ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ЛАСТАНУЫ

1. ӘОЖ 54(075.3)
Т 65
ҚОРШАҒАН ОРТАНЫҢ ХИМИЯЛЫҚ ЛАСТАНУЫ
Зарипова Элмира ТК9-161
Шымкент аграрлық колледжі(Шымкент, Қазақстан)
Shymagrakoll@mail.ru
Sammary
Envivonnent pollution is a conepound and vavyed process. Production process of peoples activity is
the main source of biospheve pollution. Evevy hour evevy day waste of industry such as gases emissions ,
liguid and tough wastes go into nature. As a result it tvingsdiffevent lungs sicks ,dangevous swellings.
Резюме
Загрязнение общественной среды—сложный и многоплановый процесс. Хозяственная деятельность
людей является основной причиной загрязнения биосферы. В природную среду каждый день, каждый час
портят газообразные, жидкие и твëрдые остатки производства, в результате чего появились такие болезни
как астма, рак и др.
Түйін
Қоршаған ортаның ластануы - күрделі, көп жылдық үрдіс. Халықтың шаруашылық қызметі қазіргі кезде
биосфераның ластаушылардың негізгі көзі болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын өнеркәсіптің газ тәріздес,
сұйық және қатты қалдықтары түсіп отырады. Осы қалдықтардағы әр түрлі химиялық заттар ауаға, суға және
топыраққа түсіп, соңынан адам организіміне келіп түседі.
Елбасы, Ұлт Көшбасшысы Нұрсұлтан Әбішұлы Назарбаевтың халыққа Жолдауын
елмен бірге тыңдап, көңілге тоқыдым. Егемен еліміздің тұрақты дамуына септігін тигізер,
мемлекетіміздің жарқын болашағын көздейтін тарихи құжатта - Қазақстанның дамыған 30
елдің қатарына енуі жолындағы басым бағыттар нақтыланды. Бүгінде Президентіміздің
салиқалы саясатының арқасында еліміз бақуатты мемлекеттермен иық тіресе алатын
деңгейге жетті.
Шыны керек, Елбасымыз Мәңгілік Елге бастайтын, абыройлы әрі мәртебелі жолды
жалғастыратын жастарға, яғни Бізге зор сенім артып отыр. Өйткені, Отанымыздың
болашағын баянды етіп, аға буын салып кеткен сара жолды жалғастыратын – Біз, жастар!
Сондықтан, әлемнің дамыған 30 елінің қатарына ену жолында аянбай еңбек етіп, Қазақ Елін
төрткүл дүниеге таныту – тікелей жастардың қолында! Ұлт Көшбасшысының, ел ертеңі –
жастарға көбірек жүгіне сөйлеуі – осының айшықты дәлелі.
Осы орайда жеке басымның еңбек үлесіне тоқталар болсам, Республика көлемінде
халықтың шаруашылық қызметі биосфераны ластаушылардың негізгі көзі болып отыр,
адамдардың әр түрлі аурулары, өкпе демікпесі, қатерлі ісік, т.б. ауруларының болуы сол
аймақтың экологиялық жағдайымен тығыз байланысты. Осы мақсатта «Қоршаған ортаның
химиялық ластануы» тақырыбында ғылыми жұмыс жүргіздім.Бұл жұмыстағы негізгі
мақсатым қоршаған ортаның ластануы қаншалықты дәрежеде болып жатқанын жеткізу және
адамдардың табиғатқа деген сүйіспеншілік, жауапкершілік сезімдерін ояту, аялауға
шақыру.
Ортаның ластануы-күрделі, көп түрлі үрдіс. Өндіріс қалдықтарындағы химиялық
қосылыстар әдетте өздері бастапқы болмаған жерлерге тап болады.Олардың көпшілігі
химиялық белсенді,әрі тірі ағзаның ұлпасының құрамына кіретін молекуламен өзара
әрекеттесуге немесе ауада белсенді түрде тотығуға қабілетті. Мұндай заттардың барлығы
тіршілік иелері үшін у болып табылатыны түсінікті. Сонымен қоршаған ортаның ластануы
кез келген экологиялық жүйеге, оған тән емес сипаттағы жанды-жансыз компоненттердің
қосылуы немесе құрылысының өзгеруі нәтижесінде, экожүйенің зат, энергия алмасуы
бұзылып,өнімділігіні төмендейді [1].
Қоршаған ортаның ластануының түрлері

