Η ΔΙΑΜΟΡΦΩΣΗ ΚΑΙ ΛΕΙΤΟΥΡΓΙΑ ΤΩΝ ΠΟΛΙΤΙΚΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ Γ. ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ (1880-1909)

1. Μπακάλης Κώστας
history-logotexnia.blogspot.com
Γ. ΔΙΚΟΜΜΑΤΙΣΜΟΣ ΚΑΙ ΕΚΣΥΓΧΡΟΝΙΣΜΟΣ (1880-1909)
2. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ
ΚΑΤΑ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ
 Το δικέφαλο
σαλιγκάρι
( Η Ελλάδα στα
πρόσωπα του
Τρικούπη και του
Δηλιγιάννη)
προχωρεί
απελπιστικά αργά
με τις «ευλογίες »
της Αυλής
Λαϊκή εικόνα
Πηγή: Λεύκωμα
της Ελληνικής
Ιστορίας
Εκδόσεις
Φυτράκης
http://blogs.sch.gr
/geoalexio

2.  Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους
Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Στη δεκαετία του 1880 τα κόμματα ήταν αρκετά πιο συγκροτημένα απ' ό,τι στο
παρελθόν. Δεν είναι βέβαιο ότι μετά το θάνατο του ηγέτη τους τα κόμματα
αναγκαστικά διαλύονταν. Στοιχεία που επέτρεπαν σ' ένα κόμμα να επιβιώσει, ακόμα
και μετά το θάνατο του ηγέτη του, ήταν η θέση που είχε στην πολιτική ζωή της
χώρας και η τακτική που ακολουθούσε.
Η συγκρότηση
των κομμάτων
και ο μη
«προσωποπαγής»
τους
χαρακτήρας
Η βάση των κομμάτων εξακολουθούσε να μην έχει τυπική οργάνωση. Σημαντικό
ρόλο στην κινητοποίηση των οπαδών των κομμάτων έπαιζαν η οικογενειοκρατία, οι
πελατειακές σχέσεις και η εξαγορά ψήφων. Παρ' όλα αυτά, όσον αφορά
τουλάχιστον τα δύο μεγάλα κόμματα, η επιλογή των εκλογέων βασιζόταν κατά
κύριο λόγο στην κρίση τους για την πολιτική των κομμάτων, στις επιδράσεις που
αυτά ασκούσαν κατά περιοχές και στα συμφέροντα κάθε κοινωνικής ομάδας.
Η οργάνωση
της βάσης
των
κομμάτων
(Παράγοντες
κινητοποίησης
των οπαδών)
Για την επιλογή των υποψηφίων βουλευτών, δηλαδή για την τοποθέτηση
συγκεκριμένων υποψηφίων στο «ψηφοδέλτιο», έπαιζε ρόλο το αν είχαν ένα δικό
τους τοπικό κύκλο οπαδών, ο οποίος επηρεαζόταν βεβαίως από πελατειακές
σχέσεις και εξυπηρετήσεις.
Το κριτήριο για
την επιλογή των
υποψηφίων
βουλευτών
Το εκλογικό σύστημα δεν επέβαλλε να ψηφίζει κανείς ένα μόνο κόμμα, αλλά έδινε
τη δυνατότητα να ψηφίζονται όλοι οι υποψήφιοι θετικά ή αρνητικά. Επίσης, ένας
εκλογέας μπορούσε να ψηφίσει θετικά κάποιον υποψήφιο στον οποίο είχε
υποχρέωση, παράλληλα όμως μπορούσε να δώσει θετική ψήφο και σε κάποιον
άλλο τον οποίο θεωρούσε ικανό.
Το εκλογικό
σύστημα

3.  Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους
Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Μολαταύτα, και ιδιαίτερα μετά το 1882, όλο και συχνότερα παρουσιάζεται το
φαινόμενο οι εκλογείς να ψηφίζουν με κομματικά κριτήρια και να περιορίζεται η
συνήθεια να ψηφίζονται θετικά και πολιτικοί άλλων κομμάτων. Κατά τη δεκαετία
του 1890 οι εκλογείς συνήθιζαν να ψηφίζουν πολιτικούς με επιρροή, μόνο εφόσον
είχαν δηλώσει με σαφήνεια την κομματική τους τοποθέτηση. Ακόμα και η εκλογή
ανεξάρτητων τοπικών προσωπικοτήτων άρχισε να περιορίζεται. Το 1879 π.χ.
υπήρχαν στις εκλογές 24 τοπικά ψηφοδέλτια, ενώ το 1885 μόνο 4. Έτσι
παρουσιαζόταν και το φαινόμενο να περιλαμβάνονται σε κομματικά ψηφοδέλτια
ανεξάρτητοι υποψήφιοι, για να έχουν πιθανότητες επιτυχίας στις εκλογές. Δηλαδή ο
ρόλος των κομμάτων ενισχύθηκε, απέκτησαν κύρος στη δημόσια ζωή.
Τα κριτήρια
ψήφου μετά το
1882
(κομματικά)
Οι υποψήφιοι βουλευτές προέρχονταν σχεδόν αποκλειστικά από τα μεσαία και τα
ανώτερα κοινωνικά στρώματα, όπως και κατά την προηγούμενη περίοδο. Πολλοί
ήταν δικηγόροι και δημόσιοι υπάλληλοι. Σε αντίθεση με τους υποψηφίους, τα
κομματικά μέλη προέρχονταν και από τα κατώτερα στρώματα.
Η κοινωνική
προέλευση
υποψηφίων
βουλευτών και
κομματικών
στελεχών
Η οργάνωση των κομμάτων ήταν εμφανής μόνο στο επίπεδο της ηγεσίας. Τη
σημαντικότερη θέση μετά τον αρχηγό την είχε η κοινοβουλευτική ομάδα. Οι
βουλευτές είχαν σημαντική θέση, διότι λόγω της μεγάλης πλειοψηφίας που
χρειαζόταν η Βουλή για να έχει απαρτία και να παίρνει αποφάσεις, οι βουλευτές και
μόνο με την απουσία τους (ή την απειλή της) μπορούσαν να ασκήσουν μεγάλη πίεση
στην κομματική ηγεσία. Έτσι, η κεντρική οργάνωση του κόμματος δεν είχε τη
δυνατότητα να αρνηθεί στους βουλευτές την εκπλήρωση επιθυμιών, π.χ. διορισμών
ή ευνοϊκών ρυθμίσεων υπέρ της εκλογικής τους περιφέρειας.
Η οργάνωση
των κομμάτων
σε επίπεδο
ηγεσίας
(η ισχυρή θέση
των βουλευτών
στον κομματικό
μηχανισμό)

