Бидний бие махбодын үйл ажиллагааг олон тооны эрхтнүүд хамтран явуулдаг бөгөөд эс-эд-эрхтэн-эрхтэн тогтолцоог үүсгэнэ. Гарал үүсэл нь нэг, бүтэц зохион байгуулалт нь ерөнхий, анатомын хувьд өөр хоорондоо хобоотой, бие махбодын тодорхой нэг үйл ажиллагааг хамтран гүйцэтгэж байгаа эрхтнүүд нийлж эрхтэн тогтолцоог үүсгэнэ. Хүний биеийн эрхтнүүд хэд хэдэн төрлийн тогтолцоог үүсгэнэ. Үүнээс: -Зүрх судасны эрхтэн тогтолцоо -Хоол боловсруулах эрхтэн тогтолцоо -Амьсгалын эрхтэн тогтолцоо -Нөхөн үржихүйн эрхтэн тогтолцоо -Ялгаруулах эрхтэн тогтолцоо -Дотоод шүүрлийн эрхтэн тогцолцоо -Тунгалгийн эрхтэн тогтолцоог сонгож товч мэдээлэл хүргэж байна.

1. Зүрх судасны тогтолцоо
Зүрх судасны системээр бие махбодын цусны эргэлт явагддаг.Үүнд шахуурга болох зүрх түүнээс гарах артер хураах вен
мөн бичил эргэлтийн тогтолцоо зэрэг хамаарагддаг. Цус нь эдгээр судсуудыг дамжин өнгөрөхдөө хүчилтөрөгч, шим
шим тэжээлийг эсэд хүргэж нүүрстөрөгчийн давхар ислийг гадагшлуулдаг.
Хүний зүрх
Өөрийн үйл ажиллагаагаараа бие
махбодын эд эсэд цусны эргэлтийн
тусламжтайгаар хүчилтөрөгч болн
тэжээлийн бодис ыг хүргэж, бодисын
солилцооны дүнд үүссэн бүтээгдэхүүнийг
биеэс гадагшлуулан шингэний
зохицуулгад оролцдог. Хавчигдуу конус
хэлбэртэй Урт нь 12-13 см, өргөн нь 9-10,5
см, зузаан нь 6-7 см эрэгтэй хүнд 300гр,
эмэгтэй хүнд 220гр байдаг.
Зүрхний
булчин
Зүрх нь зүрхний хөндслөн
судалт булчингаар
ажилладаг.Зүрхний
булчингийн эсүүд
/кардиомиоцитууд/тэй.
Завсрын дискээр холбогдсон
байдаг.
Цусны найрлага
Хүний биеийн 7-9% эзэлдэг.Эс
нь дүрст элемент, эс завсрын
бодис нь сийвэн.Эсийн дүрст
элементэд Эритроцит,
лейкоцит, тромбоцит юм,
Цусны эргэлт-
Цусны эргэлтийг их бага гэж ангилаад:
Цусны их эргэлт
Зүрхнээс эрхтэн рүү очих хүчилтөрөгч ихтэй, даралт ихтэй цусыг
дамжуулдаг
Бага эргэлт
Эрхтнээсээ буцаж буй хүчилтөрөгч багатай нам даралттай цусыг
дамжуулдаг. Хана нь артерыг бодвол нимгэн байдаг.

