2.4.awia huwisah-yos
- 1. Ëåêöèéí àãóóëãà:
1. ßðèàíû óðñãàëä àâèà õóâüñàõ ¸ñíû òóõàé
2. Àâèà èæèëñýõ ¸ñ
• Ýãøèã àâèà èæèëñýõ ¸ñ
• Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà èæèëñýõ ¸ñ
3. Àâèà îíäîîøèõ ¸ñ
• Ýãøèã àâèà îíäîîøèõ ¸ñ
• Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà îíäîîøèõ ¸ñ
- 2. Õýëýõýä áîäæèí èëðýõ àâèà íü ãèíæèí óðñãàë ìýò
öóâðàí ãàðäàã. ßðèàíû óðñãàëä íýã àâèàíû òºãñãºëèéã
äàðààãèéí àâèàíû ýõëýëòýé áàðàã äàâõöóóëàí
¿ã¿¿ëäãýýñ ãàäíà àâèàíû õóâüñàë íü àâèàíû ¿ãýíä
òîõèîëäîõ áàéð, àâèà àâèàòàéãàà õýðõýí áàéðëàõ,
¿ã¿¿ëæ äóóäàõûí ÷àíãà ñóë, ºíäºð íàì, õóðä, ºðãºëò,
àÿëãà çýðýã îëîí õ¿÷èí ç¿éëýýñ øàëòãààëäàã áàéíà.
ßðèàíû óðñãàë ãýäýã íü àâèàëáàðûí îëîí
õóâèëáàðûã öóâðóóëñàí öîãö ìýò ç¿éë áºãººä ýíý îëîí
õóâèëáàðûí èëðýõ íºõöºë, øàëòãààíûã õýëýõèéí
¿çýãäýë äîòðîîñ ÿëãàðóóëàí òàíüæ, ç¿é òîãòëûã íýýæ,
¿¿íèéãýý àâèàç¿éí îëîí õóóëèàð áàòàëãààæóóëäàã þì.
Èíãýñíýýð áèä õýëèéã àâèàç¿éí ¿¿äíýýñ øèíæëýõ
óõààíû ¿íäýñëýëòýé ñóäàëæ ìýäíý.
- 3. Àâèà èæèëñýõ áîëîí òºñººòýé áîëîõ ¸ñ
• ßðèàíû óðñãàëä íýã àâèà íºãºº àâèàòàéãàà
çàðèì íýã øèíæýýðýý òºñòýé áîëîõ áóþó á¿ðýí
øèíæýýðýý àäèë áîëîí õóâèðàõûã àâèà
èæèëñýõ ãýíý.
Авиа ижилсэх
/төрөл/
Ýãøèã-Ýãøèã
Ãèéã¿¿ëýã÷-
ãèéã¿¿ëýã÷
Ýãøèã-
ãèéã¿¿ëýã÷
- 6. Àâèà èæèëñýõ ¸ñ
äýâøèí óõðàí
ýõíèé àâèà
äàðààãèéíõàà
àâèàã
èæèëñ¿¿ëñýí áîë
äàðààãèéí àâèà íü
ºìíºõ àâèàãàà
èæèëñ¿¿ëñýí áîë
áàãø-áàõø
Ìîíãîë õýëýíä èõýíõ ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà áóñàä
ãèéã¿¿ëýã÷òýéãýý çýðýãöýí îðæ, çàëãàí áàéðëàõ
ó÷èð çýðýãöýí èæèëñýæ, õàðèí ýãøèã àâèà ýãøèã
àâèàòàéãàà çýðýãöýí ¿ë áàéðëàõ òóë àëãàñàí
èæèëñäýã áàéíà.