4.  Το κείμενο του σχολικού βιβλίου με πλαγιότιτλους
Πηγή: http://www.venetokleio.gr/Παναγιώτης Αθανασόπουλος
Σε αντίθεση με την εποχή του Όθωνα και του Βούλγαρη, οι κυβερνήσεις δεν
χρησιμοποιούσαν συστηματικά μεθόδους εξαναγκασμού για να πείσουν τους
εκλογείς. Αυτόν τον κανόνα παραβίαζαν κάποιοι δημόσιοι υπάλληλοι ή φανατικοί
οπαδοί στα χωριά. Σπάνια ακούγονταν κατηγορίες για εξαγορά ψήφων. Πάντως, η
πατρωνία, με τη μορφή διορισμών, μεταθέσεων, δανείων κ.λπ. και η συστηματική
διαφθορά μέσω του διοικητικού μηχανισμού, αποτελούσαν συχνό φαινόμενο.
Μέθοδοι των
κυβερνήσεων
για την
προσέλκυση
εκλογέων
Αντίθετα με άλλες χώρες της Ευρώπης, στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα δεν
προέκυψαν ταξικά κόμματα. Στην Ελλάδα πολλές κοινωνικοοικονομικές αντιθέσεις
αμβλύνονταν μέσω των πελατειακών σχέσεων και με τη μεγάλη, συγκριτικά με
άλλες χώρες, κοινωνική κινητικότητα. Τα δύο μεγάλα κόμματα δεν προσπάθησαν
να δώσουν ένα τοπικό ή κοινωνικό-ταξικό στίγμα. Παρατηρείται επίσης σχετική
αυτονομία της πολιτικής ελίτ από την κοινωνία. Όμως, όλα τα κόμματα
απευθύνονταν ιδιαίτερα στους αγρότες, που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του
ενεργού πληθυσμού.
Τα αίτια της
απουσίας
ταξικών
κομμάτων

5. Η ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΩΝ ΚΟΜΜΑΤΩΝ
ΚΑΤΑ ΤΟ ΤΕΛΕΥΤΑΙΟ ΤΕΤΑΡΤΟ
ΤΟΥ 19ΟΥ ΑΙΩΝΑ

6. Η συγκρότηση των κομμάτων και ο μη «προσωποπαγής» τους χαρακτήρας
Στη δεκαετία του 1880τα κόμματα ήταν :
2. και η τακτική που
ακολουθούσε.
1. η θέση που είχε στην
πολιτική ζωή της χώρας
 αρκετά πιο συγκροτημένα απ' ό,τι στο παρελθόν.
 Δεν είναι βέβαιο ότι μετά το θάνατο του ηγέτη τους
τα κόμματα αναγκαστικά διαλύονταν.
Στοιχεία που επέτρεπαν σ' ένα
κόμμα να επιβιώσει, ακόμα και μετά
το θάνατο του ηγέτη του, ήταν:

7. Η οργάνωση της βάσης των κομμάτων (Παράγοντες κινητοποίησης των οπαδών)
και η εξαγορά
ψήφων.
Οι πελατειακές
σχέσεις
η
οικογενειοκρατία,
Η βάση των κομμάτων εξακολουθούσε να μην έχει τυπική οργάνωση.
Σημαντικό ρόλο στην κινητοποίηση των οπαδών των κομμάτων έπαιζαν:
Παρ' όλα αυτά, όσον αφορά τουλάχιστον τα δύο μεγάλα κόμματα, η επιλογή των εκλογέων
βασιζόταν κατά κύριο λόγο:
στην κρίση τους
για την πολιτική
των κομμάτων,
στις επιδράσεις
που αυτά
ασκούσαν κατά
περιοχές
και στα
συμφέροντα κάθε
κοινωνικής
ομάδας.

