1. Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹1
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Øèíãýí íàðàí áàðóóí óóëûí îðîé äýýð ìýëòèéí ìèøèëçýæ, óëààí áóëàíãèéí äýðãýä
ýãí¿¿ëýí áàðüñàí àëàã ýðýýí àñàð, äýýð íü ìàíäóóëñàí óëààí òóãóóä ñ¿ð æàâõëàíòàé
õàðàãäëàà.
2. “ýãí¿¿ëýí” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Ä¿ðñ ÿëãàí áè÷èõ ¿ãñ á¿õèé õîëáîî ¿ãèéã ìîíãîë áè÷èãò áè÷ýýðýé./5îíîî/
Áóóíû îâîî,óóë îâîî, íàðñ ìîä,íýðñ æèìñ,ñóðàã÷èéí íýðñ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹2
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Òîîðîéí ñ¿¿äýðò áîòãî ìèíü áóéëíà.
Òîãîîòîé ñ¿¿íä ñàðàí ìèíü õºâíº.
Òîëãîäûí îðîéãîîð ¿¿ëýí í¿¿íý.
Òîäõîí ç¿¿äýíä ýæèé ìèíü ýðãýíý.
2. “ñ¿¿” ãýñýí ¿ãèéã òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3. Ä¿ðñ ÿëãàí áè÷èõ ¿ãñ á¿õèé õîëáîî ¿ãèéã ìîíãîë áè÷èãò áè÷ýýðýé.
Çàí àâèð,óóëàíä àâèð, øèâýð àâèð ÿðèõ,àìü àâàð, àâàðãà ìàë÷èí
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹3
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ãàäàà õààÿà íýã ãàçàð øîðîîã äýëäýí ºíãºðºõ ìîðèí òºâºð㺺í, õýí íýãýí õ¿íèé ãóòëàà
÷èðýí àëõàõ ÷èìýý òîäõîí ñîíñîãäîõ áºãººä õàëòàð íîõîé íü ¿å ¿å õóöàõ àæýý.
2. “ñîíñîãäîõ” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷.
3. Ä¿ðñ ÿëãàí áè÷èõ ¿ãñ á¿õèé õîëáîî ¿ãèéã ìîíãîë áè÷èãò áè÷ýýðýé.
Õàð ºíãº, ¿çýæ õàð, õàð õàð äóóãàðàõ, õàðü íóòàã, õóñàæ õàðóóëä
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹4
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Íààäàìä óíàäàã áîðëîã ìîðüä ìèíü
Óíàãàí èæèëäýý îíãîí ÿâíà.
Íàéçòàéãàà èæèëäýí äºðºº õàðøóóëàõ
Íàéðòàéõàí ºäðèéã õ¿ëýýæ áàéíà.
2. “Õ¿ëýý” ãýñýí ¿ãèéã áèåýð òºãñãºõ íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3. Ä¿ðñ ÿëãàí áè÷èõ ¿ãñ á¿õèé õîëáîî ¿ãèéã ìîíãîë áè÷èãò áè÷ýýðýé.
Õàâ íîõîé, èä õàâ, äýýë õàâ, õàâ õàâ õóöàõ, õàâü îéð
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹5
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
×àíöàë ºã뺺íèé ñààëèà ñààæ, ñ¿¿ãýý òóøààãààä, õî¸ð õ¿¿ãýý óíäàëæ, “ãýðýýñýý
á¿¿ õîëäîîðîé” ãýæ ñàéòàð çàõèàä, õýäýí çóíû íàðàíä îíãîæ ãàíäñàí õºõ òîðãîí äýýëýý
ºìñººä, ãàäàãø ãàðëàà.
2. “ñààëèà” ãýñýí ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷.

2. 3. Ä¿ðñ ÿëãàí áè÷èõ ¿ãñ á¿õèé õîëáîî ¿ãèéã ìîíãîë áè÷èãò áè÷ýýðýé./5îíîî/
Ãàëûí äºë,òºë ìàë,ºð òºëáºð,ò¿ëýý ìîä,øºíº ä¿ë
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹ 6
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ç¿éòýé ñàéí íºõðèéã øèíæëýí òàíüæ õàíèëààä
Ǻâ áóðóó õî¸ðûã àñóóëöàí ÿâæ ¿éëäýýä
Çîâëîí, æàðãàëàí õî¸ðûã àäèë õóâààí ýäëýã÷
Çîõèñò ìýðãýäèéí õàíèëàõûí ¸ñ.
2. “ìýðãýä” ãýñýí ¿ãèéã òèéí ÿëãàë,õàìààòóóëàõûí íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3. Ä¿ðñ ÿëãàí áè÷èõ ¿ãñ á¿õèé õîëáîî ¿ãèéã ìîíãîë áè÷èãò áè÷ýýðýé.
÷óëóó øèä, èä øèä, áóðõàí ø¿ò, øàòààð ºãñºõ, ø¿ä ºâäºõ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹ 7
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Òýäíèé äîòîð ñààðàë äýýë, õàð ìàëãàé ºìññºí ºíäºð ãîîëèã ýðèéí, ñàéõàí õàð õºìñºãòýé,
ãîî öàðàé õàðàãäñàí íü îëîí æèëèéí òóðø ñýòãýëäýý õàäãàëæ ÿâñàí òýð íýãýí õ¿íòýé íü
àäèë ñàíàãäæýý.
2. “ñàíà” ãýñýí ¿ãèéã íºõöºëä¿¿ëýí õîëáîõûí íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3. Ä¿ðñ ÿëãàí áè÷èõ ¿ãñ á¿õèé õîëáîî ¿ãèéã ìîíãîë áè÷èãò áè÷ýýðýé./5îíîî/
Àþóë ýìýýë, ýìýýëèéí ãºëºì,íºìºð ãàçàð, äýýë íºìºð,í¿äíèé õàðö,çîäîæ í¿ä
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹8
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷. /6îíîî/
Õ¿æ äóðäàí á¿ñíèé òàøàà äàðàõ íóãàëààí äýýð
Õ¿ðýí ìàíàí õººðºãíèé äààëèí äàðàõ íàðãèàí äýýð
Õ¿¿øèéí ñ¿¿äýð áóóñàí óóëûí ãàöàà áóóöàí äýýð
Õ¿íí¿ äýýäñèéí òàìãàëñàí óëáàà ãàðõè áóóðèí äýýð
Òóñãààð òîãòíîë ÷àìàéã òóíõàãëàí áè÷íý,áè
2. “òàøàà” ãýäýã ¿ãèéã îëîí òîî, òèéí ÿëãàë,õàìààòóóëàõûí íºõöºëººð õóâèëãà./12 îíîî/
3.Ìîíãîë áè÷ãèéí óðò ýãøãèéí á¿òöèéã íýðëýæ,òóñ á¿ð õî¸ð æèøýý áè÷./4îíîî/
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹ 9
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.

3. Áîðîîíû óñ ò¿ðãýí óðñàâ÷ ¿òýð çàìõàðíà.
Èõ ìºðºí äºë㺺í óðñàâ÷ èõ äàëàéä öóòãàíà.
×èí ñàéí ýðäýìò õ¿í ,÷îíî, õîíü õî¸ðûã ÷
Íýã îíãîöîíä óñëàõ ìýò
2.Ìîíãîë áè÷ãèéí ¿éë ¿ãèéí õîëáîõ ýãøãèéí ä¿ðìèéã æèøýýãýýð òàéëáàðëà. /6îíîî/
3.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
¿¿ññýí, õè÷ýýãýýðýé, î¸î÷, äàñàã, äóóñëàà
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹ 10
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
¯õýâ÷ ¿ë îðõèõ ¿éëèéí ¿ð
¯ã¿éðýâ÷ ¿ë îðõèõ ºð òºëººñ
ªòëºâ÷ ¿ë àðèëàõ ìóó àâüÿàñ
ªëáºðºâ÷ ¿ë ¿õýõ îëîí ñàíàà
2.Ìîíãîë áè÷ãèéí ¿éë ¿ãèéí õóâèëãàã÷ áà ýñ õóâèëãàã÷ ¿ñãèéí ä¿ðìèéã òàéëáàðëà. /6îíîî/
3.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
ñóðààñàé, ñàéøààâàë, ºññºí, øàãíààä, î¸óë
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹11
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Õ¿¿õä¿¿ä áèä òýð ãàéõàìøèãò òºìºð øóâóóíû íèñýõèéã ¿çýõ ãýæ õýä õîíîã òýñ÷ ÿäàí
õ¿ëýýâ. “Àéë ãýðèéã äîäîìäîæ ÷àäàãñàä òºð óëñûã çàñàæ ÷àäíà” ãýñýí ýçýí ×èíãèñèéí
ñóðãààë áàéäãèéã ñàíàÿ. Áèä ýõ îðîí,àðä ò¿ìíèéõýý òºëºº ¿íýí÷ øóäàðãààð õºäºëìºðëºõ
¸ñòîé.
2.¯éë ¿ãèéí íºõöºëèéí ýðòíèé õýëáýðèéã ãàðãàæ,æèøýýãýýð òàéëáàðëà./4 îíîî/
3.Äàðààõ íýð ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
ñîíèíûõîî,õ¿¿ãýýðýý, ñýäýâòýý, íºõäºäºº,ìîäíîîñîî
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹12
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ýõ îðîí÷,õàìòà÷ ¿çýë, õºäºëìºðèéã äýýäýëæ,õºäºëìºðèéí õ¿íèé àëäàðøóóëàõ õýðýãòýé.
Õ¿ì¿¿ñèéí ÿðèàí äóíäóóð îðæ àñóóäàëä ÿàðàí ýöñèéí ä¿ãíýëò ºãºõ íü çîõèìæã¿é.Ìýðãýæëýý
íèéãìèéí õýðýãöýý øààðäëàãà,ººðèéí àâüÿàñ ÷àäâàðò òîõèðóóëàí çºâ ñîíãîîðîé.
2.Íýðèéí íºõöºëèéí ýðòíèé õýëáýðèéã ãàðãàæ, æèøýýãýýð òàéëáàðëà.
3.Äàðààõ õ¿íèé íýðèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷./5 îíîî/
Àëòàíõ¿¿,Ãàíòóëãà, Î÷èðáàò, Öýöýðëýã, Ýíõáàò
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹13
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Õóëãàíà