- 7. Ýãøèã àâèà ¿ã¿¿ëýõ ýðõòíèé
õ¿÷äýëýýð èæèëñýõ
Ìîíãîë õýëíèé ºðãºëòºò ¿åèéí ýãøèã àâèà
äàðààõ ¿åèéíõýý áîãèíî ýãøãèéã áóë÷èíãèéí
÷àíãàðàë ñóëðàë áóþó ýð ýìýýð íü, óðóóëûí,
óðóóëûí áèøýýð íü õýëíèé õààãóóð õýëýãäýõ
áàéäëààð íü æóðàìëàí çîõèöóóëäàã ¸ñ íü
÷óõàìõ¿¿ àâèà èæèëñýõèéí ¿ð ä¿í þì. Ìîíãîë
õýëíèé ºðãºëòºò áóñ ¿åèéí ýãøãèéí íºëººãººð
ºðãºëòºò ¿åèéí ýãøèã ººð ýãøãýýð õóâèðñàí íü
äóíäàä ¿åèéí ìîíãîë õýëýíä ýãøèã àâèàíû
óðóóëààð çîõèöîõ ¸ñ õ¿÷òýé áàéñíààñ
øàëòãààëæýý. Æèøýý íü:
• Ìî. amugulang > ìîíã.óò.õ àìãàëàí
• Ìî. oruldagsan > ìîíã.óò.õ îðîëäñîí
- 8. Ýãøèã àâèà óðóóë, õýëíèé òàëààð
èæèëñýõ
Ìîíãîë õýë àÿëãóóíä òýðã¿¿í áà òýðã¿¿í áóñ
¿åä òîõèîëäîõ óðóóëûí ýãøèã íü ºìíºõ áà
äàðààõ ¿åèéíõýý ýãøãèéã óðóóëûí
õ¿÷äýëýýð á¿ðýí áà çàðèìäàã èæèëñ¿¿ëíý.
Æèøýý íü:
Ìî. olan > ìîíã.óò.õ. îëîí~ õàëì.,
Ìî. agula > ìîíã.óò.õ. óóë~ äàðõ. îîë ãýõ ìýò.
Ýãøèã àâèà õýëíèé áîñîî áóþó õýâòýý
áàéðëàëààð óéòàíøèõ, óóæèìñàõ çýðãýýð
èæèëñäýã àæýý. Æèøýý íü:
Ìî. golumta > ìîíã.óò.õ. ãîëîìò ~ õàëì.,îéðä. ãóëóìò
- 9. Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà èæèëñýõ ¸ñ
• Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà ÷àíãà, ñóëààð èæèëñýõ
Äýä ¿åä íü äóóã¿é ÷àíãà ãèéã¿¿ëýã÷ îðñîí
íºõöºëä áîãèíî ýãøãèéí ºìíº ¿ãèéí ýõýíä òîõèîëäîõ ñóë
äóóòàé ãèéã¿¿ëýã÷ äýä ¿åèéí ÷àíãà
ãèéã¿¿ëýã÷òýéãýý èæèëñýí äóóã¿é áîëíî.
¯ãèéí äóíä ÷àíãà, äóóã¿é ãèéã¿¿ëýã÷èéí ºìíº
îðñîí ñóë äóóòàé ãèéã¿¿ëýã÷ èæèëñýí äóóã¿é áîëæ
õýëýãäýíý. Æèøýý: õîâ÷, ìàãòààë ãýõ ìýò.
¯ãèéí àäàãò äýâñãýðëýí îðñîí ñóë äóóòàé
ãèéã¿¿ëýã÷èä àíèðøèí, ÷àíãà äóóã¿é
ãèéã¿¿ëýã÷ýýð ñýëãýæ áîëîõ áºãººä çàëãàæ
áàéãàà íºõöºë äàãàâàð ÷àíãà, ñóëààðàà èæèëñýí
çîõèöíî. Æèøýý íü: áè÷èã-áè÷èê ãýõ ìýò.