8. Το κριτήριο για την επιλογή των υποψηφίων βουλευτών
Το εκλογικό σύστημα
Για την επιλογή των υποψηφίων
βουλευτών,
 δηλαδή για την τοποθέτηση
συγκεκριμένων υποψηφίων στο
«ψηφοδέλτιο»,
 έπαιζε ρόλο το αν είχαν ένα δικό
τους τοπικό κύκλο οπαδών, ο
οποίος επηρεαζόταν βεβαίως
 από πελατειακές σχέσεις
 και εξυπηρετήσεις.
Το εκλογικό σύστημα δεν επέβαλλε :
 να ψηφίζει κανείς ένα μόνο κόμμα,
 αλλά έδινε τη δυνατότητα να ψηφίζονται
όλοι οι υποψήφιοι θετικά ή αρνητικά.
Επίσης, ένας εκλογέας μπορούσε να ψηφίσει
 θετικά κάποιον υποψήφιο στον οποίο είχε
υποχρέωση,
 παράλληλα όμως μπορούσε να δώσει θετική
ψήφο και σε κάποιον άλλο τον οποίο θεωρούσε
ικανό.

9. Λαμβάνοντας υπόψη το παράθεμα και με βάση τις
ιστορικές σας γνώσεις, να περιγράψετε τον τρόπο
ψηφοφορίας κατά τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου
αιώνα.
19. Η διαδικασία της ψηφοφορίας
Σε κάθε εκλογικό τμήμα υπήρχαν τόσες κάλπες όσοι
οι υποψήφιοι στην περιφέρεια. Η κάθε κάλπη,
φτιαγμένη από λευκοσίδηρο, χωριζόταν εσωτερικά
σε δυο μέρη που αντιστοιχούσαν εξωτερικά σε δυο
χρώματα, μαύρο και άσπρο. Το δεξιό μέρος και στην
εμπρόσθια πλευρά του είχε τη λέξη "Ναι" με
κεφαλαία, ήταν άσπρο, το αριστερό, που είχε τη λέξη
"Όχι" επίσης με κεφαλαία, ήταν μαύρο. Στο πάνω
μέρος κάθε κάλπης ήταν τοποθετημένος σωλήνας σε
γωνία 25 μοιρών, που είχε μάκρος 27 και διάμετρο 12
εκατοστά. Ο ψηφοφόρος έπρεπε να περάσει από
όλες τις κάλπες και να πάρει από τον υπάλληλο, που
στεκόταν μπροστά από την καθεμιά και έπρεπε να
φωνάζει ποιου υποψήφιου ήταν η κάλπη, μια μικρή
μολυβένια μπάλα, το σφαιρίδιο. Μόλις το έπαιρνε
σήκωνε το χέρι, κρατώντας το ανάμεσα στο μεγάλο
δάκτυλο και το δείκτη για να δείξει ότι ήταν ένα και
μόνο, και κατόπιν έβαζε το χέρι του μέσα στο σωλήνα
και το έριχνε στο χώρισμα που αντιστοιχούσε στο
"Ναι" ή στο «Όχι».
Γρηγόριος Ααφνής: ΙΕΕ, ΙΓ ', σ. 241.
 Γελοιογραφία από κατοπινή εποχή
(1915), στην οποία απεικονίζεται ο τρόπος
εκλογής με σφαιρίδια. (Αθήνα, Μουσείο
«Ιστορική Μνήμη Ελευθερίου Βενιζέλου»)

10. Τα κριτήρια ψήφου μετά το 1882 (κομματικά)
Μολαταύτα, και ιδιαίτερα μετά το 1882,
• όλο και συχνότερα παρουσιάζεται το φαινόμενο οι εκλογείς να ψηφίζουν
 με κομματικά κριτήρια και  να περιορίζεται η συνήθεια να ψηφίζονται
θετικά και πολιτικοί άλλων κομμάτων.
Κατά τη δεκαετία του 1890
• οι εκλογείς συνήθιζαν να ψηφίζουν πολιτικούς με επιρροή, μόνο εφόσον
είχαν δηλώσει με σαφήνεια την κομματική τους τοποθέτηση.
• Ακόμα και η εκλογή ανεξάρτητων τοπικών προσωπικοτήτων άρχισε να
περιορίζεται.Το 1879 π.χ. υπήρχαν στις εκλογές 24 τοπικά ψηφοδέλτια,
ενώ το 1885 μόνο 4.Έτσι παρουσιαζόταν και το φαινόμενο να
περιλαμβάνονται σε κομματικά ψηφοδέλτια ανεξάρτητοι υποψήφιοι, για
να έχουν πιθανότητες επιτυχίας στις εκλογές.
• Δηλαδή ο ρόλος των κομμάτων ενισχύθηκε,  απέκτησαν κύρος στη
δημόσια ζωή.