4. Õóëãàíà ìýðýã÷ àìüòàí.Óðò õîøóóòàé,íàðèéõàí ñ¿¿ëòýé, îãîòíû ÿçãóóðò áàãòäàã.Õóëãàíà
í¿õýíä îðøèíî.Èéì í¿õèéã õóëãàíûí îðä ãýíý. Ìàø áîãèíî ñ¿¿ëòýé,ìýõýýð õóðààæ èääýã
õóëãàíûã ìýõýýðèéí õóëãàíà ãýíý.Òîì õóëãàíûã ìîðèí õóëãàíà ãýíý.
2. “òàíèëöóóëãûã” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3. “ãàéõàìøèã” ãýñýí ¿ãèéã íýðèéí õóâèëëààð á¿ðýí õóâèëãà./10îíîî/
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹14
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ýðýýí òàõü
Õàëóóí îðîíä ñ¿ðãýýð àìüäàðäàã ýðýýí ñóäàëòàé òàõèéã ýðýýí òàõü ãýíý. Ýðýýí òàõü áîñîî
äýëòýé, ñ¿¿ëíèé òºãñãºë íü áèéðèéí ¿ñ øèã øóâòàí. ªâñ óðãàìëààð õîîëëîíî.Õóðäàí ñîðãîã
àìüòàí áîëíî.
2. “õàìòðàëæóóëñíûãàà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3. Äàðààõ õ¿íèé íýðèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷./5 îíîî/
Áàíçðàã÷,Áàë÷èí, Á¿æèí, Âàíãàí, Äýíäýâ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹15
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Öàãààí áààâãàé
Öàãààí áààâãàé á¿ä¿¿í õºëòýé,òîì àìüòàí.Áààâãàéí òºëèéã áàìáàðóóø ãýíý. Öàãààí áààâãàé
ìàõààð õîîëëîíî.Öàãààí áààâãàé õîéä ìºñºí äàëàéä àìüäàðíà.Ìàíàé îðíû îé,øóãóéä õ¿ðýí
áààâãàé áàéíà.
2. “ñîíèðõîëòîéãîîð” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãà./5îíîî/
¿ðýë 캺ã,ºã뺺 ñ¿¿, ìºíãºí ºâºë, ýõèéí õàéð,õèðñíèé ýâýð
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹16
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
×îíî
×îíî óóë íóðóó,òàë õýýð, îé õºâ÷ººð òýíýíý.Àðààòàí ÷îíî ìàëûã ñ¿éòãýã÷.Èéì ó÷ðààñ àí÷èä
÷îíî àãíàíà.×îíî àëñàí õ¿í òóñãàé øàãíàë àâäàã áàéëàà.
2. “¿éëäâýðæ¿¿ëýëòèéíõýý” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Õýëíèé ¿ç¿¿ðèéí áà óãèéí “í” ãèéã¿¿ëýã÷èéã ìîíãîë áè÷ãýýð çºâ áè÷èõ ä¿ðìèéã æèøýý
áè÷èæ òàéëáàðëà./4îíîî/
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹17
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ǻãèéí áàë
Ǻãèé øàð ýðýýí ºíãºòýé.Öýöãèéí ø¿¿ñýýð õîîëëîíî.ªºðòºº ¿¿ð çàñíà.¯¿ðòýý öýöãèéí ø¿¿ñ
öóãëóóëàí áàë áîëãîíî. Ǻãèéí áîë ÷èõýðëýã,àìòòàé ç¿éë.Ǻãèéí áàëààð çàðèì ºâ÷íèéã
ýäãýýíý.

5. 2. “áàðèëäóóë÷èõëàà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3. Ìîíãîë áè÷èãò îð÷èí öàãèéí ìîíãîë õýëíèé Ç,Ö-ýýð áè÷èõ ¿ãèéã ÿìàð ãèéã¿¿ëýã÷,ýãøèã
á¿õèé ¿ã áîëãîí áè÷äýãèéã æèøýýãýýð òàéëáàðëà./ 2 îíîî/
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹18
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Èëæèã
Èëæèã áîë ìîðüòîé àäèë áîëîâ÷ æèæèã áèåòýé,÷èõ íü óðò,òîì, ¿õýð øèã ñ¿¿ëòýé, íýãýí
ç¿éëèéí àäóó áîëíî. “Èëæãýí ÷èõ” ãýäýã óðãàìàë áàéäàã.Æàìö èëæèã óíàæ ñóðàâ. “Èëæèãíèé
÷èõýíä óñ õèéñýí ÷ ñýãñýðíý, àëò õèéñýí ÷ ñýãñýðíý.” ãýäýã ç¿éð öýöýí ¿ã áàéäàã.
2. “áóðóóäàõààðàà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Óóäëàõ, ýýðýì, óðüä, ºð, õàéëàõ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹19
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Áîëæìîð
Íýãýí ç¿éëèéí æèðãýäýã, æèæèã øóâóóã áîëæìîð ãýíý. Áîëæìîð ¿íñýí õºõ ºíãºòýé,òàðèà
áóäàà ò¿¿æ èäíý. ªã뺺 ýðò æèðãýæ äóóãàðàõ íü õºãæèì ìýò ñàéõàí.Áîëæìîð èõ õóðäàí
õºäºë㺺íòýé, õººðõºí øóâóó.
2. “áàðèóëààðàé” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Õîð, ç¿ñ, öàõëàé,øóâòðàõ, ñýâëýã
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹20
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
ßñò ìýëõèé
Íýãýí ç¿éë ìºëõºã÷ àìüòíûã ÿñò ìýëõèé ãýíý.Ãàäóóðàà ýâýðëýã ÿñàí á¿ðõ¿¿ëòýé. ¯¿íèéã ÿñò
ìýëõèéí õóÿã ãýíý.ßñò ìýëõèé õºë áîãèíî òóë óäààí ÿâíà.Íàì ,äóëààí ãàçàð òºðíº.ßñò
ìýëõèé óðò íàñàëíà.Ìÿäàã ÿñò ìýëõèé òýæýýâ.
2. “àðâèæóóëààðàé” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Ñýâñ, á¿ëýõ,¿ëäýõ, óõíà, ãýãýýð
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹21
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Þ¿äýí

6. Ìàëãàé îëîí òºðºë,õýâ ìàÿã íü ººð áàéíà.Ò¿¿íèé íýã òºðºë íü þ¿äýí þì.Þ¿äýí åðèéí
ìàëãàéòàé òºñòýé áîëîâ÷ áîðîî øîðîîíä ºìñäºãººðºº ÿëãààòàé.Þíäýí þ¿äýí ºìñºâ.
2. “òàíèëöóóëàõäàà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Õºõºð, óòàà, áºõ,àíãàëçóóð,õýâ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹22
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Åðòºíöèéí ãóðâàí õºõ
Óóæèì äýëõèéí òýíãýð íýã õºõ
Óíòðàõ ãàëûí äºë íýã õºõ
Óðñàõ ãîëûí óñ íýã õºõ. Ìîíãîë õ¿í ìºíõ õºõ òýíãýðèéã ýöãýý ãýæ õ¿íäýëäýã, õºðñò
àëòàí äýëõèéãýý ýõýý ãýæ õàéðëàäàã, õºõ ºíãèéã ìºíõ õºõ òýíãýðèéí ºíãºòýé õýìýýí
áýëãýýøýýäýã àðä ò¿ìýí þì.
2. “àìüäðàëûíõàà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Õ¿äýð,àõü,ñàìàð, ã¿éëãý, àëäàð
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹23
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Õàâàð
Õàâàð õàìãèéí ñàéõàí óëèðàë.Áàéãàëü äýëõèé ñýðãýíý.ͺìºð ãàçàð íÿëõ íîãîî ñî¸îëæ, ìîä
ãºëºãëºäºã.Õàéëñàí öàñíû óñ ýíä òýíäã¿é óðñàíà.Ìàë÷íû õîòîíä õóðãà, èøèã
ìàéëíà.Ñóðàã÷èä øàëãàëòàà ºãºõººð øàìääàã.
2. “àæèëëàõûí” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Ýìýýë,óð,ýâýð, ýëñ,í¿ä
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹24
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Óñíû ãóðâàí áàéäàë
Óñ øèíãýí áàéäàã.Óñ õàëæ,óóð áîëíî. Óóð õèé áàéäàëòàé.Óñ õºëäâºë ìºñ áîëíî. ̺ñ õàòóó
áîëíî. ̺ñ õàéëáàë óñ áîëíî.Õèð áóðòãèéã àðèëãàã÷ óñ ÷àíäìàíü ýðäýíýý õàéðëàöãààÿ.
2. “ñàíàà÷èëñàí” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Îðîñ,àëò,õºð,ãóò,ñóð

7. Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹25
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ç¿éð ¿ã
Õ¿íèé òîëãîéãîîð íèñýõýý𠺺ðèéí òîëãîéãîîð ºíõºð.Ñàéíûã äàãàâàë ñàðíû ãýðýë, ìóóã
äàãàâàë ìîãîéí õîð.Ñàéí ìîðèíä ýçýí îëîí, ñàéí õ¿íä íºõºð îëîí. Áèåèéí àìðûã á¿¿ õàð,
áóñäûí þìàíä á¿¿ øóíà.
2. “õîëáîîñîîðîî” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Ñàâàà, ÷èõ,ç¿é,ýíä, à÷
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹26
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Öýýðëýõ ¸ñíîîñ
Öàãààí ñàðààð ¿éë ìýòãýõ,î¸õäîî õóó÷èí äýýë õóâöàñ,ýä íºõºõèéã öýýðëýíý.Çààâàë øèíý þì
ýõëýí î¸äîã íü ñàéí ñàéõíûã áýëãýøýýñýí áîëíî.Öàãààí ñàðààð ãàäàãø ýä þì çýýëýýð
ºãºõèéã öýýðëýíý.Ó÷èð íü ãàðç ãàðëàãûí ¿¿ä àì íýýãäýíý ãýíý.
2. “ñóðàëöàã÷äûã” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Öàé, ÷èìõ,àíä,¿ìõ,îð
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹27
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Öýýðëýõ ¸ñíîîñ
Öàãààí ñàðààð ýõíýð, íºõºð õî¸ð õîîðîíäîî çîëãîõûã öýýðëýíý. Çîëãîâîë õàãàöàí ñàëíà,
õàð ýëýãòýí áîëíî ãýíý.̺í øèíèéí íýãýíä ¿íñ õîãîî ãàðãàõûã öýýðëýíý.Øèíý îíû ºìíº
îðîí ãýðýý öýìöèéòýë öýâýðëýñýí áàéõ ó÷èðòàé.
2. “áè÷èãòíèéã” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Àëä, õºëäºõ, öîõ, äàë,äàëàé
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹28
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
ßìàà
ßìàà íü òàâàí õîøóó ìàëûí íýã þì.ßìààíû íîîëóóðààð ¿éëäâýðò îëîí ÿíçûí óòàñ õèéíý.
Ýíý óòñààð öàìö áîëîí òºðºë á¿ðèéí õóâöàñ íýõíý. Ìàíàé îðîíä íîîëóóð èõòýé ÿìààã
ºñãºæ áàéíà.ßìààíû íîîëóóð äýëõèéí çàõ çýýë äýýð àñàð èõ ¿íýòýé á¿òýýãäýõ¿¿í áèëýý.
2. “óäèðäëàãûã” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/