- 10. Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà èæèëñýõ ¸ñ
• Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà á¿òýõ áàéðààð èæèëñýõ
Óðóóëûí ãèéã¿¿ëýã÷ p, b, m -èéí ºìíº ¿å, ¿ãèéí
àäàãò îðñîí õýëíèé n ãèéã¿¿ëýã÷ óðóóëààð
á¿ðýí èæèëñýí õýëýãäýíý. Æèøýý íü: bajam
mongol, gam bat ãýõ ìýò.
Õýëíèé óðäóóðõ n ãèéã¿¿ëýã÷ àâèàã
äàðààõ ãèéã¿¿ëýã÷ àâèàíû õýëíèé õààãóóð
õýëýãäýõ áàéðòàé èæèëñ¿¿ëýí õîéãóóð,
óðäóóð ÿíç á¿ðèéí õóâèëáàðààð ¿ã¿¿ëíý.
Æèøýý íü: îëîíä, îëîíã, ñàíä, ñàíã ãýõ ìýò.
Óðóóëûí ãèéã¿¿ëýã÷ m äàðààõ õýëíèé
ãèéã¿¿ëýã÷òýéãýý èæèëñýí n áîëæ õýëýãäýíý.
Æèøýý íü: óíä-óìä, äóíä-äóìä, óíäàà-óìäàà
- 11. Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà èæèëñýõ ¸ñ
Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà, òàãíàéøèëòààð èæèëñýõ
Ìîíãîë õýëíèé òàãíàéøñàí ãèéã¿¿ëýã÷èéí ºìíº
îðñîí ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà çýðýãöýí áóþó àëãàñàí
èæèëñýíý. Æèøýý íü: ãîðõè-ãîðèõ, çàâøààí-
æàâøààí, ç¿ðæ-æ¿ðæ ãýõ ìýò.
Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà á¿òýõ àðãààð èæèëñýõ
Ìîíãîë õýëýíä õýëíèé óãèéí õàìæèõ n -èéí
äàðàà îðñîí ø¿ðãýõ x - ã á¿òýõ àðãààð
çàðèìäàã èæèëñ¿¿ëæ, õàìæèí ø¿ðãýõ qx, kx -
ýýð ¿ã¿¿ëíý. Æèøýý íü: äàíõ, ýíõ, ìºíõ ãýõ ìýò.
- 12. Àâèà îíäîîøèõ ¸ñ ãýæ þó âý?
ªºð õîîðîíäîî àäèë áóþó òºñòýé õî¸ð àâèàíû àëü íýã
íü çàðèì íýã áóþó á¿ðýí øèíæýýðýý ººð áîëîí
õóâüñàõûã àâèà îíäîîøèõ ãýíý.
Àâèà îíäîîøèõ ¸ñûã ýãøèã íü ýãøèã àâèàíààñ
îíäîîøèõ, ãèéã¿¿ëýã÷ íü ãèéã¿¿ëýã÷ àâèàíààñ îíäîîøèõ
ãýæ àíãèëæ áîëíî.
Æ.Öîëîî "Ìîíãîë õýëíèé àâèà îíäîîøèõ ¿çýãäýë çºâõºí
íýãýí òºðëèéí àâèàíû õîîðîíä áóþó ýãøèã àâèà ýãøèã
àâèàíààñàà, ãèéã¿¿ëýã÷ ãèéã¿¿ëýã÷ýýñýý îíäîîøäîã"
ãýæýý.