11. Η κοινωνική προέλευση υποψηφίων βουλευτών και κομματικών στελεχών
Οι υποψήφιοι βουλευτές προέρχονταν σχεδόν
αποκλειστικά:
 από τα μεσαία
 και τα ανώτερα κοινωνικά στρώματα, όπως
και κατά την προηγούμενη περίοδο.
Πολλοί ήταν δικηγόροι και δημόσιοι
υπάλληλοι.
Ανώτερα
Μεσαία
Ασθενέστερα Σε αντίθεση με τους υποψηφίους, τα
κομματικά μέλη προέρχονταν και από τα
κατώτερα στρώματα.

12. Η οργάνωση των κομμάτων σε επίπεδο ηγεσίας
Η οργάνωση των κομμάτων ήταν εμφανής μόνο στο επίπεδο της
ηγεσίας.
Τη σημαντικότερη θέση
 μετά τον αρχηγό
 την είχε η κοινοβουλευτική ομάδα.
Οι βουλευτές είχαν σημαντική θέση,
 διότι λόγω της μεγάλης πλειοψηφίας που χρειαζόταν η Βουλή
-για να έχει απαρτία
- και να παίρνει αποφάσεις,
 οι βουλευτές
- και μόνο με την απουσία τους
- (ή την απειλή της)
 μπορούσαν να ασκήσουν μεγάλη πίεση στην κομματική ηγεσία.
Έτσι, η κεντρική οργάνωση του κόμματος δεν είχε τη δυνατότητα να
αρνηθεί στους βουλευτές:
την εκπλήρωση επιθυμιών
i. π.χ. διορισμών
ii. ή ευνοϊκών ρυθμίσεων υπέρ της εκλογικής τους περιφέρειας.

13. ΡΟΥΣΦΕΤΟΠΗΤΑ» προσφέρει ο Έλληνας Πρωθυπουργός και οι
επίδοξοι «μεγαλοκαρχαρίες», φίλοι της πολιτικής ηγεσίας είναι
έτοιμοι να αρπάξουν ό,τι μπορέσουν, διορισμό στο δημόσιο,
προτίμηση στην ανάληψη-ανάθεση δημόσιων έργων κλπ.
Πηγή: http://users.sch.gr/pchaloul/geloiografies.htm

14. Μέθοδοι των κυβερνήσεων για την προσέλκυση εκλογέων
Σε αντίθεση με την εποχή του
Όθωνα
 και του Βούλγαρη,
οι κυβερνήσεις
δεν χρησιμοποιούσαν συστηματικά
 μεθόδους εξαναγκασμού για να
πείσουν τους εκλογείς.
Αυτόν τον κανόνα παραβίαζαν:
 κάποιοι δημόσιοι υπάλληλοι
 ή φανατικοί οπαδοί στα χωριά.
Σπάνια ακούγονταν κατηγορίες για
εξαγορά ψήφων.
Πάντως, η πατρωνία, με τη
μορφή:
 διορισμών,
 μεταθέσεων,
 δανείων κ.λπ.
και η συστηματική διαφθορά μέσω του
διοικητικού μηχανισμού, αποτελούσαν
συχνό φαινόμενο.

15.  Αλληγορική λαϊκή εικόνα της εποχής, που απεικονίζει συμβολικά την Ελλάδα να πατάσσει το
«τέρας» της παλαιοκομματικής συναλλαγής. Το Κίνημα στο Γουδή της 15ης Αυγούστου 1909
θεωρήθηκε από σημαντικό τμήμα της ελληνικής κοινής γνώμης ως η απαρχή για την αναγέννηση
της Ελλάδας. Εθνικό Ιστορικό Μουσείο, Αθήνα.

16. Τα αίτια της απουσίας ταξικών κομμάτων
Αντίθετα με άλλες χώρες της Ευρώπης, στο τελευταίο τέταρτο του αιώνα δεν
προέκυψαν ταξικά κόμματα.
Στην Ελλάδα πολλές κοινωνικοοικονομικές αντιθέσεις αμβλύνονταν
 μέσω των πελατειακών σχέσεων
 και με τη μεγάλη, συγκριτικά με άλλες χώρες, κοινωνική κινητικότητα.
Τα δύο μεγάλα κόμματα
 δεν προσπάθησαν να δώσουν ένα τοπικό ή κοινωνικό-ταξικό στίγμα.
Παρατηρείται επίσης σχετική αυτονομία της πολιτικής ελίτ από την κοινωνία.
Όμως, όλα τα κόμματα απευθύνονταν ιδιαίτερα
 στους αγρότες, που αποτελούσαν το μεγαλύτερο μέρος του ενεργού
πληθυσμού.

17. ΘΕΜΑΤΑ
ΑΠΟ ΤΟ Κ.Ε.Ε.