8. 3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Ñ¿õ,áàç,çîõèñ,öàðö,õºëäºõ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹29
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Îäîí ãàðèã
Öýëìýã øºíº òýíãýðò ¿é ò¿ìýí îä õàðàãäàíà.Ýíý îëîí îäíû äóíä ãÿëàëçàí õàðàãäàõ íü
ãàðèã þì. Ñóãàð, Áóä, Áàðõàñáàä,Ñàí÷èð çýðýã åñºí ãàðèã áèé.Õàðèí ãÿëàëçàõã¿é öàãààíààð
¿çýãääýã íü îäîä þì.
2. “çàõèäëààð” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
÷àíãà,óðü,çóó,óóð,÷àðãà
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹30
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ǻâ õîîëëîõ äýãëýì
Õ¿íèé èäñýí õîîë á¿õýí áèåèéí õ¿÷èéã ñýëáýõ, àëæààëûã òàéëàõàä ÷óõàë ¿¿ðýãòýé.̺í õ¿íèé
ýä ýñèéã íºõºí òºëæ¿¿ëäýã. Õîîë íü õîäîîä ãýäñýíä õî¸ðîîñ ãóðâàí öàãèéí äîòîð
áîëîâñîðäîã. Õîîëëîõûí ºìíº ãàðàà óãààæ, õ¿í òóñ á¿ð ººðèéí àÿãà õàëáàãàòàé áàéõ íü
çºâ.Õîîëëîõ ¿åä îð÷èí íü öýâýð,äóó ÷èìýý áàãà áàéâàë ñàéí.Áîñîî ñóóãàà ÿàð÷ èäñýí õîîë
ñàéíã¿é.
2. “çîðèãæóóëíà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Àëãà,áàã,õóñ,õóð, çàõ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹31
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Àðõè- èäýýíèé äýýæ, àþóëûí õàðàíãà
Ìîíãîë÷óóä àðõèéã ìàõ,ñ¿¿,àéðàã,òàðàã, òîñ á¿ãäèéã õàìòàòãàñàí èäýýíèé äýýæ õýìýýí ýðò
¿åýñ õ¿íäýòãýæ èðæýý. Òèéì ó÷ðààñ ò¿¿íèéã õàìààã¿é õýðýãëýõèéã õàòóó öýýðëýæ áàéâ.Õàáóë
õààíû ¿åèéí ñóðâàëæ áè÷èãò “ĺ÷ õ¿ðýýä äºíãºæ àìñ, òàâü õ¿ðýýä òààðóóëæ áàëãà, æàð
õ¿ðýýä æàðãàæ õ¿ðò” õýìýýæ õàòóó õýìæýý çààñàí áàéíà.Ãýòýë ýíý ñàéõàí óëàìæëàë, õàòóó
äýã ¸ñ,õóóëü ä¿ðýì áàðàã àëãà áîëæ áàéãààã àíõààðàõ öàã áîëæýý.
2. “òàíèëöóóëàõ” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Õàä, ò¿ð/¿éë ¿ã/, ¿íñ,÷èõ,ñýòãý

9. Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹32
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ò¿¿âýð ºã¿¿ëáýð
Ìýäýõ ñóðàõààñ èë¿¿ ýðäýìã¿é,ìýíä ÿâàõààñ èë¿¿ æàðãàëã¿é.Ýðäýíýñèéí ÷óëóóãààð ãî¸ë
÷èìýãëýëèéí ç¿éë õèéæ ç¿¿õ,îðä õàðøèéí õàíà òóóðãàíû ÷èìýãëýë õèéíý.Çóðãèéí çóë çóó
áîëîâ÷ çóëûí ãýðýëä õ¿ðýõã¿é.Òºëãºí õîíèíû íîîñûã òºº çóçààí çóë.Ìîíãîë õ¿í ìàëûí
õ¿÷ýýð, ìîíãîë ãýð ¿äýýðèéí õ¿÷ýýð.
2. “ñýòãýìæòýéãýýñýý” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Áàðàà, ¿ð,óíãàñ,àÿàð, ¿¿ðýãëýõ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹33
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Àðüñ
Åð íü áîõèð ãàðààñ õîäîîä ãýäýñíèé îëîí òºðëèéí ºâ÷èí ¿¿ñíý.Ãàðàà òîãòìîë óãààõààñ
ãàäíà àðüñíû àðèóí öýâðèéã ñàõèõ íü ç¿éòýé.Äîëîî õîíîãò õî¸ðîîñ äîîøã¿é óäàà óñàíä
îðæ,îðîé óíòàõûíõàà ºìíº õºëºº óãààæ,õºë ãàðûíõàà àðüñûã ÿìàãò öýâýð áàéëãàâàë ºâ÷èí
ýìãýã òóñàõã¿é.
Áàñ ãàäíû ýëäýâ ãýìòëýýñ àðüñàà õàìãààë.Ãýìòñýí àðüñàíä íÿí îðæ õóâèëàí, äàðàà íü
àðüñàíä ÷èíü ýâã¿é ñîðâè òîãòîæ áîëíî.
2. “õàìòàòãàñàí” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Îëäîõ,ºíãºð,ãýðýýñ,áýýð,òóøàà
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹34
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Öàðâàí
Õóðö ¿íýð,ãàøóóí àìòòàé,øàð öýöýãòýé, ºíäºð ºâñëºã óðãàìàë âì.Óðä õýýð òàëûí á¿ñýíä
õóæèð ìàðààòàé õºíäèé ãàçàð óðãàäàã.Öýöýã íàâ÷èéã íü ò¿¿æ ñ¿¿äýðò õàòààí íóíòàãëààä
õàëóóí áóóëãàõ, õîîëîé ºâäºõºä óóõ áóþó çàéëæ õýðýãëýíý.
2. “õ¿íäýòãýæ” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Õóðãà,õºõºº, ä¿í, õººõ, õºõºð
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹35

10. 1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Àðö
Àðö áîë õàíãàé íóòãèéí ñýð¿¿âòýð áýëä óðãàäàã ìºíõ íîãîîí óðãàìàë þì.Ò¿¿íèé ÿãààí
òóÿàòàé õàð öýöýã íü òºðºë á¿ðèéí àìèí äýìýýð áàÿëàã áàéäàã.Àðöûã ýðò äýýð ¿åýñ
ìîíãîë÷óóä àìüäðàë àõóéäàà õýðýãëýæ èðæýý. Àðö ñàéõàí ¿íýðòýé,ìºí àðèóòãàõ ÷àíàðòàé
áîäèñ þì.
2. “òîõèðóóëàí” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
̺ð, õàð, àñàð, çóð, òºë
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹36
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ìîíãîë óëñ
Ìîíãîë óëñ áîë Àçè òèâèéí òºâ õýñýãò îðøäîã, 1,5 ñàÿ àì äºðâºëæèí íóòàã äýâñãýðòýé, 2,8
ñàÿ õ¿í àìòàé îðîí.Ìîíãîë÷óóä ýðò äýýð ¿åýñ áàéãàëü îð÷íîî òàõèæ äýýäëýõ ¿çëèéã
ýðõýìëýí õ¿íäýòãýæ èðñýí þì.
2. “òîõèæóóëàõàä” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Øèä, øàð, áóó, îâîî, ºë
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹37.
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ìîðèí õóóð
Ìîíãîëä àéë ºðõ á¿ð ãýðòýý ìîðèí õóóðòàé áàéõûã ýðõýìëýäýã áºãººä õóóðûíõàà òîëãîéä
õàäàã óÿàä ãàë ãîëîìò ðóóãàà õàðóóëàí áàéðëóóëäàã.Ìîðèí õóóðòàé àéëä îðñîí ýð õ¿í òýð
àéëûí õóóðò õ¿ð÷ äóóãàðãàäàã çàíøèëòàé.
2. “ýãí¿¿ë÷èõèéã” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Íýðñ, õàòãà,øèë,àðãàë,ñîð
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹38

11. 1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Öàöàë ºðãºõ ¸ñ
Öàã óëèðàë äóëààð÷,öàñ ìºñ õàéëàõ õàâðûí ýõýýð ìàë ñ¿ðýã òºëëºí, ñ¿¿ öàãààí èäýý
ýëáýãòýé áàéõûã áýëãýäýí ñààñàí ñ¿¿íèéõýý äýýæèéã òýíãýð ãàçàð, îð÷íû óóë óñàíä
ºðãºí,öàöàë ºðãºõ ¸ñ ¿éëääýã áàéâ.
2. “áàðèëãóóäààñàà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Ø¿¿,øàò,óíà,õóâ, õîñ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹39
1. Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
¯íýã
Óóë õàäíû àãóéä õàâöàë , ãóó æàëãà ãàçàðò í¿õ ìàëòàæ õýâòäýã.Çóëçàãà ãàðãàõ òóñãàé í¿õòýé
áàéäàã. Çóëçàãà íü õàãàñ ñàð îð÷èì áîëîîä í¿äýý íýýõ áà ìºí òýð ¿åýð ø¿ä íü
óðãàíà.¯íýãíèé àðüñ ¿íýòýé.
2. “ñóðàã÷äûíõàà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Àâèð,àìàð,áîä, õàéð, õóóð
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹40
1. Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
ªã¿¿ëáýð¿¿ä
Õàçàéõàä íü òóëàõ, õýëáèéõýä íü ò¿øèõ ñàéí íºõºä áàéíà. Ñàéí ãýâýë ýâ,ñàðóóë ãýâýë
óõààí. Îëíû îëîí òàâàí öýí. Õ¿í õ¿íèéõýý õ¿÷èíä, çàãàñ óñíûõàà õ¿÷èíä áàéäàã.Ñ¿¿äðýý
õàðæ ãî¸,íºõ𺺠õàðæ çàñàð.Àëòíû äýðãýäýõ ãóóëü øàðëàíà. Óíøèæ ìýäýõýä íîì ñàéõàí,
óóë¿àæ ÿðèëöàõàä íºõºð ñàéõàí.
2. “òóðøèëòààðàà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Àëõ,àíäóó, àâ,àâãàé,óóë

12. Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹41
1. Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Áè÷èí
Áè÷ áîëáîîñ þì äóóðàéõäàà ñàéí áèëýý. Èéìèéí òóë áè÷èéã àëèâàà àæèëä ñóðãàæ áîëäîã.
Óðüä íýãýí àéëä áè÷èíã ãýðèéí õîã øîðîî öýâýðë¿¿ëæ, òîîñ àð÷óóëæ, öýöýã óñëóóëæ, ìºí
äýëã¿¿ðýýñ èäýõ óóõ ààð ñààð ç¿éëèéã àâ÷èðäàã áîëãîñîí áàéæýý.
2. “õ¿ì¿¿æ¿¿ëñýí” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Àÿëàõ,àðö,àð,ýõ,¿¿ä
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹42
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ñóðãààë ¿ã
Öàãèéí þìûã öàãò íü õèé.Ýðõèéã ñóðàõààð áýðõèéã ñóð. Áîëîõ,áîëîõã¿é õ¿íèé ¿ãýíä á¿¿ îð.
Áîëñîí èäýýíýýñ á¿¿ çàéë.Ýðò áîñâîë íýãèéã ¿çýõ, îðîé óíòâàë íýãèéã ñîíñîõ.Ýðäýìä
îðîéã¿é, ýðýëä õÿçãààðã¿é.Õ¿í íýðýý,òîãîñ ºäºº.
2. “ãàãíóóë÷èõûã” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
¿¿ð, ýðõýë, ýëýã, ýñ, èæèë
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹43
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ãàéõàëòàé àìüòàä
Äýëõèéä ãàéõàëòàé ñîíèí àìüòàä îëîí.Òýäíèé ãàéõàìøèã íü áèåý õàìãààëàõ,ºñºõ,¿ðæèõ,
õîîëëîõîä íü áèé.Àìüäðàëûíõàà òóðøèä õîîë èääýãã¿é,áàñ õîîë áîëîâñðóóëàõ ýðõòýíã¿é
àìüòàí áàéäàã.Íîãîîí òîëãîéò ñîíî àìã¿é òóë õîîë èääýãã¿é ãýíý.
2. “äààëãàâðàà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Ìàíà,òóë,òîð,ñàÿ,ñàð
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹44
1. Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.

