang menghasilkan bunyi.
3.4.2.16.3Bibir
Bibir adalah alat artikulasi yang terletak pada bahagian luar
rongga mulut. Bibir terdiri daripada otot-otot kenyal yang
boleh dihamparkan dan dibundarkan dan berperanan
mengeluarkan bunyi yang berbagai-bagai. Bibir juga
menjadi sempadan paling luar daripada rongga mulut. Bibir
juga berfungsi membuat sekatan kepada udara yang keluar
daripada rongga mulut.
3.4.2.16.4Gusi
Gusi merupakan bahagian yang embung dan menurun dari
gigi ke bahagian dalam rongga mulut. Organ ini digunakan
47

48. sebagai daerah sebutan dengan bantuan hujung lidah
yang berfungsi membuat penyekatan.
3.4.2.16.5Lelangit
Lelangit dapat dibahagikan kepada dua bahagian, iaitu
lelangit keras dan lelangit lembut. Lelangit lembut
menganjur dari sempadan lelangit keras hingga ke akhir
rongga mulut. Lelangit keras bermula dari sempadan gusi
di bahagian hadapan atas rongga mulut dapat
diturunnaikkan untuk menutup atau membuka saluran
rongga tekak terus ke rongga hidung. Apabila dinaikkan,
rongga mulut akan terbuka dan udara akan keluar melalui
rongga mulut dan apabila diturunkkan, rongga mulut akan
tertutup dan udara terpaksa keluar melalui rongga hidung.
3.4.2.16.6Rongga Hidung
Terletak di atas rongga mulut yang dipisahkan oleh
lelangit. Rongga hidung boleh dibuka atau ditutup,
bergantung kepada keadaan sama ada anak tekak dan
lelangit lembut dinaikkan atau tidak.
3.4.2.16.7Pita Suara
Pita suara terletak dalam ruang tenggorok (halkum) dan
amat penting dalam penghasilan bunyi. Proses
pengeluaran suara berlaku dengan cara memperluas dan
mempersempit lubang yang terdapat di antara dua keping
selaput nipis berkenaan.
48

49. 3.4.3 Daerah-Daerah Artikulasi
Daerah atrikulasi adalah alat atrikulasi yang tidak boleh digerakkan
dan sentiasa berada di tempat asalnya kecuali berlaku sesuatu yang
luar biasa.Contoh alat-alat atrikulasi untuk daerah atikulasi ialah gigi,
gusi, lelangit dan rongga hidung.
3.4.3.16.1Gigi
Gigi juga berperanan dalam penghasilan bunyi bahasa
tetapi peranannya tidaklah aktif.Kedudukannya yang statik
dan sentiasa digunakan sebagai penampan aliran udara
dalam penghasilan bunyi.Penampan aliran udara inilah
yang menghasilkan bunyi.
49

50. 3.4.3.16.2Gusi
Gusi merupakan bahagian yang embung dan menurun dari
gigi ke bahagian dalam rongga mulut.Organ ini digunakan
sebagai daerah sebutan dengan bantuan hujung lidah
yang berfungsi membuat penyekatan.
3.4.3.16.3Lelangit
Lelangit dapat dibahagikan kepada dua bahagian, iaitu
lelangit keras dan lelangit lembut.Lelangit lembut
menganjur dari sempadan lelangit keras hingga ke akhir
rongga mulut.Lelangit keras bermula dari sempadan gusi
di bahagian hadapan atas rongga mulut dapat
diturunnaikkan untuk menutup atau membuka saluran
rongga tekak terus ke rongga hidung.Apabila dinaikkan,
rongga mulut akan terbuka dan udara akan keluar melalui
rongga mulut dan apabila diturunkkan, rongga mulut akan
tertutup dan udara terpaksa keluar melalui rongga hidung.
3.4.3.16.4Rongga Hidung
Terletak di atas rongga mulut yang dipisahkan oleh
lelangit.Rongga hidung boleh dibuka atau ditutup,
bergantung kepada keadaan sama ada anak tekak dan
lelangit lembut dinaikkan atau tidak.
3.5 Carta Fonem Bahasa Melayu
3.5.1 Carta Fonem Vokal
50

51. Bahagian lidah Depan Tengah Belakang
Cara sebutan
Hadapan Sempit atau Tinggi i
Hadapan Separuh Sempit e
atau Separuh Tinggi
Hadapan Separuh Luas atau ε
Separuh Rendah
Hadapan Luas atau Rendah A
Belakang Sempit atau Tinggi U
Belakang Separuh Sempit O
Belakang Separuh Luas atau ‫כ‬
Separuh Rendah
Bahagian tengah e
3.5.2 Carta Fonem Konsonan
51

52. Daerah sebutan 1 2 3 4 5 6
Dua Gusi Gusi Lelangit Lelangit Pita
keras suara
Cara sebutan bibir Lelangit Lembut
keras
Letupan tidak p t k
bersuara
Letupan bersuara b d g
Letusan tak
bersuara
Letusan bersuara
Sengauan m n
Geseran tak S
bersuara
Geseran bersuara H
Getaran
Sisian i
Separuh vokal w y/j
Rajah dan carta di atas menunjukkan tentang carta konsonan-konsonan dalam
bahasa Melayu.
3.5.3 Carta Fonem Diftong Bahasa Melayu
Cara Penghasilan Diftong
Vokal depan luas ke vokal depan sempit ai
Vokal depan luas ke vokal belakang sempit au
Vokal belakang separuh sempit ke vokal oi
depan sempit
Carta di atas menunjukkan tentang carta diftong-diftong dalam bahasa Melayu.
52

53. 3.6 Kesimpulan Bab
Melalui bab ini kita dapat mengetahui maksud fonologi iaitu salah satu
cabang dalam ilmu bahasa yang mengkaji tentang bunyi-bunyi yang
berfungsi serta memberikan makna dalam sesuatu bahasa manakala
fonetik pula ialah salah satu cabang fonologi yang membincangkan tentang
bidang yang mengkaji segala jenis bunyi-bunyi bahasa yang dihasilkan oleh
alat-alat artikulasi manusia dan juga memberikan lambang kepada bunyi-
bunyi tersebut dan bagi fonemik pula, ianya merupakan cabang fonologi
yang menganalisa sistem sesuatu bahasa yang dikaji secara sinkronik.
Bab ini juga telah menerangkan cara-cara penghasilan fonem-fonem yang
terdapat dalam bahasa Melayu. Setiap fonem mempunyai cara tersendiri
untuk dilafazkan yang melibatkan kedudukan lidah, bibir, lelangit dan alat-
alat artikulasi yang lain.Setiap kedudukan alat-alat artikulasi menghasilkan
bunyinya yang tersendiri yang akan menghasilkan.
Selain daripada itu, kita dapat mengetahui bahawa dalam bahasa Melayu
terdapat sebahagian huruf-hurufnya adalah pinjaman dan ada sebahagian
huruf digabungkan untuk menghasilkan satu bunyi yang dipanggil diftong.
BAB 4: PENUTUP
53