18. ΘΕΜΑ 1.Λαμβάνοντας υπόψη σας το περιεχόμενο του παραθέματος, να τεκμηριώσετε τη φράση ότι «για την
αναπαραγωγή της αυτονομίας της πολιτικής συνετέλεσαν η παράδοση, η ιδεολογική σύγχυση και το γόνιμο
έδαφος του αστικού δημοκρατικού καθεστώτος».
ΠΗΓΗ Τόσο στην επανάσταση του έθνους όσο και στους εμφύλιους σπαραγμούς, μπόρεσαν να παίξουν καίριο
ρόλο όχι μόνο οι ταξικές παρατάξεις, αλλά και μεμονωμένα άτομα, ομάδες, ή φατρίες, των οποίων ο λόγος
ύπαρξης δεν ήταν οι ταξικές επιδιώξεις, αλλά η απόκτηση πολιτικής δύναμης. Και δεν είναι περίεργο που από τις
ποικίλες αυτές πολιτικές δυνάμεις σχηματίσθηκε τελικά η ηγεσία της χώρας μετά την απελευθέρωση, και όχι
αποκλειστικά από τους πραγματικούς νικητές του ταξικού πολέμου, τους γαιοκτήμονες.
Ο πόλεμος της ανεξαρτησίας γέννησε ένα αστικό Σύνταγμα. Αλλά το καθεστώς αυτό δεν ήταν γέννημα ενός
αγώνα καθαρά ταξικού, δεν επιβλήθηκε από την επικράτηση των αστών σ’ έναν αγώνα ενάτια στους
γαιοκτήμονες, ή των ανωτέρων τάξεων σε μια διαμάχη τους με τις κατώτερες. Το αστικό καθεστώς ήταν ένα
σημείο συμβιβασμού ανάμεσα στις κοινωνικές δυνάμεις, των οποίων οι αντιθετικές βλέψεις και ιδεολογίες είχαν
φτάσει, παράλληλα με τον εθνικό αγώνα, σε μία ρήξη πότε ανοιχτή και πότε λανθάνουσα. Έτσι στο νέο Κράτος την
εξουσία δεν κατείχε μια κοινωνική, αλλά μια πολιτική ολιγαρχία. Η ηγεσία αυτή δεν ήταν ένα σύνολο από ταξικά
προσδιορισμένες παρατάξεις αλλά ένα σύμφυρμα από τις ίδιες περίπου φατρίες που είχαν ηγηθεί της
Επανάστασης και που καθεμιά τους περιλάμβανε συλλήβδην τσιφλικάδες και πλούσιους αγρότες, οπλαρχηγούς
και Φαναριώτες, εγχώριους αστούς, ετερόχθονες και στοιχεία της διασποράς – σύνολα ατόμων από όλες τις
τάξεις, που απευθύνονταν προς όλες τις τάξεις ...
Η σχετική αυτοτέλεια της πολιτικής ηγεσίας από τις ταξικές δομές είχε λοιπόν τις ρίζες της στον ίδιο τον τρόπο με
τον οποίο η ηγεσία αυτή αναδύθηκε μέσα από τη δουλεία και τον απελευθερωτικό αγώνα· ήταν όμως γόνιμο και
το έδαφος όπου απλώθηκαν αυτές οι ρίζες, το θεσμικό σύστημα της ανεξάρτητης Ελλάδας. Ο χωρισμός της
πολιτικής από τις κοινωνικές και οικονομικές δομές είναι τυπικό χαρακτηριστικό των αστικών καθεστώτων· η
ελληνική περίπτωση ήταν απλώς μια έντονη υπερβολή των τυπικών αυτών συνθηκών. Από την ίδια τη φύση της, η
αστική δημοκρατία είναι το καθεστώς που αρνείται και την ύπαρξη ακόμη των τάξεων και που, με τους μηχανισμούς του
οικονομικού φιλελευθερισμού, της καθολικής ψηφοφορίας και του πολυκομματισμού, θεσμοποιεί τον ατομισμό, συγκαλύπτει ή και
θεραπεύει προσωρινά τις ταξικές διχόνοιες κι επιβάλλει την αυτονομία της πολιτικής. Με αυτόν τον τρόπο οι αντίπαλες συμμαχίες
φατριών, που είχαν πρωτοστατήσει στην ελληνική επανάσταση μπορούσαν τώρα, χωρίς να υποχρεωθούν να στηριχτούν σε ταξικές
βάσεις, να διαιωνίσουν την ύπαρξη τους προσελκύοντας ψηφοφόρους απ’ όλες τις τάξεις και εναλλασσόμενες στην εξουσία
σύμφωνα με τους κανόνες της συνταγματικής μοναρχίας ή της δημοκρατίας.
Γ. Δερτιλή, Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση, σσ. 114-117