13. ªã¿¿ëáýð¿¿ä
Ýðäýì íîìòîé,àæèë÷ õè÷ýýíã¿é áîëîõ àõóë ò¿¿íýýñ èë¿¿ ¿íýò ýðäýíý ¿ã¿é.Ýðäìèéã
õè÷ýýëýýð ñóðäàã,ýðëèéã ñóðãààð îëäîã.Àëèâàà õ¿í ñóðàõ ÷èãëýëèéã ýðõýì áîëãîâîîñ õàíäàõ
ç¿ã ººðºº òîãòîíî.Èéìä ñóðàã÷ á¿õýí øàìäàí ñóðàëöàõ õýðýãòýé.
2. “ñóðàãëàäàã” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Èëä, èë,îíîî, þì, ø¿¿ð
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹45
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Çýñ
Çýñ äýëõèéí çàõ çýýë äýýð àëòíààñ èë¿¿ ¿íýòýé.Ýðäýíýò çýñýýð ìàø áàÿí.Çýñýýð
öàõèëãààíû òºðºë á¿ðèéí õýðýãñýë õèéäýã.Çýñ äîìáî,àÿãà,õóâèí,òàâàã,áóãóéâ÷ áàéäàã. Çýñ
áîë åñºí ýðäýíèéí íýã.
“Ñààëèéí õóâèíãèéí á¿ñ íü çýñ
Ñàéí ãàãíóóðûí î÷ íü çýñ
Îíãîí ¿¿ðèéí òóÿà íü çýñ
Îðîéí ¿¿ëñèéí òóÿà íü çýñ” ãýñýí ø¿ëãèéí áàäàã áàéäàã.
2. “øèéäâýðë¿¿ëñíýýðýý” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹46
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ìîíãîë ¸ñ
Àéëä îðîîä ãýðèéí áàðóóí òàëä çºâ òàëûí õºëºº áîñãîæ, ñîëãîé òàëûí õºëºº íóãàëæ ñóóíà.
Ýíý íü ¿¿äýýð îðîõ ýëäýâ ìóó àþóëààñ ãýð á¿ëèéíõíèéã õàìãààëæ áàéãàà óòãàòàé.Õàìãèéí
õ¿íäòýé èäýý ºðºìíººñ ýõëýí áÿñëàã ñ¿¿ëä íü ààðóóëààñ àìñàíà. Íóãàëàí òàâüñàí ºðìèéã
áèò¿¿ òàëààñ íü ºìëºõ ýñâýë òàâàãòàéã õîíõîéëãîí àâ÷ áîëîõã¿é.
2. “òàéëáàðëóóëñíààðàà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Õàñ,õóóäàñ,õàðö,õýðýì,õýýð

14. Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹47
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ýðäýíýò õ¿í
Ýðäýíýò õ¿íèé áèåèéã îëîîä
Ýíý áèå õ¿ì¿¿æèí ºñººä
Ýðõ õ¿÷èí á¿ðäýýä
Ýðäýì áèëãèéã ñóðààä
Ýíõ àìðààð ÿâààä þóòàé ñàéí áèëýý.Õ¿íýýñ èë¿¿ ýðäýíý ¿ã¿é.
2. “òóëãóóðëàíà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Ñàà,çýýë,çóóçàé,çàìàã,çàéë
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹48
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Òýìöýýí áîëîâ
Õ¿¿õä¿¿ä ºâºë öàíà òýø¿¿ðýýð ãóëãàäàã.Ýíý äîëîî õîíîãò öàíûí òýìöýýí áîëîâ.Òýìöýýíä
Öîëìîí ò¿ð¿¿ëýâ.Öàíà,òýø¿¿ðýýð ãóëãàõ íü ýð¿¿ë ìýíäýä òóñòàé. Óëèðàë òóòàì ÿíç á¿ðèéí
òýìöýýí áîëäîã.
2. “îãòëîãäîõ” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Õýò,õàðóóë,õîðîî,õºõ,õ¿¿
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹49
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Íîìûí ñàí
Ìàíàé óëñàä íîìûí ñàí áèé.Ò¿¿íä îëîí øèíý ñîíèí íîì áèé.Íîì óíøèõ ñàéõàí
áàéäàã.Íîìûí ñàéí íºõºð áîëú¸.Íîìûí ñàíãààñ ñóðàõ áè÷ã¿¿äýý õóäàëäàí àâäàã.
2. “ýðõøýýëýýñ” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Íÿö,íºìºð,áóóðàë,áóë,áîðîî
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹50
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Òºìºð ãóàé

15. Òºìºð ãóàé áîñîæ î÷îîä áîð òîñ õºâæ õººðºí øóóãüæ áàéãàà àìòòàé ñàéõàí àéðàãíààñ
õ¿¿ãèéíõýý áýëýãëýñýí ãî¸ìñîã ýðýýí øààçàíä áÿëõàì ä¿¿ðýí õèéæ øèìýí øèìýí óóëàà. Áè
àéðàã óóõ äóðòàé.
Ìàíàé íóòàãò àéðàã ýëáýã.
2. “îîäîãíîñîí” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Ó÷èð,ººð,ºòãº,ºðºì,íàð
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹51
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ìàíàéõ
Ìàíàé àì á¿ë îëîí.Áè àõ,ýã÷, ä¿¿òýéãýý ºíºð îëóóëàà àìüäàð÷ áàéíà.Ìèíèé ààâ óðàí
çóðãèéí áàãø õ¿í. Ìèíèé ýýæ õ¿íèé ýì÷ýýð àæèëëàäàã.Áè ààâ ýýæèéíõýý ìýðãýæëèéã
óëàìæèëíà.
2. “÷èãëýëýýðýý” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Îä,óõ,á¿¿ðýã,á¿òýõ,á¿ë
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹52
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Öàã
Öàã áîë àëò øèã ¿íýòýé. Õ¿¿õýä á¿ð öàãèéã çºâ àøèãëàÿ.Õýðýâ ÷ºëººò öàãàà ñóðàõ ìýäýõýä
çîðèóëáàë îíö ñàéí ñóðàëöàæ ÷àäíà.Íýã õîíîãò õîðèí öàã áàéäàã. Áèä îëîí òºðëèéí öàã
ìýäíý. Õàíàíä òîì öàã áàéâ.
2. “õàãà÷èõûã” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Õàíà,õàâ,õàâñàð,øóâòàð,õóóðàé
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹53
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Õýðýì
Áÿöõàí õýðýì õóø ìîäîí äýýð ñóóâ. Õýðýì ñàìàð öºìºâ.Õýðýì íýã ìîäíîîñ íºãºº ìîäîíä
ä¿¿ëýí ÿâíà.Õýðýìíèé ñ¿¿ë ñàãñãàð, õàð ºíãºòýé, ºòãºí áàéäàã.Õýðýìíèé àðüñ 纺ëºí,äóëààí
áàéäàã.
2. “ò¿÷èãíýëäýíý” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?

16. Õóòãà,õóìñ,õèð,ãàðõè,õîøóó,
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹54
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ìîíãîë íóòàã
Öàãààí öàñàí ìàëãàéòàé
Íîãîîí ìîäîí õ¿ðýìòýé
Õºõ óñàí õîðìîéòîé
Áàÿí õàíãàé óóë ìèíü
Ìàø äýëãýð õàíãàé ìèíü
Ìàë ñ¿ðãýýð ä¿¿ðýí
Ìàë÷èí îëîí ìîíãîë÷óóä
Æàðãàë öýíãýëýýð ä¿¿ðýí.
2. “íóóöàëñíààðàà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Öºì,ºâºð,çóóð,äóó,áýëýã,
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹55
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ãîë
Ìàíàé íóòàãò ãîë ìºðºí îëîí. ªäºð áîëãîí Áóëãàí ãîëûí óñíààñ àìñàâ. Áóëãàí ãîë óñ
èõòýé. Áè ãîëîîñ óñ 纺â. Óñ õºëäºæ, ìºñ áîëíî.̺ñ òóíãàëàã ºíãºòýé. Ãîëûí óñûã
áîõèðäóóëæ áîëîõã¿é. ¹56
2. “ä¿ãíýëòýýðýý” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Õóë,øóäàðãà,øèì,ìýíä,äîëîî
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹ 56

17. 1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ñóðãààë ¿ã
Ñàéõàí öàñò öàãààí óóëàíä ñàðíû ãýðýë òóñâàë íýí öàéíà.
Ñàðóóë óõààíò ìýðãýäèéí ÷èõ ñàéí ¿ã ñîíñâîë íýí ìýðãýæíý.
Õóäàë ¿ãèéã õýëñíýýð õîðîìõîí çóóðûí õýðýã á¿òýõ áîëîâ÷
Õîéäîõ õýðýã íü ¿ë á¿òíý.
2. “òóðøëàãàæâàë” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Õàëèì,ýì, ýð,è÷,èð
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹57
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Õàìòûí õ¿÷
Íýã øîðãîîëæ ãàíö øèðõýã òàðèà îëæýý. Òýð òàðèà ìàø õ¿íä òóë õºäºëãºæ ÷àäñàíã¿é.Òýãýýä
îëîí íºõäºäºº î÷èæ õýëýýä á¿ãäýýðýý ÷èð÷ ¿¿ðýíäýý àìàðõàí àâ÷ðàâ.Ýâò øààçãàé áóãà
áàðèíà ãýäýã ýíý þì.
2. “÷èìýãëýëèéíõýý” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
ÿð,óóõ,íàéð,áýõ,áóëãà
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹58
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Íîì
Íîì óíøèõ ñàéõàí. Ãîìáî àõ íîìûí ñàíä áàéíãà íîì óíøäàã. Íîì óíøèõäàà àíõààðëàà
òºâëºð¿¿ëæ ÷àäâàë óõààí íýìíý.Ìàíàé àíãèéíõàí îëîí íîì óíøèâ.
Äýíäýâ,Ëõàì,Öýðýí,Áàëæèð íàð çóðàãòàé øèíý íîì óíøèæ,ñîíèí ñàéõàí ¿ëãýð ÿðèëöàâ.
Íîìíîîñ ìýääýãã¿é ç¿éëýý ìýäýæ àâäàã.Îéëãîîã¿éãýý ÷ îéëãîæ àâäàã.
2. “øèíý÷ëýãäýâ” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Çàäðàõ,õèé,çóóõ,çóë,òàâ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹59
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Óñíû øóâóóä