Àâèà îíäîîøèõûã ÷èãëýëýýð íü óõðàí áà äàâøèí
îíäîîøèõ, áàéðëàëààð íü çýðýãöýí áà àëãàñàí îíäîîøèõ,
¿ð ä¿íãýýð íü çàðèìäàã áà á¿ðýí îíäîîøèõ ãýæ ÿëãàæ
áîëíî
- 13. Ýãøèã àâèà îíäîîøèõ ¸ñ
• Ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ºðãºëòºò ¿åä
óðóóëûí áóñ ýãøèã îðâîë äàðààõ ¿åä íü
ìºí óðóóëûí áóñ ýãøèã, ìºí ºðãºëòºò ¿åä íü
óðóóëûí ýãøèã îðâîë äàðààõ ¿åä íü
óðóóëûí ýãøèã àâèà èæèëñýõèéí
õóóëèàð òîõèîëääîã áàéõàä ¿ãèéí
òýðã¿¿í ¿åä îðñîí óðóóëûí ýãøèã ó, óó,
óé, ¿,¿¿,¿é-ãèéí äàðàà àâèà îíäîîøèõûí
õóóëèàð óðóóëûí áèø à, àà, àé, ý, ýý
ýãøèã òîõèîëääîã áàéíà. Æèøýý íü:
ñóðàã, íóãàëàà, õóéëàõ, ýçã¿é ãýõ ìýò.
- 14. Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà îíäîîøèõ ¸ñ
Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà ÷àíãà äóóã¿é - ñóë
äóóòàé øèíæýýð îíäîîøèõ
Äýä ¿å íü äóóã¿é ÷àíãà, àìüñãàëûí ò¿ðýëò
á¿õèé ò,ö,÷,õ,ñ,ø ãèéã¿¿ëýã÷ýýð ýõýëñýí
¿ãèéí ýõíèé áîãèíî ýãøãèéí ºìíºõ äóóã¿é ÷àíãà,
àìüñãàëûí ò¿ðýëòòýé ò,ö,÷,õ,ñ,ø ãèéã¿¿ëýã÷
íü äýä ¿åèéíõýý ÷àíãà ãèéã¿¿ëýã÷ýýñ
îíäîîøèõ, àìüñãàëûí ò¿ðýëòã¿é áîëîõ áóþó
äóóã¿é ñóë ä, ç, æ, ã ãèéã¿¿ëýã÷ýýð îíäîîøèí
ñýëãýíý. Æèøýý íü: õà÷èí-ãà÷èí, òîñ-äîñ,
ñàõàë- çàõàë ãýõ ìýò.
- 15. Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà á¿òýõ àðãààð îíäîîøèõ
Ìîíãîë õýëíèé íýã ¿ãýíä îðñîí õî¸ð r àâèà
îíäîîøèæ, íýã íü [L] àâèà áîëíî. Æèøýý íü:
àð÷+óóð=àë÷óóð, áàðü+óóð=áàðèóë ãýõ ìýò.
Ìîíãîë õýëíèé íýã ¿ãýíä îðñîí õî¸ð óðóóëûí
ãèéã¿¿ëýã÷ îíäîîøèæ, íýã íü õýëíèé ãèéã¿¿ëýã÷
áîëíî. Æèøýý íü: äîìáî-äîíáî, íàéìàà-ìàéìàà ãì.
Ìîíãîë õýëíèé íýã ¿ãýíä îðñîí õî¸ð õýëíèé
óðäóóðõ ãèéã¿¿ëýã÷ îíäîîøíî. Æèøýý íü: óíø-
óìø, õàíöóé-õàìöóé, ãóéðàí÷-ãóéðàì÷ ãýõ ìýò.
- 16. Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà á¿òýõ àðãààð
îíäîîøèõ
Ìîíãîë õýëíèé íýã ¿ãýíä çýðýãöýí îðñîí
õýëíèé ¿ç¿¿ð áà óãèéí àâèà îíäîîøèæ,
íýã íü ã àâèà áîëíî. Æèøýý íü: òàí-
íà=òàãíà, ýí-íý=ýãíý ãýõ ìýò.
Ìîíãîë õýëíèé ÷àíãà ãèéã¿¿ëýã-÷èéí
ºìíº îðñîí õýëíèé ã¿í áèø óãèéí õàìæèõ ã
àâèà îíäîîøèæ, ø¿ðãýõ x áîëíî. Æèøýý
íü: àãò-àõò, áîãö-áîõö ãýõ ìýò.
