przegląd pojęć związanych z semantyką słów

1. SEMANTYKA
DR KONRAD JUSZCZYK
SEMESTR LETNI 2014
KOGNITYWISTYKA II
!
JĘZYKOZNAWSTWO OGÓLNE
WYKŁAD SZÓSTY

2. • polisemia
a
homonimia
• synonimia
a
antonimia
• hiponimia
a
hiperonimia
• prototyp
a
peryferia
• metafora
i
metonimia
• użycia
klucza
i
innych
słów

3. h"ps://www.google.com/search?q=klucz

4. HOMONIMIA
• klucz
ma
wiele
znaczeń
i
użyć
oraz
homonim
klucz
–
jako
tryb
rozkazujący
czasownika
kluczyć
• SJP:
1.
«posuwać
się
do
celu
okrężną
drogą,
zmieniając
ciągle
kierunek»
2.
«nie
mówić
o
czymś
wprost»
[na
podstawie
hasła
na
h-p://sjp.pwn.pl/
slownik/2471555/kluczyć
]
• Nie
łżyj,
Waćpan!
Nie
klucz!
Nie
w
nocy,
w
dzień
to
uczynili
[Marian
Pankowski:
Ksiądz
Helena
:
wybór
utworów
dramatycznych]
• -­‐
Boże,
co
za
człowiek,
to
teraz
nie
jedź,
bo
znowu
w
korkach
utkwisz,
wracaj
do
domu,
roboty
pełno,
nie
klucz
po
mieście.
[Wojciech
Kuczok:
Senność.
2009]
• To
się
różnimy
w
tej
sprawie,
państwowa
kiesa
nie
jest
po
to,
by
dobijać
słabszych
podatkami.
Niech
opłacają
pomniki
ci,
co
się
nimi
bawią
i
zachwycają,
a
szybko
się
wyjaśni,
kto
po
czyjej
stoi
stronie.
jeśli
Tak
nie
napisałeś,
nie
klucz,
bo
i
ja
nie
kluczę
przed
Tobą,
skoro
już
żeśmy
rycerze.
[Usenet
-­‐-­‐
pl.soc.religia
na
podstawie
wyszukiwania
w
NKJP:
full
corpus]

5. POLISEMIA
• Słownik
Języka
Polskiego
podaje
wiele
znaczeń
i
użyć
słowa
klucz
wraz
z
wyliczeniem
jego
rodzajów
[hVp://www.pwn.pl/?module=mulZsearch&search=klucz&submit2=szukaj]:
• klucz
1.
«metalowe
narzędzie
do
zamykania
i
otwierania
zamków
i
kłódek»
2.
«narzędzie
do
dokręcania
lub
odkręcania
• klucz
uniwersalny,
środ.
klucz
szwedzki
«klucz
nastawny
o
części
roboczej
dającej
się
dostosować
do
kształtu
i
wymiaru
łba
śruby
• klucz
dynamometryczny
«klucz
z
urządzeniem
sprężynowym
umożliwiającym
regulację
siły
dokręcania»
• klucz
francuski
«klucz
do
odkręcania
i
dokręcania
nakrętek
i
śrub»
• klucz
krzyżakowy
«klucz
o
zakończeniu
w
kształcie
krzyża
używany
m.in.
do
przykręcania
kół
samochodu»
• klucz
nasadowy
«klucz
w
kształcie
pręta,
z
jednej
strony
zakończony
sześciokątną
lub
czterokątną
nasadą,
z
drugiej
strony
pokr
• klucz
sztorcowy
«klucz
nasadowy,
którego
podłużny
wymiar
przebiega
wzdłuż
osi
śruby»
• klucz
wiertniczy
«narzędzie
do
skręcania
i
rozkręcania
elementów
przewodu
wiertniczego
lub
do
obracania
go
o
pewien
kąt»
• klucz
wiolinowy,
skrzypcowy
muz.
«klucz
oznaczający,
że
dźwięk
g
notowany
jest
na
drugiej
linii
od
dołu»