2. Биологиялық ластану - Экожүйеге оған жат организм түрлерін әкелу және олардың
көбеюі. Микроорганизмдермен ластануды сондай-ақ бактериологиялық немесе
микробиологиялық ластану деп те атайды.
Физикалық ластану - Радиациялық, жылулық, жарықтық, электромагниттік, шулық
және т.б.
Химиялық ластану - Биосфераның химиялық заттармен ластануы.
Адамдардың шаруашылық қызметі қазіргі кезде биосфераның ластаушылардың негізгі
көзі болып отыр. Табиғи ортаға күн сайын, сағат сайын өнеркәсіптің газ тәріздес, сұйық және
қатты қалдықтары түсіп отырады. Осы қалдықтардағы әр түрлі химиялық заттар ауаға, суға
және топыраққа түсіп, бір трофикалық екіншісіне өте отырып, соңынан адам организіміне
келіп түседі.Дәрігерлер адамдардың әр түрлі аурулары, өкпе демікпесі, қатерлі ісік, т.б.
ауруларының болуы сол аймақтың экологиялық жағдайымен тығыз байланысты екенін
анықтап отыр [2].
Азот оксиді, көміртегі оксиді және монооксид.
Жалпы отын жаққан кезде көміртегінің екі газы түзіледі. Екеуі де ластағыш
газдар.Оның бірі көміртегі диоксиді – улы емес, ал монооксид улы болып келеді.Аталған
газдар: метан, азот оксиді, озон, т.б. газдар күн сәулесін жер бетіне кедергісіз жібергенімен,
ал жер бетінен космос кеңістігіне кететін ұзын толқынды жылу сәулелерін өткізбей, көмір
қышқылы газдарының қызып, жалпы атмосфера шегінде жылу процесін тездетуде.
А
зоттың қосылыстары атмосфераға көбінесе ормандағы өрттерден ірі өнеркәсіп орындарынан
бөлінетін заттар төңірегінде жинақталады. Жалпы атмосфераға азот қышқылының 95%
көмірді пайдаланғанда бөлінеді. Оның 40% автокөлік, 30% электростанциялар, 20% өндіріс
орындарында қазба орындардың үлесіне тиеді. Нәтижесінде, жер шары бойынша жыл сайын
атмосфераға 60млн тонна азот оксиді шығарылып отырады [3].
Атмосфераны ластаушы заттар.
Көміртегі (II) оксидінің көп мөлшері өте қауіпті бірақ ол тұрақсыз және жылдам СО2
мен басқада қосылыстарға айналады.
Химиялық белсенділігінің жоғарғы және тұрақты көп мөлшерде 150-200 млн. (жылына)
шығарылуына байланысты күкірт диоксиді (SO2) немесе күкірт ангидридтің қауіптілігі зор.
Ол өткір иісі бар түссіз газ. Оның сумен қосылыстары адаммен жануарлардың тыныс алу
жолдарын тітіркендіріп, зақымдайды. Ұзақ уақытқа созылған улану қан айналымның
бұзылуы мен өлімге әкеліп соқтыруы мүмкін.
Жер атмосферасына шығарылатын техногенді табиғатты бар қалдықтардың әлемдік
мөлшері

3. Ластаушы заттар Млн. тжылына
Көмірқышқыл газы 6000
Түтіннің қатты бөлшектері мен өнеркәсіптік шаң 580
Көміртегі (II)оксиді 360
Ұшқыш көмірсулар және т.б органикалық заттар 320
Күкірт тотығы 160
Азот тотықтары 10
Фосфор қосылыстары 18
Күкірт сутек 10
Аммиак 8
Фторлы сутек 1
Хлор 1
Озон мәселесі
XIX ғасырдың 80-жылдарында атмосфера қабатында озонның кейбір жерлерінде
жұқару байқалған.Осыған байланысты БҰҰ жағынан ғылыми кеңес құрылып озонның
жұқару себебін зерттеу басталды. Нәтижесінде, оның негізгі көзі – хлорфторкөміртектік
қосылыстар екендігі анықталды.Осы
химиялық қосылыс атмосфераға
көтеріліп,фотохимиялық ыдырауға
ұшырап, хлор тотығын түзеді.Ол өз
кезегіндегі озон молекуласын ыдыратып
жойып отырады.Нәтижесінде озонның
жұқару процесі басталып,космостан
келетін зиянды ультра күлгін сәулелердің
еркін өтуіне жол беріліп,бүкіл тіршілік
атаулыға қауіп төндіреді.
Бүкіл дүниежүзілік денсаулық сақтау ұйымының (БДҰ) мәліметтері бойынша,
атмосферадағы озон құрылымының 1%-ке төмендеуі адамдардың катерлі ісік ауруларының
көбеюіне (тері обыры, көз катарактасы және т.б. рак аурулары) себепші болды. Қарқынды
түрде түсетін ультракүлгін сәулесі адамның жүйке жүйесінің әлсіреуіне, жұқпалы ауруларға
карсы екпенің тиімділігінің төмендеуіне соқтырады.
Смог
Смог ағылшын сөзі, түтін деген мағына береді.Аталған улы түтін өнеркәсіп,басқа да
қажеттіктер үшін көмір мен мазутты жаққанда пайда болады.
Тұманның типтері:
Лондандық тұман типі – негізгі көзі көмір мен мазутты пайдаланғанда түзілетін
атмосферада концентрациясының көбейіп кетуі.Бұл құбылыс Лондон қаласының ауа
бассейінінде алғаш рет есепке алынған.

4. Фотохимиялық тұман-атмосфера қабатында азот окситтері, өмірсулар, озон, күннің
радиацияның фотохимиялық реакцияға ұшырауы нәтижесінде пайда болатын улы түтін. Ол
алғаш рет Лос-Анджелес қаласы үстінде есепке алынған [4].
Қорытынды
«Адамзаттың – табиғатсыз күні жоқ,
Табиғаттың оны айтуға тілі жоқ» – дегендей қоршаған ортамыздың ластануына
барлығымыз бірігіп жол бермеуге тырысайық.
Табиғатымызды аялап ұстайық!
Әдебиеттер
1. Г.С.Оспанова, Г.Т.Бозшатаева Экология Алматы, 2002 185-189 бб, 224-228 бб
2. «Геохимия және экогеохимия» Төлепбергенова Ж.Н. Шымкент, 2015 18-26 бб
3. Шакиров Б.С, Исаева Р.А, Шыңғысбаева Ж.А, Сихынбаева Ж.С Экология және
тұрақты даму. Шымкент 2012 139-149 бб
4. WWW.GOOGLE.KZ, WWW.YANDEX.KZ