18. Ãîë ìºðºí, íóóð öººðºìä àìüäàðäàã øóâóóäûã óñíû øóâóóä ãýíý. Ìàíàé îðîíä óðèí äóëààí
áîëîõîîð õóí,ãàëóó,íóãàñ, àíãèð ,ºâººëæ,òîãîðóó, àëàãòóó, òóðëèàõ çýðýã øóâóóä í¿¿äýëëýí
èðäýã.Íàìàð áîëîõîîð ¿ð òºëòýé㺺 äóëààí îðíûã çîðèí îäíî.
2. “ãàíçàãàëæ” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äîîðõ ¿ãñèéã óòãààð íü ñàëààëóóëæ, õýëáýð òóñ á¿ðèéã íü ìîíãîë áè÷èãò áóóëãàæ,òàéëáàð
õèéíý ¿¿?
Ãîë, ñýð,òîðãî,ãàí,ñóó
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹60
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Òýìýýí ñ¿ðýã
Ãîâèéí àéìàã,ñóì òýìýýãýýð ìàø áàÿí.Òýìýýíèé íîîñ äóëààí,õºíãºõºí.Òýìýýíèé ñ¿¿ òîñëîã
èõòýé.Ìàíàé ìàë÷èä òýìýýíýýñ àðâèí àøèã îëíî.Òýìýýã ºñãºæ,¿ðæ¿¿ëýõ òàëààð çàñãèéí
ãàçðûí òîãòîîë ãàðëàà.
2.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
¿éëäñýí,ä¿ãíýýä,áîñîãòóí,øèíý÷èë,áóöàëòàë
3. “ñàíàãäæýý” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹61
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Èøèã
ßìàà èøãýíäýý ãýð áàðüæ ºã÷ýý.Èøèã ýðãýí òîéðîí ÿâæ ¿çýõýä õààëãàíû áàðèóë èë¿¿ þì
øèã ñàíàãäàæ ãýíý. ßã ýíý ¿åä îé äîòðîîñ õºõ ñààðàë ÷îíî ãàð÷ èðýâ. “ªºäºº õàÿñàí ÷óëóó
ººðèéí òîëãîé äýýð” ãýäýã. “Äîëîî õýìæèæ, íýã îãòîë” ãýäýã ñóðãààëûã ñàíà.
2.Äàðààõ íýð ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Õóóëèéíõàà,öàãòàà, õºøººí¿¿ä, îþóòàíä, õîíèîð
3. “õàãàð÷” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹62
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ç¿éð öýöýí ¿ã
Ìýäýõ ñóðàõààñ èë¿¿ ýðäýì ¿ã¿é, ìýíä ÿâàõààñ èë¿¿ æàðãàë ¿ã¿é.ªâãºí õ¿íä ºðãºìæ
õýðýãòýé.Çàëóó õ¿íä ñóðãàìæ õýðýãòýé.Øóäàðãà ¿ã ÷èõýíä õàòóó áîëîâ÷ ÿâäàëä
òóñòàé.Áýëòãýë ñàéí áîë àæèë ñàéí.Áèë¿¿ ñàéí áîë õóòãà ñàéí.Óäìààðàà àëäàðøäàãã¿é,
óõààíààðàà àëäàðøäàã.
2.Äàðààõ íýð ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Àðäóóäàä,÷îíîíä,ýðäýìòäýä,ñýäýâòýý,ðàøààíóóä
3. “ñàéæðóóëàõûã ” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/

19. Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹63
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Õàâàðæààíä
Ìàíàéõ õàâàðæààíäàà áóóëàà. Ýíãýðèéí öàñ õàéëæ, çóðàìíóóä ãîðõèíû çàõààð ã¿éëäýíý.
Óóëíààñ öàñíû óñ ãîðõè áîëîí îâîëçîí óðñàõ íü îëîí òóóëàé äýãäýõ ìýò õàðàãäàíà.
Õóðãàòàé õîíüä ãîðõè ãàòëàí óóë ººä ºãñºíº. Áè óñíû ãóòàë ºìñ÷ àðààñ íü ã¿éäýã áàéëàà.
Õàâàðæààíä áóóñíû äàðàà ñàéõàí áàéäàã.
2.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Òîäîðäîã,ã¿éòýë,àíõààðóóëñàí,öîõèëîîä,àâáàë
3. “ãàðãààä” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹64
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ýðäìèéí à÷
Ýðäìèéã ñóðâàë õàìàã þìíû ó÷èð ìýäýãäýíý. Ýðäýìã¿é õ¿í ýðýã ãîëûí ¸ðîîëä áàéãàà þì
øèã òîéðîí áîëæ áàéãàà ÿâäëûã ìýäýõã¿é. Ýðäýìã¿é õ¿í óóëûí îðãèëä ãàðñàí õ¿í øèã
õàìàã þìíû ó÷ðûã ñàéí ìýäíý.
2.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Íóóãààä, ñàëëàà, äàäâàë,áîñîæ, òàéëòàë
3. “äàéðàëäàõ” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹65
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ñóðãààë ¿ãíýýñ
Ìîðü óíàõ õ¿íä æîëîî õýðýãòýé. Áè÷èã ýðäýì ñóðàõ õ¿íä ñàìáàà õýðýãòýé. Íàðíû ãýðýë
õóðö áîëîõîä ¿¿ëã¿é áîë íýí ñàéí. Íàñíû áàãàä ýðäýì ñóðàõàä çàëõóóã¿é áîë äààí÷ ñàéí.
Ýðäìèéã õè÷ýýëýýð ñóðíà, ýðëèéã ñóðãààð îëíî. ßàðâàë äààðíà. Õ¿íèé ýðýýí äîòðîî,
ìîãîéí ýðýýí ãàäíàà.
2.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Í¿¿íã¿¿ò,ñîíñìîãö,çóðààðàé,áóäàâ÷,ºñ÷ýý
3. “õóâöàñëàæ” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹66
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Õºõºº

20. Õºõºº øóâóóíû õîîë íü ìîäûã ãýìòýýã÷ ºò õîðõîé þì. Ñîíèðõîëòîé íü ººðòºº òóñãàéëàí ¿¿ð
çàñäàãã¿é. Áóñàä æèæèã øóâóóäûí ¿¿ðò ºíä㺺 íýã íýãýýð íü òàâüäàã. Õºõººíèé ºíäºã õîîë
èõ èäýõ ó÷èð ýõ íü òóñãàéëàí ¿¿ð çàñàæ òýæýýõýä áýðõ áàéäàã. Õºõºº íü óÿíãàëàã ñàéõàí
äóóòàé.
2.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Õàðæýý, õºäëºõ뺺ð,íóðààâàë,äàññàí, ãàðãóóçàé
3. “óóëçàõààð” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹67
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Íîì
Òà íàð íîìîîñ þóíû ÷ òóõàé óíøèæ ìýäýæ áîëíî. Íîì òà á¿õíèéã ìýä¿¿ëæ ÷àäíà. Òèéìýýñ
áàãø çºâëºã÷ þì. Ñàðóóë ýðäìýýð ñàíàñíàà á¿òýýíý. Óõààí ýðäìýýð óëñàà õºãæ¿¿ëíý.
Ýðäìèéí äýýä ýðäýíýò íîìûã ýðõýìëýí óíøèöãààÿ. Ñóðàõ áè÷ãýý àðèã ãàìòàé õýðýãëýæ
ñóðúÿ.
2.Äàðààõ íýð ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Àäóóãàà,îõèäîä,òîëãîéãîîð, ýöýãòýý, õàçààðààñ
3. “¿ëäýýñýí” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹68
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Õóðäàí ìîðü
Ýðèéí ãóðâàí íààäìûí íýã íü õóðäàí ìîðü óðàëäàõ òýìöýýí þì. Ìîíãîë÷óóä ýðò ¿åýñ ýõëýí
õóðäàí ñàéíà õ¿ëýã ìîðèî óðàëäóóëæ èðñýí ò¿¿õòýé. Óëñûí áàÿð íààäàìä àçàðãà, èõ íàñíû
ìîðü, ñî¸îëîí, õÿçààëàí, ø¿äëýí, äààãà, æîðîî ìîðèéã óðàëäóóëäàã çàíøèëòàé. Ä¿¿ áèä
õî¸ð õóðäàí ìîðü óíàäàã.
2. “ç¿òãý” ãýñýí ¿éë ¿íäñýíä –íý,-â,-ãä, -÷èõ,-¿¿çýé, -ëýý,-ýýñýé, -ñ¿ãýé” íºõöºëèéã çàëãàæ
áè÷.
3. “óðñãàëûã” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹69
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Øàëãàëò îéðòëîî
Áè õî¸ðäóãààð àíãèä ñóðàëöäàã. Õè÷ýýëèéí àíõíû õîíõ äóóãàðñàí ºäºð áàÿð õººð áîëîí
õè÷ýýëäýý îðæ áàéñàí. Òýð ºäºð ñàÿõàí ìýò áîäîãäîâ÷ á¿òýí ãóðâàí óëèðàë ºíãºðººä
ñóðãóóëü òºãñºõ îéðòëîî. Áè øàëãàëòàíä áýëòãýæ á¿òýí æèë ¿çñýíýý øàëãóóëàõ áîëîâ.
Õ¿¿õýä á¿ð çºâ óíøèæ, ñàéõàí áè÷èæ ñóðöãààÿ. Á¿ãä øàëãàëòàà àìæèëòòàé ºãíº.
2. “òýíãýð” ãýäýã ¿ãèéã îëîí òîî, òèéí ÿëãàë,õàìààòóóëàõûí íºõöºëººð õóâèëãà./12 îíîî/
3. Äàðààõ íýð ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
¿éë÷èëãýýíèéõýý,õîîëîîðîî, òîñîî, äýëõèéíõýý, àãààðòàà

21. Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹70
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Îé ìîä
Ìàíàé íóòàã îé ìîäîîð áàÿí. Ìîäîîð ãýðèéí õàíà, óíü, òîîíî, ñàíäàë, àâäàð çýðãèéã
õèéäýã. Áàñ áàéøèí, ìîðèíû õàøàà áàðüæ, ò¿ëøèíä õýðýãëýíý. Îéãîîñ ìîä íóóöààð àâáààñ
õóóëüòàé. Îé ìîä, ãàçàð øîðîî, óñ, àãààð íü ¿íýò áàÿëàã þì.
2. “õóóëü” ãýäýã ¿ãèéã îëîí òîî, òèéí ÿëãàë,õàìààòóóëàõûí íºõöºëººð õóâèëãà./12 îíîî/
3.Äàðààõ íýð ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Ä¿ðìèéíõýý,ñàíãèéíõàà, çàõèàãààðàà, í¿äýíäýý, öààñàíä íü
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹71
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Õàð èøèã
̺íõ õºõ òýíãýð, ìºíãºí öàãààí öàñ, àëòàí øàðãàë íàðíû ãýðýë òóÿàíä ãÿëáàâ. Õàð èøèã
ç¿¿í õàìàð äýýã¿¿ð äàâæ áàéãàà õîíèí ñ¿ðãèéí ñ¿¿ëä ÿâíà.Ò¿¿íèé õîéíî ìóóõàé äóóãààð
õàøõèðàí äàãàæ ÿâàà øîâãîð õàð þìûã ãàéõñàí ÿíçòàé àæèãëàí õàðæ áàéâ. Ìàë÷èí ýçíýý
òàíèõã¿é ãàéõàí õàðæ áàéãàà áîëîëòîé.
2. “ø¿ò” ãýñýí ¿ãèéã áèåýð òºãñãºõ íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
÷àãíàâàë, ºãºãò¿í, óóñìàãö,óðññàí,ñóäàëñààð
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹72
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
ßìàà
Òàâàí õîøóó ìàëûí íýãèéã ÿìàà ãýäýã. ßìààíààñ õÿëãàñ, íîîëóóð àøèãëàíà. ßìààíû
íîîëóóð èõ ¿íýòýé. ßìààíû ñ¿¿ íü ºòãºí. Ìàíàé ºâºº ÿìààíû ñ¿¿òýé öàé óóõ òóí äóðòàé.
Ýìýý ìààíü åñºí ÿìàà ñààäàã.
2.“ñóð” ãýñýí ¿ãèéã íºõöºëä¿¿ëýí õîëáîõ íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3.Äàðààõ íýð ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Ààâààðàà,óëñàä ìèíü, íºõäºäºº, ¿çãèéã íü, íàìàéã
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹73
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
¯åð
¯¿ë ãàð÷ áîðîî îðëîî. Ãîë ãîðõè ¿åðëýâ. ¯åðòýé ¿åä õ¿¿õýä ãîë äýýð òîãëîæ áîëîõã¿é. Èõ
¿åðýýñ õ¿í á¿ð áîëãîîìæëîõ ¸ñòîé.
2.“ñàíà” ãýñýí ¿ãèéã áèåýð òºãñãºõ íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3.Äàðààõ íýð ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Ãýðòýý, íîìîîðîî,äýâòýðò ÷èíü, àõûíõàà, õ¿¿õä¿¿äýä
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹74

22. 1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ìàë÷íû õîò
Áèä ìàë÷íû õîòîíä î÷èâ. Õîòîí äîòîð õîíü ìàéëæ, õóðãà øóóãüæ, áîòãî áóéëæ, óíàãà
óíãàëäàæ, òóãàë 캺ðíº. Õ¿¿õýä ã¿éëäýí õóðãûã ýõýä íü õºõ¿¿ëíý.
2.“øàëãà” ãýñýí ¿ãèéã öàãààð òîäîñãîí õîëáîõ íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
¿éëäâýë,ñîíñîîðîé,õºäºëæýý, õ¿ðýýä, òîãëîíãóóò
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹75
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Õóäàã
Ãàçðûí äîîð áàéãàà óñûã í¿õ ìàëòàí èë ãàðãàæ õàøíà. Èíãýæ õàøñàí óñûã õóäàã ãýäýã.
Çàäãàé óñã¿é ãàçàð õóäàã èõ õýðýãòýé.
2.“ÿâ” ãýñýí ¿ãèéã öàãààð òîäîñãîí õîëáîõ,öàãààð òºãñãºõ íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Õ¿ëýýãýýä, ä¿ãí¿¿ë, äàñààñàé, äóðñàãòóí, ºñäºã
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹76
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Áóëàã
Öàñ áîðîîíû óñ ãàçðûí õºðñºíä øèíãýíý. Òýð óñ õºðñºí äîîãóóð õýâãèéã äàãàí óðñàíà.
Òýãýýä çàðèì ãàäàðãà äýýð ãàð÷ èðíý. Ò¿¿íèéã áóëàã ãýæ íýðëýíý.
2.“çîðèëò” ãýñýí ¿ãèéã òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Àíõààðààðàé,øàòààâàë,ºãüå,¿çýãò¿í, õàðüñàí
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹77
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Çààí
Çààí õàëóóí îðîíä àìüäàðäàã. Òýð õóóðàé ãàçðûí àìüòíû àéìãèéí õàìãèéí òîì íü þì.
Çààíû ñî¸î óðò õî¸ð àëä. Çààí ãóðâàí øàðûí õýðòýé õ¿íä æèíòýé.
2.“áè÷èã” ãýñýí ¿ãèéã îëîí òîî,òèéí ÿëãàë, õàìààòóóëàõûí íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Ñîíñãîæ,áàðüòàë,àâ÷, óóëçìàãö,áîäóóëíà
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹78
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
̺ºã àð÷ëàõ
Ò¿¿ñýí 캺ãèéã óäààí õóãàöààíä ñàâàíä íü áàéëãàæ áîëîõã¿é. Òýãâýë àìàðõàí çàäàð÷ ¿éðíý.
̺í 캺ãòýé õîîëûã óäààí õàäãàëæ áîëîõã¿é.

23. 2.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Èðýíã¿¿ò,õóâüñëàà,ºìññºí, áîäòîë,òàñàëæýý
3. “õàÿãäñàí” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷.
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹79
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
¯õýð
¯õýð ñ¿ðãèéã õàíãàé íóòàãò èõ ºñãºäºã. ¯õðèéã ìàõíû, ñ¿¿íèé, àæëûí ãýæ õóâààíà. ¯õðèéí
àøèã øèì íýí èõ. ¯õðèéí ýâýð, òóðóó, ÿñ õººâºð, àðüñ çýðãýýð ÿíç á¿ðèéí á¿òýýãäýõ¿¿í
õèéäýã. Ìàõ íü àìò ÷àíàð ñàéòàé. Ñ¿¿ íü òîñëîã èõòýé.
2. “¿ðýãäñýí” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Àéæýý, áîñòîë, öàäààä, áóöàëñàí, õóãàëëàà
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹80
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Çààí
Çààí õàëóóí îðíû îé õºâ÷èä îðøäîã. Õ¿í çààíûã òýæýýæ, ýëäýâ àæèëä àøèãëàäàã. Òýæýýâýð
çààí õ¿íä èõ òóñòàé. Çààí óðò õîøóóãààðàà á¿ä¿¿í ìîäûã ºð㺺ä õîë 纺æ ÷àäíà.
2. “ìýäýð÷” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷./4îíîî/
3.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Ãàðààñàé,îëñîí,ºã¿¿çýé,ã¿éãýýä, àìàðëàà
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹81
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Òàðèà
Íàéìäóãààð ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð àðàâäóãààð ñàð õ¿ðòýë òàðèàëàíãèéí òàëáàéä îëîí ìÿíãàí õ¿í
àæèëëàäàã. Ìàíàé îðîíä òàðèàëàíãèéí ºðãºí óóäàì òàëáàé áèé. Ò¿ðãýí õóãàöààíä õóðààæ
àâàõûí òóëä øóóðõàé àæèëëàõ õýðýãòýé. Õàâðûí òàðèàëàëò òàâäóãààð ñàðä ýõýëíý.
2.“áèåýðýý” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷.
3.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Ñîíññîí,òàâèàðàé, õ¿ðýíã¿¿ò, àñàðäàã, õàíãàÿ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹82
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Àí÷èí áààâãàé õî¸ð
Ìàãñàð áààâãàéí áàìáàðóóø îëæ, ò¿¿íèéã îâîî òîì áîëòîë íü ñ¿¿ãýýð òýæýýãýýä îéä íü
òàâüñàí áîëîâ÷ ìàðãààø ºã뺺 íü ýðãýí èðæ, òîì õºëºº ìºðºí äýýð íü òàâèàä í¿¿ðèé íü
äîëîîæýý. Òýð àí÷èí õààøàà ë áîë áààâãàéòàéãàà õàìò ÿâíà. Áààâãàé ÿìàð ÷ àìüòíààñ
ýçíýý õàìãààëæ ÷àääàã áîëæýý.

24. 2.“ºíãºð¿¿ëñýí” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷.
3.Äàðààõ íýð ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Áýë÷ýýðò íü,ºíöºãòºº, öýöãèéíõýý, õ¿÷ýýðýý, ãýð¿¿äýä
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹83
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Àëòàí õàðààöàé
Õóðäàí äàëàâ÷èò õàðààöàé õàâàð ºìíº ç¿ãýýñ èðýýä, ñýðãýëýí äóóãàà äóóëäàã. պ人 ñóóðèí
ãàçðûí õàðààöàéã çàðèìäàà õàð ãýçýãò ãýæ íýðëýäýã. Ó÷èð íü ò¿¿íèé ñ¿¿ë íü õî¸ð ñàëàà óðò
õàð ãýçýã øèã þì. Òîëãîé íóðóó íü õàð õºõ, ýëãýí áèå íü òýð ÷èãýýðýý öàãààí õîðìîã÷
ºìññºí þì øèã õàðàãäàíà. Õàðààöàé õàâàð èðýýä øóóä ë ¿¿ðýý áàðèõ àæèëäàà îðíî.
2.“àìàðäãèéã” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷.
3.Äàðààõ íýð ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Øèéäâýðýýðýý, àäàãò íü, ãàâüÿàã ÷èíü, öîíõíûõîî, ¿¿ðòýý
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹84
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Îé ìîä
Îé ìîä áîë áàéãàëèéí ãàéõàìøèãò á¿òýýë þì. Îé ìîä àìüä áîäèñ òóë ¿õýõ, ¿ðæèõ æàìòàé.
Îéí ã¿íä õºãøèí ìîä ºìõðºí óíàæ áàéõàä îéí çàõàä çóëçàãàí ìîä ºñºí óðãàæ áàéíà.
Ìàíàé îðíû á¿õ íóòãèéí àðâàí õóâèéã õó÷ñàí øèëì¿¿ñò áà íàâ÷èò ìîä àëàãëàí áàéäàã.
ßëàíãóÿà, õàíãàé íóòàãò íàðñ, õóñ, óëèàñ, øèíýñ, ãàöóóð çýðýã ìàø îëîí òºðëèéí ìîä áèé.
Îé ìîäûã õàéðëàí õàìãààëæ, àæ àõóé÷ààð àøèãëàõ ÿâäàë ÷óõàë.
2.“òýìöëèéã” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷.
3.Äàðààõ íýð ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Íàìòàðòàà, äîõèîãîîð íü, õîòûíõîî, òîñíîîñîî, ø¿äýíäýý
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹85
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Íîõîé ÿàãààä õîîñîí õîöðîâ?
Íýã íîõîé ãàäóóð ÿâæ áàéãààä ÷ºìºãíèé ÿñ îëæýý. Òýð ÿñàà çóóãààä ã¿¿ð äýýã¿¿ð ãàð÷ ÿâàâ.
Òýãòýë óñàí äîòîð áàñ íýã íîõîé ÷ºìºã çóóãààä ÿâæ áàéãàà õàðàãäæýý. Íîõîé ò¿¿íèé
÷ºìãèéã áóëààæ àâúÿ ãýýä óñ ðóó õàðàéí îðëîî. Èíãýýä õîâäîã íîõîé íýã ÷ ÿñã¿é õîîñîí
õîöîð÷ýý.