6. • 1.
«metalowe
narzędzie
do
zamykania
i
otwierania
zamków
i
kłódek»
• 2.
«narzędzie
do
dokręcania
lub
odkręcania
śrub
i
nakrętek»
• 3.
«narzędzie
do
nakręcania
jakiegoś
mechanizmu»
• 4.
«przycisk
stanowiący
część
aparatury
telegraficznej
lub
radiowej,
którym
telegrafista
nadaje
telegram»
• 5.
«metoda
lub
rzecz
pozwalająca
na
osiągnięcie
lub
zrozumienie
czegoś»
• 6.
«zasada
szyfrowego
zapisu
informacji»
• 7.
«zasady,
według
których
się
coś
przeprowadza,
rozstrzyga»
• 8.
«objaśniający
komentarz
do
różnego
rodzaju
zadań
matematycznych,
fizycznych,
chemicznych;
też:
tekst
zawierający
rozwiązanie
tych
zadań»
• 9.
«znak
graficzny
umieszczany
na
początku
pięciolinii,
określający
wysokość
zapisywanych
na
niej
dźwięków»
• 10.
«szyk,
w
jakim
lecą
ptaki
wędrowne,
przypominający
kształtem
literę
V;
też:
taki
szyk
samolotów»
• 11.
«wykaz
zwierząt,
roślin
itp.
ułożony
według
zasad
systematyki»
• 12.
zob.
zwornik
w
zn.
1.
• 13.
«zespół
majątków
ziemskich,
folwarków
położonych
niedaleko
siebie
i
będących
pod
wspólnym
zarządem»
POLISEMIA: KLUCZ
hVp://sjp.pwn.pl/slownik/2471538/klucz

7. HIPONIMIA A HIPERONIMIA
• Słowa
różnią
się
zakresem
oznaczania:
• Hiperonimem
dla
klucza
i
śrubokręta,
młotka
i
tak
dalej
jest
kategoria:
narzędzia
obejmująca
je
wszystkie
razem.
• klucz,
śrubokręt
i
młotek
to
hiponimy
wględem
narzędzia,
a
kohiponimy
względem
siebie,
jako
współnależące
do
jednej
kategorii,
czyli
mające
wspólny
hiperonim.
• klucz
krzyżakowy,
klucz
francuski,
klucz
uniwersalny
i
inne
to
hiponimy
względem
klucza
i
kohiponimy
względem
siebie
(mają
wspólny
hiperonim:
klucz).

8. SYNONIMIA I ANTONIMIA
• Synonimem
nazywamy
słowa
o
znaczeniu
zbliżonym:
• klucz
w
znaczeniu
narzędzie
–
synonim:
narzędzie
• Narzędzia
rowerowe
–
Klucze
rowerowe.
• klucz
w
znaczeniu
rozwiązanie
–
synonim:
rozwiązanie
• klucz
do
zagadki…
–
rozwiązanie
zagadki
• klucz
w
znaczeniu
droga
–
synonim:
droga
• Wiedza
kluczem
do
sukcesu
–
Wiedza
drogą
do
sukcesu.
• Antonimem
nazywamy
słowa
o
znaczeniu
przeciwnym:
• klucz
w
znaczeniu
rozwiązanie
(SJP:
8)
a
zagadka.
• kluczowy
problem
w
znaczeniu
ważny
a
trywialny
problem.
• kluczyć
w
znaczeniu
błądzić
a
iść
prostą
drogą
(Dąbrówka
i
Geller
1995.
Słownik
antonimów)

9. • Pierwotnym
znaczeniem
słowa
klucz
jest
narzędzie
i
dlatego
klucz
jako
narzędzie
możemy
uznać
za
prototyp
klucza.
• Pozostałe
znaczenia
słowa
klucz
są
mniej
prototypowe,
czyli
są
rozszerzeniem
słowa
klucz
na
peryferiach
hasła.
• Słowa
o
wspólnym
rdzeniu
ze
słowem
klucz
(kluczenie,
kluczka,
kluczyna)
mają
znaczenia
zbliżone
do
klucza.
• Sieć
radialna
pokazuje
diachroniczny
rozwój
kategorii
klucz.
Słowa
w
ramce
z
grubą
linią
oznaczają
prototypy
znaczeń.
PROTOTYP A PERYFERIA