2. Амьсгалын эрхтэн тогтолцоо
Бие махбодын эс бүхэнд хүчилтөрөгчийн тогтмол хангамж шаардлагатай байдаг. Амьсгалын
эрхтнүүд болон уушги нь бие махбодыг хүчилтөрөгчөөр хангадаг ба хэрэггүй болсон
нүүрстөрөгчдийг биеэс гадагшлуулдаг. Бид хамар болон амаараа агаарыг уушги руу
дамжуулан авдаг. Агаарт байгаа хүилтөрөгч нь уушгины мембрануудаар дамжин цусны
урсгалд орж цааш бие махбодын бусад эсүүдэд хүчилтөрөгчийг дамжуулдаг.Үүнийг эсийн
амьсгал авах гэж нэрлэх ба эсүүдээс нүүрстөрөгчийг буцаад цусаар уушгаар гадагшилна
Ам болон хамараар агаар нь бие
махбодод ордог
хамрын хөндийд бүлээцэн
шүүгддэг
Залгиур хоолой хамар болон ам нь
агаарын замын залгиураар
холбогддог
Төвөнхийн таглаа хоол эсвэл шингэн
зүйлсийг мөгөөрсөн хоолоо руу
орохоос сэргийлнэ
Төвөнх мөгөөрсөн хоолойн дээд
хэсэг ба залгиур хоолой нь дууны
хөвчтэй бэхлэгдэх ба агшиж
сунаснаар авиа гарна
Мөгөөрсөн хоолой агаарыг залгиур
хоолойгоос уушги руу зөөнө.
Уушги цээшний хөндийг байрлах
хамгийн том хос эрхтэн. Зүүн нь
зүрхтэй зайгаа хуваалцдаг учраас
баруунаасаа жижгэвтэр Баруун зүүн
уушги нь цээжний хөндийд орших
ба тус бүрдээ цээжний гялтангаар
хучигдана.
Цээжний хөндий нь уушгины
хоорондох зайгаар хуваагдан
цээжний гялтангаар баруун зүүн
хөндий болно мөн амьсгал авахад
тэлнэ, гаргахад агшина.
Амьсгал авахад өрц ба хавирга
өргөгч булчингуудын агшилтаар
цээжний хөндий тэлэгдэнэ
Энэ үед агаар сорогдон орж
мөгөөрсөн гуурснуудын хамгийн
жижиг салаануудаар дамжин
түүний эцсийн хөндий уушгины
цулцанд очно.
Уушгины цулцан бол уушгины
артерийн хялгасан судсаар
торлогдсон байх ба энд
хүчилтөрөгч ба нүүрсхүчлийн
хооронд хийн солилцоо явагдана.
Амьсгал гаргахад цээжний хөндий
хэвийн байдалд орно.
Энэ үед уушги агшиж нүүрсхүчлийг
гадагшлуулна
Хавирга
хоорондын
булчин
амьсгалах явцад
хавиргыг дээш
болон доош
хөдөлгөдөг.

3. Нөхөн үржихүйн тогтолцоо
Эрэгтэй эмэгтэй хүний нөхөн үржихүйн системийг тархины өнчин тархины булчирхайгаас
үүссэн дааварыг нөхөн үржихүйн эрхтнүүд өөрсдөө хянадаг.Нөхөн үржихүйн тогтолцоо нь бие
махбодын хэсгүүдийг ашиглан шинэ амьдрал үүсгэдэг. Өөрөө өөрсдийгөө үржүүлж чадахгүй ч
эр эм эсүүдийн аль аль нь байж байж хүүхэд төрдөг. Эр эм нөхөн үржихүйн эрхтнүүд ялгаатай.
Нөхөн үржихүйн эрхтнүүд эдгээр эрхтнүүд нь
бэлгийн эсийг бий болгож, боловсруулж,
хадгалдаг. Эр эм бэлэг эрхтэнг гадар дотор гэж 2
ангилдаг.
Эм бэлэг эрхтэний дотор хэсэгт
1.өндгөвч (оvarium) 2. умай (uterus) 3.үтрээ буюу сав
(vagina femininum)
Гадар хэсэгт
4.бэлгийн их бага уруул (labia majora pudendi et minora)
5. хэлүү (сlitor) 6.савны үүдэвч (vestibulum vaginae) 7.
үүдэвчийн том булчирхай (glandula vestibularis major)
Эр бэлэг эрхтэний дотор хэсэгт 1.төмсөг
(testis) 2.төмсөгний дайвар (ерididymis)
3. үр дамжуулах цорго (ductus deferens)
4. үрийн цэврүү (vesicula seminalis) 5.
түрүү булчирхай (рrostаta) 6. шээдэг сүв-
булцууны том жижиг булчирхай
(glandula bulbourethrales majores et
minores)
Эр гадар бэлэг эрхтэнд 7.шодой (реns) 8.
хушга (scrotum)
Умай сунамтгай умайд үр тогтсон өндгөн эс бойждог
Умайн гуурсан хоолой өндгөвчийг умайтай холбдог. Өндгөн эс
бий болдог
Өндгөвч өндгөн эс хадгалагдана.
Үтрээ булчинлаг хоолой нь умайгаас бие махбодын гадагш
чиглэн байрлана.