25. 2.“íóòàãòàà” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷.
3.Äàðààõ íýð ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
¿íýýð íü, òîâ÷èéã ÷èíü, áîäëîãûíõîî, àãààðòàà, ä¿¿äýý
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹86
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Áàãø
Áàãøèéã ààâ ýýæ øèãýý õàéðëàõ õýðýãòýé. Áàãøèéí õè÷ýýë çààæ ñóðãàæ áàéñàí áàéäàë
õýçýý ÷ ìàðòàãäàõã¿é. Áàãø, õ¿í á¿ðèéã ñàéí ñóðààñàé ãýæ ¿ðãýëæ õ¿ñíý. Ìèíèé øàâü íàð
èðýýä¿éä ÷óõàì ÿìàð ìýðãýæèëòýé õ¿ì¿¿ñ áîëöãîîõ áîë ãýæ áîäíî.
2.“áàðèëäààíóóäàä” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷.
3.Äàðààõ ¿éë ¿ãèéã ìîíãîë áè÷ãýýð áè÷.
Áýëäýý÷, àíõààðóóë, íèñìýãö, àíõààðóóë, ñóäëàã, ä¿ãíýæýý
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹87
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ñóðãóóëü
Ñóðãóóëü ãýäýã áîë áèäýíä ýðäìèéí ò¿ëõ¿¿ðèéã àòãóóëæ ºãäºã à÷òàé, òóñòàé ãàçàð þì.
Ìàíàé áàãø ºäºð á¿ð îëîí ñàéõàí þì çààæ ñóðãàäàã. Áè íîì óíøèæ ñóðñàí áîëîõîîð ÿíç
á¿ðèéí óëñ îðíû ¿ëãýð ò¿¿õ, ¿éë ÿâäëûã àìòàðõàí óíøäàã.
2. “àâ” ãýñýí ¿ãèéã íºõöºëä¿¿ëýí õîëáîõûí íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3.Äàðààõ îéðîëöîî áè÷ëýã, äóóäëàãàòàé ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
Õºõºº øóâóó, õºõºº ºâºë, õººõ òóóõ, õºõ õºõºõ, õºõðºõ/ õºõ áîëîõ/, èíýýæ õºõðºõ, ñ¿¿ õººðºõ,
ãóðèë õººõ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹88
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ñïîðò
Òàìèð÷èí õ¿í ýð¿¿ë ÷èéðýã, ãîî ñàéõàí áàéäàã. ªã뺺íèé äàñãàë áîë ñïîðòûí öàãààí òîëãîé
þì. Ñïîðò îëîí òºðºë áèëýý. Äóðòàé ñïîðòîîð õè÷ýýëëýæ òàìèð÷èí áîëîõ áîëîöîî áèäýíä
áàéíà. Ìàíàé óëñàä ñïîðòûí á¿õ òºðºë õºãæèæ áàéãàà.
2. “ºã” ãýñýí ¿ãèéã íºõöºëä¿¿ëýí õîëáîõûí íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3.Õàòóó äýâñãýðýýð òºãññºí ¿ã 5-ûã áè÷ýýðýé.
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹89
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Áîã ìàë
Òàâàí õîøóó ìàëûí äîòðîîñ õîíü, ÿìàà õî¸ðûã áîã ìàë ãýíý. Õî¸óëàà ñàëàà òóóðàéòàé.
Èäýõ ºâñ òýæýýë íü èæèë þì. Ãýâ÷ ýâýðã¿é õîíü îëîí áàéõàä ýâýðòýé ÿìàà îëîí. Õîíèíû
¿ñèéã íîîñ ãýäýã áàéõàä ÿìààíû ¿ñèéã õÿëãàñ íîîëóóð ãýíý.

26. 2. “ñîíñ” ãýñýí ¿ãèéã íºõöºëä¿¿ëýí õîëáîõûí íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3.Ǻºëºí äýâñãýðýýð òºãññºí ¿ã 5-ûã áè÷ýýðýé.
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹90
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Àäóó÷èí
“Ìàíäàõ” ñóìûí àäóó÷èí Áàÿð ìîðèî þ¿ëæ óíàâ. Ñàÿ þ¿ëæ óíàñàí ñî¸îëîí õýýð ìîðü èæèë
îëîí ñ¿ðãýý õàðààä ¿å ¿å ÿíöãààíà. Áàÿð àéëûí ãàäàà ìîðèî ÷ºäºðëºæ óÿàä òîì öàãààí
ãýðò îðëîî.
2. “öýðýã” ãýñýí ¿ãèéã íýðèéí õóâèëëààð á¿ðýí õóâèëãà.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
Òèéð÷ ºøèãëºõ, óõàæ òºíõºõ, ãóëñàæ õàëüòèðàõ, ç¿ëýã øèðýã, ýðäýñ áîäèñ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹91
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Èõ Áîãäûí áàðàà
Òýíãýð îðãèëä íü öîëìîí öàñ ãÿëàëçàæ íàñàëñàí Èõ Áîãäûí áàðàà áîë òýíãýðèéí áàðàà.
Èíãý áîòãîíû áàðàà. Öîîõîð èðâýñ, öîîðò ºâñ, ñýòýðõèé ÷óëóó, èõýð èøèãòýé ÿíãèðûí
áàðàà.
Á¿éëñ, ã¿éëñ … èõ íàñòàé áóòäûí áàðàà.
Äóóíû áàðàà.
Èõ íàñëàõóéí áàðàà.
2. “ýã÷” ãýñýí ¿ãèéã íýðèéí õóâèëëààð á¿ðýí õóâèëãà.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
Çýâòýé ÿíäàí, á¿äýãõýí ÷èìýý, õººð÷ ñàãàõ, õàðãàëäóóëàí æèøèõ, øàä öýöýã,
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹92
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Òºëèéã àìëóóëàõ
Òºëèéã ãàðñíààñ õîéø 30 ìèíóòûí äàðàà ýõýä íü àìëóóëàõ õýðýãòýé. Óóðãèéã öàäòàë õºõ¿¿ëæ
÷àäâàë òýð òºë öîâîî ñýðãýëýí, ýð¿¿ë ÷èéðýã áîëíî. Ýíý áîë çºâõºí ìàë÷äûí ¿íýëýëò áèø
øèíæëýõ óõàíû ¿íäýñòýé þì.
2. “òàíèë” ãýñýí ¿ãèéã íýðèéí õóâèëëààð á¿ðýí õóâèëãà.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
Ýýçãèéíèé ø¿¿ìýã,áîîâ áîîðöîã, ìààìóó íààøèð, 캺ã ò¿¿öãýýå,íîäíèí óðæíàí
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹93
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Øàãàé
Øàãàéã áè àìüòàí ãýæ áîäíîì.

27. Ìîðü, òýìýý, õîíü, ÿìàà ãýæ áîäíîì. Èæèéí ìèíü èæèé òîãëîæ áàéñàí õèð äàã
áîëñîí õàâòàãàòàé øàãàéã Ìàõàãàë áóðõíààñ ÷ äýýð çàëäàã áèëýý. Õàð áàãûí ìèíü ø¿òýýí
áèëýý. Ýíý øàãàéíààñ íÿëõûí ìèíü ¿íýð õàíõàëäàã þì. ¯å ¿åèéíõíèé ìèíü àëãàíû õýý
áàðëàãäàæ ¿ëäñýí þì. Øàãàéã áè àìèí÷ëàí áîäíîì. Áóðõàí÷ëàí ø¿òíýì.
2. “òºìºð” ãýñýí ¿ãèéã òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèëãà.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
Àëõ õàäóóð, àòãà ÷èõýð, íóëèìñ ãîîæèõ,àðèëæèæ õóäàëäàõ,ñýðãýí ìàíäàõ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹94
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Áîðãîöîé
Õýðýì ìîäíû ìº÷èð äýýð ñóóæ, óðä õî¸ð õºëººðºº áîðãîöîéã ¿íýðëýí, çàðèìûã íü òàñäàæ
õàÿâ. Òýãýýä, ìº÷ðººñ ìº÷èðò, ìîäíîîñ ìîäîíä ä¿¿ëæ, íýëýýä õîë î÷ñîíîî ìîäíîîñ áóóæ,
ãàçàð óíàãàñàí áîðãîöîéãîî 纺æ Ẻãí¿¿ëýâ. Õýðýìíèé ò¿¿ñýí ñàìàð òîñëîã, ñàéõàí
¿íýðòýé, õàð õ¿ðýí ºíãºòýé àæýý. Ýíä îâîîëñîí ñàìàð ò¿¿íèé ºâëèéí èäýø áàéâ.
2. “õàíãàé” ãýñýí ¿ãèéã òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèëãà.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
¿íýñ÷ ¿íãýõ,ÿíäàí õººëºõ, òººð÷ áóäèëàõ, áºìáºã ºøèãëºõ,ýýëò ºãëºã
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹95
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Áàÿí íàìàð
Ìàíàé ýõ îðîí ýðãýõ äºðâºë óëèðàëòàé, ýíõæèíãèéí îðîí áèëýý. 9-ð ñàðààñ ýõëýí óóëûí
ìîä, óëèàñíû íàâ÷, íóãà õºíäèéí ºâñ øàðëàíà. ̺í òàðèàëàíãèéí ºðãºí óóäàì òàëáàéä àëò
øèã ºíãºòýé òàðèàí ò¿ð¿¿ õàëèóðàí ãàíõàíà. Ìàíàé òàðèàëàí÷èä òýð èõ òàðèàã øàìäàí
õóðààæ, óðãàöûí áàÿðàà õèéäýã. Àðä îëîí, õ¿¿õýä áàãà÷óóääàà èõ ãóðèë, àìòàò òàëõ, ìàë
ñ¿ðýãòýý èõ òýæýýë áýëòãýäýã ºâñíèé áàÿð þì. Àðâèí èõ òàðèàã öàñ øèã öàãààí ãóðèë
áîëãîõîä íàðèéí áîîâíû ¿éëäâýðýýñ ÿíç á¿ðèéí àìòàò áîîâ, áîîðöîã, åýâýí,æèãíýìýã àâäàð
àâäðààð ãàðíà.
2. “öàã” ãýñýí ¿ãèéã òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèëãà.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
÷èõýíä ÷èéðòýé,áÿñàà æîîì, ºãºð òîëãîé, áèøã¿¿ð õºãæèì,Øàìáàëûí îðîí
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹96
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Àðñëàí, ¿íýã, ÷îíî ãóðàâ
Àðñëàí, ¿íýã, ÷îíî ãóðàâ àíä ÿâæýý. Òýä áóãà, ãóð, òóóëàé ãóðâûã áàðèëàà. Ýíý îëçîî
õóâààõààð áîëæ, àðñëàí áóãûã, ººðºº ãóðûã, ¿íýã òóóëàéã èäýõ íü ç¿éòýé ãýæ ÷îíî ñàíàë
ãàðãàâ. Òýãòýë àðñëàí ìàø èõ óóðëàæ, ÷îíûã àëãàäàí óíàãààæýý. ¯íýã ¿¿íýýñ ñàíàà àâ÷,
áóãà, òóóëàé, ãóð ãóðâûã àðñëàí òàíä çîîã áîëãîí áàðüÿ ãýæýý. Àðñëàí ¿íýãèéã èõ ë