19. ΘΕΜΑ 2.
Με βάση το κείμενο του βιβλίου σας και των παραθεμάτων:
α) Να προσδιορίσετε το σημασιολογικό περιεχόμενο του όρου «αυτονομία της πολιτικής από τις κοινωνικές
διαμάχες» επισημαίνοντας τους παράγοντες που την προκάλεσαν.
β) Να παρουσιάσετε τις συνθήκες κάτω από τις οποίες η ελληνική πολιτική πραγματικότητα προσέλαβε
ταξικό χαρακτήρα (δηλαδή όταν οι ψηφοφόροι ψηφίζουν ανάλογα με την κοινωνικοοικονομική τους
κατάσταση).
ΠΗΓΗ 1 .
Αυτονομία της πολιτικής από τις κοινωνικές διαμάχες
Στην ιστορία μιας κοινωνίας συμβαίνει συχνά ν’ αυξάνεται η λεγόμενη αυτονομία της πολιτικής από την επίδραση
των κοινωνικών δομών και των ταξικών αγώνων. Εύγλωττο παράδειγμα στην ελληνική ιστορία είναι ότι η
διαμάχη μεταξύ αστών και γαιοκτημόνων, μια ταξική αντίθεση που επηρέασε βαθύτατα την εξέλιξη πολλών
δυτικών κοινωνιών, ήταν στην Ελλάδα εξαιρετικά περιορισμένη και πάντως δεν έγινε ποτέ μια διαμάχη πολιτική
και κομματική, ούτε εξελίχθηκε σε πολιτικές συμμαχίες των αστών με τους αγρότες ..
Η συντριπτική πλειοψηφία του πληθυσμού ήταν αγρότες. Η πλειοψηφία αυτή θα μπορούσε εύκολα να γίνει μια
εξίσου συντριπτική εκλογική δύναμη ύστερα από τη θεσμοποίηση της καθολικής ψήφου το 1864. Κάτω από τις
συνθήκες αυτές είναι όντως περίεργο ότι δεν αναπτύχθηκε ένα σημαντικό αγροτικό κίνημα, σε όλο το διάστημα
που τα προβλήματα της οικονομικής εξαθλίωσης και της αποκατάστασης των ακτημόνων έμεναν στο περιθώριο,
δηλαδή ως το 1924 ... Ένας από τους κυριότερους παράγοντες που προκάλεσαν την αυτονόμηση της πολιτικής
ζωής ήταν η απουσία έμμονης και εκρηκτικής ταξικής πάλης στο απώτερο ιστορικό παρελθόν της ελληνικής
κοινωνίας. Υπήρχαν βέβαια κοινωνικές εκρήξεις στη διάρκεια της τουρκοκρατίας, αλλά ήταν φαίνεται
σποραδικές. Όχι ότι έλειπαν οι οικονομικές προϋποθέσεις που ευνοούν τους κοινωνικούς αγώνες: το αντίθετο
μάλιστα συνέβαινε. Αλλά η μορφή και η διάρκεια της οθωμανικής επικυριαρχίας είχαν δημιουργήσει ορισμένες
κοινωνικο-πολιτικές και ιδεολογικές συνθήκες, άγνωστες στις δυτικές κοινωνίες, που περιόρισαν την ανάπτυξη
ταξικών αγώνων.
Η σπουδαιότερη από τις συνθήκες αυτές ήταν η επίδραση του οθωμανικού ζυγού στην μορφή της οικονομικής
δραστηριότητας των ραγιάδων αστών. Σε μιαν επιτυχημένη προσπάθεια ν’ αποφύγουν την αβεβαιότητα και την
οικονομική αποτελμάτωση που προκαλούσε ο ισλαμικός απολυταρχισμός, οι Έλληνες αστοί οδηγήθηκαν σε
εξωστρεφείς οικονομικές δραστηριότητες και κυρίως στο εμπόριο.

20. Αυτός ο προσανατολισμός των επιχειρήσεών τους είχε και το κάπως αναπάντεχο αποτέλεσμα να καταστήσει μια
διαμάχη με τους γαιοκτήμονες, σχεδόν, άσκοπη. Τα συμφέροντά τους δεν ήταν αντίθετα προς τα συμφέροντα των
γαιοκτημόνων, για δυο βασικούς λόγους: αφενός επειδή ήταν προσανατολισμένα έξω από τα οθωμανικά σύνορα
και αφετέρου επειδή στηρίζονταν κυρίως στο εμπόριο και ελάχιστα στη βιομηχανία ...
Άλλωστε, η ίδια η διάκριση ανάμεσα στις δυο αυτές τάξεις δεν ήταν πάντοτε και παντού τόσο σαφής. Πολλοί
γαιοκτήμονες, παράλληλα με τις συνήθεις δραστηριότητες του κτηματία, ασκούσαν επιπλέον φοροείσπραξη,
εμπόριο και τοκογλυφία, δηλαδή οικονομικές και κοινωνικές λειτουργίες επιχειρηματία αστού. Και όταν ακόμη οι
δραστηριότητες αυτές διαχωρίζονταν, και σ’ εκείνες ακόμη τις περιοχές όπου υπήρχαν πολλοί αστοί με
αποκλειστικά αστικές δραστηριότητες, το κοινό ιστορικό παρελθόν των μεγάλων οικογενειών, τα κοινά
συμφέροντα, η διαπλοκή των δραστηριοτήτων και των συμφερόντων, εμπόδιζαν και πάλι την ανάπτυξη μεγάλων
κοινωνικών αντιθέσεων ανάμεσα στις δυο ανώτερες τάξεις.
Αυτοί ήταν οι οικονομικοί φραγμοί της ταξικής διαμάχης - αλλά υπήρχε κι ένας πολιτικός, εξίσου ισχυρός. Η
νομική θέση των χριστιανών γαιοκτημόνων ήταν παρόμοια με τη θέση των μουσουλμάνων· και η πολιτική
δύναμη των Τούρκων έκανε απόρθητο αυτό το νομικό-οικονομικό καθεστώς: οι χριστιανοί κάτοχοι μεγάλης
γαιοκτησίας ήταν καλά προστατευμένοι κάτω από τη σκιά των μεγάλων αφεντικών. Έτσι, η κοινότητα
οικονομικών συμφερόντων ανάμεσα στις δυο ομάδες της τάξης των γαιοκτημόνων, τη μουσουλμανική και τη
χριστιανική, είχε δημιουργήσει ένα πλέγμα ισχύος που η μεταπρατική αστική τάξη ήταν αδύνατο να
καταπολεμήσει - εφόσον μάλιστα η επιχειρηματική αστική τάξη της αυτοκρατορίας περιλάμβανε ελάχιστους
μουσουλμάνους, ενώ η τουρκική γαιοκτητική ολιγαρχία, ακόμη και στην εποχή της παρακμής της, ήταν
αναπόσπαστο και ζωτικό μέρος του ισλαμικού διοικητικού και στρατιωτικού συστήματος ...
Ένας άλλος παράγοντας που εμπόδισε την ανάπτυξη έντονης ταξικής διαμάχης ήταν ιδεολογικός, κι επηρέασε την
κοινωνική συμπεριφορά όχι μόνο της μεσαίας αγροτικής τάξης. Ήταν η σύγχυση που προκαλούσε στους Έλληνες
η αποπνικτική δύναμη του ξένου κατακτητή και η μακραίωνη κυριαρχία του, μια δύναμη που έκανε την
οθωμανική κοινωνική ιεραρχία να φαίνεται σαν αναπόφευκτη μοίρα ...
Υπό τις συνθήκες αυτές δεν ήταν δυνατό ν’ αναπτυχθεί μια βαθιά ταξική διαμάχη, που θα μπορούσε να
μεταφερθεί στην πολιτική μ’ έναν πόλεμο είτε ανάμεσα στους αγρότες και τις ανώτερες τάξεις, είτε των αστών
ενάντια στους γαιοκτήμονες. Οι ίδιες αυτές συνθήκες συνετέλεσαν και στην εξαιρετικά αργή εξέλιξη της
ιδεολογίας των αγροτών, που επέτρεψε στην πολιτική ολιγαρχία να διατηρήσει την ιδεολογική σύγχυση της
αγροτικής τάξης και, μέσω αυτής, την ανοχή της. Αυτές εμπόδισαν την ανάπτυξη ενός αγροτικού κινήματος και τη
δημιουργία ενός αγροτικού κόμματος.