- 17. Ãèéã¿¿ëýã÷ àâèà á¿òýõ àðãààð
îíäîîøèõ
Ò¿¿õýí ¿¿äíýýñ ìîíãîë áè÷ãèéí
õýëíèé ¿ãèéí äóíä õàìæèõ q, k -èéí
ºìíº äýâñãýðëýí îðæ áàéñàí d íü á¿òýõ
àðãààðàà îíäîîøèæ, ø¿ðãýõ s áîëñíîîñ
d, s àâèà ñýëãýõ ¿çýãäýë çàðèì
íóòãèéí àÿëãóóíä ýëáýã òîõèîëäîíî.
Æèøýý íü: ýáýäõ¿-ºâäºõ-ºâñºõ,
õàáàäõó-õàâäàõ-õàâñàõ
- 18. Àâèà èæèëñýõ, îíäîîøèõ ¸ñ
Àâèà èæèëñýõ, îíäîîøèõ õóóëü íýãýí ¿ãýíä
çýðýã ¿éë÷èëæ áîëíî. Æèøýýëáýë: Ìîíãîë
áè÷ãèéí õýëíèé udq-a, beledkel çýðýã ¿ãýíä
ýõëýýä äóóã¿é ÷àíãà q, k -òýé äóóòàé ñóë d
äàâøèí èæèëñýæ, äóóã¿é ÷àíãà t áîëîîä,
äàðàà íü õî¸ð ÷àíãà äóóã¿é ãèéã¿¿ëýã÷
tq>tx, tk>tx -èéí q>x, k>x íü óõðàí îíäîîøèæ
g>, g áîëæ õóâèðñíààñ Ìî.udq-a > óòãà, Ìî.
beledkel > beletgel ~ áýëòãýë áîëæýý.
Àâèà èæèëñýõ, îíäîîøèõ íü àâèàíû
õóâüñëûí õàìãèéí ò¿ãýýìýë ¿çýãäýë áºãººä
àâèàíû ç¿é òîãòëûí ãîë õóóëü þì.
- 19. Àøèãëàõ ìàòåðèàë
• Ø. Ëóâñàíâàíäàí, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé á¿òýö /àâèà, àâèàëáàð
õî¸ð/ , ÓÁ.,1967
• Æ.Íàäìèä, Æ.Ñàíæàà, Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé àâèàç¿é, ÓÁ.,1993
• Æ.Öîëîî,Îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé àâèàç¿é,ÓÁ.,1976,
• Ãîí÷èãñ¿ðýí, Äóíäàä çóóíààñ õîéøõè ìîíãîë õýëíèé àâèàíû ñèñòåìä
áîëñîí ÷óõàë ÷óõàë ¿çýãä¿¿äèéí òóõàé, ÌÕÁ, 6, 1981
• Æóó÷èäàé, Æàðàííýã, Ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé õýëç¿éí àâèàíû
íóãàðëûí ¿çýãäýë, ÌÕÓÇ, 4, 1983
• Ø.Ëóâñàíâàíäàí, Ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé ¿ãèéí ýõíèé õàìæèí òýñðýõ,
óðóóëûí, ÷àíãà “ï” ãèéã¿¿ëýã÷ áà ò¿¿íèé öààøèä õýðõýí õóâèðñàí
íü, ÕÇÑ, 1975.
• Æ.Íàäìèä, Ìîíãîë õýëíèé òàãíàéøñàí ãèéã¿¿ëýã÷, Óá.,1986
• Íàíðóâ, Ìîíãîë õýëíèé àâèàíû õºãæëèéí ò¿¿õèéí òîâ÷, ÌÕÓÇ, 3, 1981
• ×.Ï¿ðýâ, Ýðòíèé ìîíãîë õýëíèé àâèàíû ñèñòåìèéí õóâüñàí óëèðñàí
øàëòãààíû òóõàé, ÌÕÓÇ, 1, 1981