28. ñàéøààæ, ÷è ýíý ìýðãýí àðãûã õààíààñ ìýäýâ ãýæ àñóóõàä ñàÿûí àëãàäñàí ÷îíûí ¿ëãýðýýñ
ìýäëýý ãýæýý.
2. “çàëóóñ” ãýñýí ¿ãèéã òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèëãà.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
Çóëçãàí áîãøèðãî, ºº ñýâ,áîîðëîí õîðãîîõ, Þíäýí 㺺㺺, ïèéñ¿¿ õººðºã,
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹97
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Íàìðûí àæèë
Íàéìàí ñàðûí ñ¿¿ë÷ýýð ÿíç á¿ðèéí æèìñ áîëîâñîð÷ ã¿éöäýã. Õ¿ì¿¿ñ íîõîéí õîøóó, àíüñ,
¿õðèéí í¿ä çýðãèéã ò¿¿äýã. Ìàë÷èä ºâñ õàäàõ, ºâºë溺㺺 çàñàõ, òàðèàëàí÷èä áóäàà,
íîãîîãîî õóðààõ øóóðõàé àæëàà àìæóóëäàã áèëýý.
2. “õàâöàë” ãýñýí ¿ãèéã òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèëãà.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
Á¿¿ð ò¿¿ð,øóäàðãà õºãæèì, øóäàðãà çàí, ýëýí õóëàí, ýëýí ºâºã
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹98
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Öàñ áà ìºñ
Öàñ äóí öàãààí ºíãºòýé. Öàñ ºâºë îðæ, õàâàð õàéëíà. Öàñòàé ¿åä èõ ñàëõè ãàðâàë öàñàí
øóóðãà áîëíî. Ñàëõèíä òóóãäàí íýã äîð çóçààí òîãòñîí öàñûã õóíãàð ãýíý. ̺ñ áîë
òóíãàëàã, õàòóó áàéäàã. ̺ñºí äîîðõ ÷óëóó íýâ÷ õàðàãääàã.
2. “ãàçàð” ãýñýí ¿ãèéã òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèëãà.
3.Äàðààõ ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
Õîðõîé øàâæ,òýýðýì÷èí, äýýðýì÷èí, òýýâýð, äýýâýð, äàäëàãà, òàòëàãà, ýåðýã ñºðºã
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹99
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ýýæèéí á¿¿âýé
Ýíý åðòºíöèéí õàìãèéí 纺ëíèéã
Ýõèéí ãàð ãýæ áè ñàíàäàã
Ýíý åðòºíöèéí õàìãèéí äóëààíûã
Ýõèéí ºâºð ãýæ áè ìàãòäàã
Ýíý åðòºíöèéí õàìãèéí øèìòýéã
Ýõèéí ñ¿¿ ãýæ áè áàõàðõäàã
Ýíý åðòºíöèéí õàìãèéí ñàéõàí àÿëãóóã
Ýõèéí á¿¿âýéã ãýæ áè áîääîã.
2. “ã¿¿ð” ãýñýí ¿ãèéã òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèëãà.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
Òýòãýâýð òýòãýìæ,¿¿ëýí ãèâë¿¿ð,äýëõèéí äàãóóë,õýýõýëçýæ òààõàëçàõ,¿òýð çàéëàõ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹100
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.

29. Õàõñàí õ¿í
Ýðò óðüä öàãò íýãýí áàäàð÷èí àéëä èðæ õîíîæýý. Òýð àéë òàðãàí ìàõ ÷àíàæ ºã÷ýý. ªëññºí
áàäàð÷èí òîì òîì îãòëîí ¿ìõýëæ áàéãààä õàõñàí ãýíý. Òýâäýõäýý òîîíî ººä õàðæ,
õîîëîéãîî èëòýë õàõàà íü ãàð÷, àìüñãàë íü óóæèð÷ýý. Òýãýýä çîâæ ç¿äýðñýí áàäàð÷èí òîîíî
ººä õàðñàí ÷èãýýðýý “Òàíàé ýíý ÿìàð òîîíî âý?” ãýõýä ãýðèéí ýçýãòýé “Õàõñàí õ¿íèé çóãààã
ãàðãàäàã õàð ìîäîí òîîíî” ãýæýý.
2. “ä¿í” ãýñýí ¿ãèéã òèéí ÿëãàëûí íºõöºëººð õóâèëãà.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
ºìäíèé òºä¿¿ë, ÷àäàë ìºõºñòºõ, õººðºãíèé äààëèí, äóíäóóð ä¿¿ðýí, áàðèìòààð
æèøýýëýõ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹101
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ò.Ãàëñàí “ªâºº ýìýýäýý çîëãîîðîé”
ªâëèéí óëèðëûí ñ¿¿ë÷èéí ºäºð
ªºäëºõ õàâðûí àíõíû ºäºð
ªëçèé äýìáýðýëòýé øèíèéí íýãíèé ºäºð
ªâºº ýìýýäýý àéë÷èëæ î÷îîðîé.
“Òà àìàðõàí ñàéí áàéíà óó ãýýä
Òîõîéã ò¿øèí çîëãîîðîé
Òàâòàé ñàéí çîëãîâ óó ãýýä
Äóõàí äýýðýý ¿íñ¿¿ëýýðýé.
ªã뺺íèé íàðàí øèã ìàíäàæ ÿâààðàé
ªíäðèéí öýöýã øèã äýëãýð÷ ÿâààðàé ãýýä
ªâºº ýìýý ÷èíü ÷àìàéã åðººíº
ªäðººñ ºäºðò ÷è ñàéí õ¿í áîëíî.
2. “õºòºë” ãýñýí ¿ãèéã íºõöºëä¿¿ëýí õîëáîõûí íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
Ø¿¿ð øàíàãà, Ẻñíèé ø¿¿ð, õîãèéí ø¿¿ð, ø¿¿ð÷ áóëààõ, ø¿¿ð÷ ãîîæèõ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹102
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
ªã뺺íèé ñýð¿¿íä áýë÷ñýí õîíüä íü øèíýõýí íîãîî õººæ, õºõ íîãîîí õèâñ äýëãýñýí ìýò
óóäàì ñàéõàí òàëä òàðõàí èäýýøëýõèéã õîíü÷èí õ¿¿ í¿ä öàâ÷èëã¿é àæèãëàí ÿâëàà. Ãàçðûí
áàéäàë, òýíãýðèéí ÿíçûã àíäàõã¿é áîëñîí õî¸ð ºâãºí íýëýýä ÿðèëöñàíû ýöýñò öààøàà

30. áàðòààòàé áºãººä áîðîî ñàëõèíä äàéðàãäàâë õýö¿¿äíý ãýäãýý ìýäýæ, ìàéõíàà áîñãîõ ãàçðàà
ñîíãîí áóóäàëëàëàà.
2. “ºìñ” ãýñýí ¿ãèéã íºõöºëä¿¿ëýí õîëáîõûí íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
Õ¿¿õäèéí õºõºë, óóëàíä àÿëàõ, õîãèéí ø¿¿ð, øèíæèëæ óóäëàõ, óíãàñ õèé
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹103
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Äýëõèéí ÷èíýý äýâæýýãýý òàòàæ, óóëûí ÷èíýý óíãàñàà îâîîëæ, õóðãàíû íîîñ õóðóó çóçààí,
òºëºãíèé íîîñ òºº çóçààí, ñàâààãààðàà ñàëáàð÷, ñàéí ìóó íü ÿëãàð÷, ñàíààãààðàà íèéëæ
áàéõûã åðººå. Ýõ îðîíäîî õ¿ì¿¿íëýã, èðãýíèé àðä÷èëñàí íèéãýì öîãöëóóëàí õºãæ¿¿ëýõèéã
ýðõýì çîðèëãî áîëãîíî. ¯¿íèé ó÷èð ìîíãîë óëñûí ¿íäñýí õóóëèéã äàÿàð îëíîî çàðëàí
òóíõàãëàæ áàéíà.
2. “ºã” ãýñýí ¿ãèéã íºõöºëä¿¿ëýí õîëáîõûí íºõöºëººð õóâèëãààðàé.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
ºðºì áàãàæ, òýð èæèë, ÿð áýýð, ãóÿ õàñ, õýýð òàë
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹104
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Ñàéí ìîðèíä ýçýí îëîí
Ñàéí õ¿íä íºõºð îëîí
Áèåèéí àìðûã á¿¿ õàð
Áóñäûí þìàíä á¿¿ øóíà
Õ¿íèé òîëãîéãîîð íèñýõýýð
ªºðèéí òîëãîéãîîð ºíõºð
Ñàéíûã äàãàâàë ñàðíû ãýðýë
Ìóóã äàãàâàë ìîãîéí õîð
2.“àæèãëàñàí” ãýäýã ¿ãèéã á¿òöýýð çàäàëæ,òóñ á¿ðèéã íýðëýæ áè÷.
3.Äàðààõ õîëáîî ¿ãñèéã ìîíãîë áè÷èãò áóóëãààðàé.
Ìîðèíû òóøàà, õàõàæ öàö, àìü çóóõ, òºìðèéí çýâ,òýíãýð çàäðàõ
Ìîíãîë áè÷ãýý𠺺ðèé㺺 ñîðü¸ ¹105
1.Ìîíãîë áè÷ãýýð õºðâ¿¿ëýí öýâýð ñàéõàí áè÷.
Õ¿íèéã ¿íäýñ óãñàà, õýë, àðüñíû ºíãº, íàñ, õ¿éñ, íèéãìèéí ãàðàë áàéäàë, õºðºí㺠÷èíýý,
ýðõýëñýí àæèë, àëáàí òóøààë, øàøèí ø¿òëýã, ¿çýë áîäîë, áîëîâñðîëîîð íü ÿëãàâàðëàí
ãàäóóðõàæ ¿ë áîëíî. Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé ò¿¿õ, ñî¸ëûí äóðñãàëò ç¿éë, øèíæëýõ óõààí,