21. Υπό αυτές επίσης τις συνθήκες η αστική τάξη, που εξακολουθούσε να ενδιαφέρεται πολύ για το εμπόριο και
καθόλου για τη βιομηχανία, αδιαφόρησε για την αγροτική μεταρρύθμιση κι επομένως δεν επεδίωξε την πολιτική
υποστήριξη των ακτημόνων. Τέλος, οι ίδιες συνθήκες κατέστησαν και των μικροκτηματιών τη συμμαχία σχεδόν
αδιάφορη για τους μεταπράτες αστούς - και χρήσιμη κυρίως για το στέμμα. Συνέπεια ακόμη αυτών των
συνθηκών ήταν η στάση των οικονομικά κυριάρχων τάξεων, που δεν μπορούσαν και δεν ήθελαν να περιορίσουν
την αυτονομία των πολιτικών και να επιβάλουν άμεσα την ταξική τους εξουσία. Δεν το ήθελαν, γιατί απλούστατα
οι αστικοί θεσμοί, και ειδικά το Σύνταγμα, ήταν οι καλύτερες εγγυήσεις των συμφερόντων τους: οι γαιοκτήμονες
είχαν το απαραβίαστο της ατομικής ιδιοκτησίας, και οι αστοί είχαν αποκτήσει το αστικό τους καθεστώς πριν
ακόμη δημιουργηθούν οι καπιταλιστικές συνθήκες που το έκαναν απαραίτητο. Και δεν το μπορούσαν, γιατί η
οικονομική τους δύναμη ήταν τόσο μετρημένη και περιχαρακωμένη από εξωτερικούς οικονομικο-πολιτικούς
περιορισμούς που δεν τους έφτανε για να κυριαρχήσουν στην πολιτική όπως κυριαρχούσαν στην οικονομία. Η
σχετική οικονομική δύναμη των γαιοκτημόνων έβαινε σε συνεχή παρακμή: ενώ συγκέντρωσαν το 10% του
εθνικού προϊόντος το 1825, είχαν μόλις ένα 4% το 1910. Όσο για την αστική τάξη, μολονότι σταδιακά αύξανε
αισθητά την δύναμή της, ήταν ακόμα καχεκτική μέχρι και την πρώτη δεκαετία του 20ου αιώνα ...
Συμπερασματικά, μια παραδοσιακή πολιτική ολιγαρχία είχε κληθεί να διοικήσει, με ένα σύγχρονο, αστικό θεσμικό
σύστημα, μια κοινωνία ουσιαστικά προ-καπιταλιστική.
Γ. Δερτιλή, Κοινωνικός μετασχηματισμός και στρατιωτική επέμβαση (1880-1909),
σσ. 110-113, 118-119.
ΠΗΓΗ 2
Η μεγάλη αυτονομία των πολιτικών πρακτικών από τις ταξικές οροθετήσεις, άρχισε να μειώνεται στη
μακρόχρονη περίοδο μετάβασης από τον προκαπιταλισμό στον καπιταλισμό (1880-1920). Σ' αυτή την περίοδο ... η
πολιτική ζωή έπαψε να περιστρέφεται, αποκλειστικά γύρω από προσωπικές διαμάχες και απόκτησε ένα πιο
έντονο χρώμα ταξικής πολιτικής. Παρόλο που το σύστημα της πολιτικής πελατείας δεν έπαψε να λειτουργεί, και
παρόλο που σ’ αυτή την προκαπιταλιστική φάση δεν ήταν δυνατό να υπάρχουν πλήρως θεσμοποιημένες ταξικές
διαμάχες, δεν υπάρχει αμφιβολία πως η πολιτική του Τρικούπη κι αργότερα του Βενιζέλου εμπνέονταν από ένα
πρόγραμμα που ξεπερνούσε τους αποκλειστικά βραχυπρόθεσμους προσανατολισμούς του συστήματος της
πολιτικής πελατείας. Κίνητρο των δυο αυτών πολιτικών ανδρών ήταν η σφοδρή επιθυμία τους να
«δυτικοποιήσουν» την Ελλάδα και πραγματικά κατέβαλαν σοβαρές προσπάθειες για να δώσουν στο όραμά τους
σάρκα και οστά. ...