4. Хоол хүнс нь биед шаардлагатай эрдэс болон энергийг өгдөг. ХБЭТ-ы гол үүрэг нь хоолыг
задалж жижиглэн бие махбодод шингэн, цусны урсгал руу ордог бөгөөд энэ үед
боловсруулах боломжгүй хэсгүүд нь зайлуулагдана. Хоолыг идэхэд 5 минут түүнээс бага
хугацаа зарцуулдаг ч боловсруулахад 24 түүнээс дээш цаг зарцуулдаг.
Амны хөндий хэл нь
амтлах хэл ярианы
үүрэгтэй бол шүд нь
бутлах, жижиглэх гоо
зүйн үүрэгтэй.
Залгиур хоолойгоор
хоол цааш дамжин
Улаан хоолой 25 см
урт хоол тэжээлийг
дамжуулан ходоодонд
аваачна
Ходоод ходоодны
булчингийн агшилтаар
жижгэрч, хүчиллэг
шүүсээр хоолыг задлан
Нарийн гэдэснд
хүргэнэ. Энэ нь энд
шим тэжээлийг
шингээн цусны урсгалд
оруулдаг ба цааш
Бүдүүн гэдэсээр
нарийн гэдэснээс ирэх
усархаг илүүдүүд нь
энд шингээгдэж өтгөн
болно.
Шулуун гэдэс
булчинлаг хэсэг нь
өтгөнийг барих болон
гадагшлуулдаг бол
төгсгөлийн нүх нь
өтгөнг гадагшлуулна.
Хоол боловсруулах
хугацаа
10 секд залгисан хоол
ходоодонд хүрнэ
4 цаг зутан шиг болж
нарийн гэдэс хүрнэ
7 цаг шим тэжээл
цусны эргэлтэд орно.
9 цаг илүүдлүүд бүдүүн
гэдэст
24-72 цаг өтгөн болж
гадагшилна
Хоол боловсруулах эрхтэн тогтолцоо
Шүлсний
булчирхай зажлах
үед шүлс
ялгаруулдаг.
Элэг шим тэжээл
боловсруулж
хадгалдаг
Цөсний хүүдий өөх
тостой хоолыг
задлах
Нойр булчирхай
нарийн гэдсэн хоол
боловсруулдаг
фермент
боловсруулдаг

5. Ялгаруулах эрхтэн тогтолцоо
Шим тэжээлийг бие махбодод дамжуулдагтай адил цус нь илүүдэл хаягдлыг
эсүүдээс цуглуулан бөөрөнд хүргэдэг. Тэнд хаягдал болон илүүдэл шингэнүүдийг
шүүж, шээс гэж нэрлэгдэх шингэн болгон бие махбодоос гадагшилна. Шээс
ялгаруулах тогтолцолцоо нь цусны тогтвортой байдал, даралт ихсэх, хомсдох, шээс
их хэмжээгээр цуглах үед түүнийг гадагшлуулах үйл явцыг зохицуулдаг. Энэ
тогтолцоо нь бие махбодын эрдэс ба давсны тэнцвэр хадгалдаг.
Өдөрт дунджаар шээсний
хэвийн хэмжээ.
Доод хөндийн
вен/шүүсэн
цусыг бөөрөөс
биед
дамжуулдаг/
Гол судас/зүрхнээс
бөөр лүү цус
дамжин ирнэ./
Шээс боловсруулах
тогтолцооны эрхтэн гэдэг
хос бөөр, хос тэвшинцэр,
давсаг юм. Давсаг бол шээс
хадгалах булчинлаг уут
бөгөөд шээсээр дүүрэх үед
тархинд шээх дохио ирдэг.
Хүүхэд 2 настайгаасаа эхлэн
давсагаа удирдаж сурдаг.
Бөөр шээсийг цуснаас
ялгаруулах үүрэг бүхий цуллаг
эрхтэн.10-12см урт, 5-6 см
өргөн,4см зузаан, 120-200гр
жинтэй. Хэвлийн гялтан
хальсны арын зайд байрладаг.
Баруун бөөр зүүнээсээ бага
зэрэг доор байрладаг.
Нефрон шээсийг нэг чиглэлд
буюу бөөрнөөс давсаг руу
дамжуулдаг
Шээдэг сүв энэ суваг нь
давсгаас шээсийг
гадагшлуулдаг бөгөөд
эмэгтэй эрэгтэйн ялгаа нь
эрэгтэй нь шодойгоор
дамждаг тул урт байдаг.
Бөөр Нефрон