22. ΕΠΑΝΑΛΗΠΤΙΚΕΣ ΗΜΕΡΗΣΙΩΝ 2008
Αφού αξιοποιήσετε τις πληροφορίες από το ακόλουθο κείμενο και τις συνδυάσετε με τις ιστορικές σας γνώσεις, να
αναφερθείτε στα εξής:
α. Στη συγκρότηση των κομμάτων κατά τη δεκαετία του 1880 και στην οργάνωσή τους σε επίπεδο βάσης.
Μονάδες 10
β. Στα κριτήρια επιλογής των υποψηφίων βουλευτών και στην κοινωνική τους προέλευση.
Μονάδες 10
Κείμενο
Η πολιτική υπήρξε ο ιμάντας που κινούσε τη στελέχωση των δημόσιων υπηρεσιών, ο τροφοδότης του δημοσίου
με τους θεσιθήρες πελάτες των πολιτικών, το όχημα που οδηγούσε στη γη της επαγγελίας. Όλοι θεωρητικά
μπορούσαν να διεκδικήσουν ή να ονειρευτούν μια θέση στον επίγειο παράδεισο, λίγοι όμως κατόρθωναν να την
κερδίσουν, όχι απαραίτητα όσοι διέθεταν τα απαιτούμενα προσόντα, αλλά οι «φίλοι» του πολιτευτή ή του
βουλευτή. Ο βουλευτής, με την ιδιότητα του μεσάζοντα μεταξύ της εξουσίας και των αρχομένων εκλογέων του,
είχε την ανάγκη «φίλων», πελατών που αποτελούσαν τα ερείσματά του. Η προκήρυξη εκλογών κινητοποιούσε τον
κύκλο των φίλων του υποψήφιου βουλευτή, τον μηχανισμό εκείνο χωρίς τον οποίο δεν ήταν σε θέση να
κατακτήσει την επίζηλη έδρα στη Βουλή. Οι λόγοι στις πλατείες και το κομματικό χρίσμα συνέβαλλαν στην
προβολή του υποψήφιου, απαραίτητος όμως ήταν ο κύκλος των πολιτικών φίλων, αυτών που έργο τους ήταν να
εκπονήσουν το σχέδιο της εξασφάλισης των ψήφων, να επισκεφθούν τους δικούς τους «φίλους» και τους
ψηφοφόρους, να διερευνήσουν τις ανάγκες του καθενός και να δώσουν στον καθένα τις δέουσες υποσχέσεις, να
τους δελεάσουν με την προσφορά των αναμενόμενων κατά περίπτωση ευεργετημάτων όταν ερχόταν ο εκλεκτός
τους εν τη βασιλεία του.
Θάνος Βερέμης – Γιάννης Κολιόπουλος, Ελλάς. Η σύγχρονη περίοδος

23. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1. Ποια στοιχεία επέτρεπαν στα κόμματα της εποχής αυτής να επιβιώνουν και μετά το
θάνατο του ηγέτη τους;
2. Με ποια κριτήρια επέλεγαν οι εκλογείς το κόμμα της αρεσκείας τους κατά τις
τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα; Ποιο ρόλο έπαιζε η διαδικασία της
ψηφοφορίας;
3. Ποια «προσόντα» έπρεπε να έχει ένας υποψήφιος βουλευτής;
4. Τι προέβλεπε το εκλογικό σύστημα τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου αιώνα;
5. Να περιγράψετε τον τρόπο εκλογής των βουλευτών και την κοινωνική τους
προέλευση βουλευτών κατά τα τέλη του 19ου αιώνα.
6. Πώς ήταν οργανωμένα τα κόμματα κατά τα τέλη του 19ου αιώνα και ποια η θέση
των βουλευτών μέσα στον κομματικό μηχανισμό;
7. Ποιες μεθόδους προσέλκυσης ψηφοφόρων χρησιμοποιούσαν οι κυβερνήσεις;
8. Γιατί τα κόμματα δεν μπορούν να χαρακτηρισθούν ταξικά;