6. Дотоод шүүрлийн булчирхай
Бие махбод тодорхой мэдээлэл дамжуулахдаа даавар хэмээх химийн бодисыг ашигладаг.
Даавар ялгаруулж буй булчирхайнуудыг дотоод шүүрлийн булчирхай гэнэ. Хүний биед нийт
50 төрлийн даавар байдаг.
Гипоталамус Энэ нь биеийн гоместазыг
хадгалж, биеийн температур, зүрхний цохилт,
цусны даралтыг зохицуулдаг
Өнчин тархи 2 хэсгээс бүрдэнэ. Урд хэсэг нь
биеийн өсөлт, хөгжилд оролцдог даавар
ялгаруулдаг бол арын хэсэг нь усны бөөрөнд
дахин шингэх чадварыг нэмэгдүүлдэг
Боргоцой булчирхай бие махбодын
унтах сэрлийн үүрэг гүйцэтгэдэг
мелотониныг ялгаруулдаг.
Бамбай булчирхай энэ нь
кальцитонин T3,
трийодтрионин T4,
триоксин гэсэн 3 үндсэн
дааврыг үүсгэдэг. Эдгээр
нь биеийн энерги,
бодисын солилцоог
зохицуулахад тусалдаг.
Бамбайн дэргэдэх
булчирхай бие махбодын
кальцийн солилцоог
зохицуулна.
Сэрээ булчирхай энэ нь
дархлалын төв болохын
сацуу өсөлтийн
булчирхай
Өндгөвч, төмсөг эрэгтэй
эмэгтэй хүний нөхөн
үржихүйн эрхтнүүд цусны
эргэлт,оюун санааны эрч
хүч, бэлгийн дур хүслийг
хариуцдаг даавар
ялгаруулдаг.
Өндгөвч эмэгтэй хүний нөхөн
үржихүйн тогтолцооны эрүүл
мэндэд чухал үүрэг гүйцэтгэдэг
эстроген ялгаруулдаг
Төмсөг эрэгтэй хүний бие
бялдарын хөгжил, ясны
нягтрал, бэлгийн дур хүсэлд
чухал нөлөөтэй
тестростероныг ялгаруулдаг
Нойр булчирхай
инсулин тэргүүтэй 5
шүүрэл ялгаруулдаг.
Инсулен нь бие
махбодын нүүрс усны
солилцоог зохицуулах
үүрэгтэй.
Бөөрний дээд
булчирхай адерналин
кортизол гэх мэт бие
махбодын стрессд хариу
үзүүлэх дааврыг үүсгэдэг

7. Тунгалгийн тогтолцоо
Тунгалгийн тогтолцоо нь цуснаас эд рүү шилжиж байгаа илүүдэл шингэний урсгалыг
цуглуулж урсгадаг тогтолцоон юм. Энэ нь бие махбодод эргэлдэж байгаа эмгэг төрөгч
хэмээх өвчин үүсгэгчийн эсрэг тэмцдэг эсүүдийг зөөвөрлөдөг.Судасны эргэн тойрноос
ялгарч байгаа шингэн дотор бие махбодын бүх эдүүд дэвтэж байдаг. Энэ шингэн урсгалын
ихэнх нь буцаад хураагуур судас руу орж шимэгддэг боловч зарим тунгалаг шингэн үлддэг.
Энэ тунгалгийн шингэн нь тунгалгийн зангилаагаар дамжин цусны урсгалд орох ба тус
шингэн дотор нянг олж устгах эс байдаг.
Өдөр бүр
3литр
тунгалгийн
шингэн
цусны
урсгал руу
орж
байдаг.
Тунгалгийн тогтолцоо нь судасны
сүлжээ, зангилаанууд гүйлсэн
булчирхай, дэлүү, сэрээ
булчирхайн эрхтнээс
тогтоно.Судаснаас ялгаатай нь
тунгалгийн судаснууд
хавхлагагүй.Түүний оронд
шингэн нь эргэн тойрон дахь
булчингийн агшилтаар
шахагдана. Линфийн шингэн нь
ерөнхийдөө цээжинд байрлах 2
суваг руу ордог ба тэндээс эргээд
цусны урсгал руу ордог.
Бие махбодод ойролцоогоор 650
тунгалгийн зангилаа байдаг.
Лимфийн зангилаа тунгалгийн
булчирхай нь жижиг, зууван
хэлбэртэй, бүх биед зангилаа бүхий
бөөгнөрөл үүсгэн байдаг.Эдгээр нь
лимфоцит агуулдаг бөгөөд бие
махбодыг халдвараас хамгаалах
үүрэгтэй.
Дэлүү ходоодны ард,
хэвлийн дээд хэсэгт байрлах
ба лимфийн эрхтэн. Үүний
үүрэг бол цусны үлдэгдэл,
хөгшин улаан эсийг шүүх
мөн Лимфоцит хадгалах