10. PROTOTYP A PERYFERIA
sieć
radialna
słowa
i
pojęcia
klucz
Tabakowska
Gramatyka
i
obrazowanie
(51)

11. METAFORA A METONIMIA
• Metafora
to
słowo
użyte
w
znaczeniu
przenośnym,
niekonkretnym,
czyli
w
odniesieniu
do
przedmiotu
innego
niż
tego,
które
oznaczało
pierwotnie,
historycznie
wcześniej.
Klucz
wg
słownika
oznacza
przede
wszystkim
(zakrzywione)
narzędzie,
a
następne
znaczenia
są
bardziej
przenośne
(metaforyczne):
• klucz
jako
szyk
ptaków
lub
samolotów,
układ,
porządek;
• klucz
jako
rozwiązanie,
metoda,
wyjaśnienie,
objaśnienie
!
• Metonimia
to
słowo
użyte
w
znaczeniu
częściowym,
czyli
część
za
całość.
Klucze
jako
metonimie
występują
na
przykład
w
pojęciach
klucz
do
otwierania
konserw
lub
klucz
do
przykręcznia
śrub
bo
oznaczją
tylko
część
cech
prototypowego
klucza
(Tabakowska
1995:
49).

12. ZNAJDŹ METAFORY:
• Jedynie
kilkakrotnie
udowodnili,
że
gra
w
trzeciej
lidze
to
podrażnienie
ich
sportowych
ambicji.
Wygrane
z
Odrą
Opole,
czy
Włókniarzem
Kietrz
są
na
razie
jedynie
pojedynczymi
jaskółkami.
Do
powrotu
na
zaplecze
ekstraklasy
potrzebny
będzie
ich
cały
klucz.
W
Ruchu
od
kilku
miesięcy
trwa
zmiana
warty.
Z
zespołem
pożegnali
się
zawodnicy,
którzy
jeszcze
niedawno
grali
w
nim
regularnie.
Trener
Jan
Pietryga
chciał
trochę
odmłodzić
swoją
drużynę,
ale
chyba
nie
tędy
droga.
W
Radzionkowie
nigdy
nie
zaglądano
piłkarzom
w
metrykę…
• Dziennik
Zachodni
na
podstawie
wyszukania
w
NKJP:
klucz.

13. DLACZEGO PTAKI
LATAJĄ W KLUCZU?

14. ZAGADKA LATANIA PTAKÓW
W KLUCZU ROZWIĄZANA
• Zrozumienie
mechanizmu
poruszania
się
ptaków
w
kluczu
umożliwiły
badania
zachowań
ibisów
grzywiastych
–
rzadkiego
gatunku
zagrożonego
wyginięciem.
Jego
przedstawicielom
zamontowano
rejestratory
danych
informujące
o
prędkości
lotu
ptaków
oraz
ich
położeniu.
Urządzenie
pozwoliło
również
określić
częstotliwość
uderzeń
skrzydeł
ibisów.
• Jak
wykazały
badania,
ptaki
instynktownie
wiedzą,
że
latanie
w
kluczu
pozwala
na
mniejsze
zużycie
energii.
• Świadome
pozycji
pozostałych
uczestników
lotu
ustawiają
się
w
takiej
pozycji,
aby
eksploatować
jak
najmniej
sił.
Ibisy
obserwują
ruchy
skrzydeł
ptaka
prowadzącego
klucz
i
poruszają
się
tak,
by
jak
najefektywniej
wykorzystać
wir
powietrza,
który
tworzy
się
w
wyniku
uderzeń
skrzydeł
pierwszego
ptaka.
• h-p://wiadomosci.onet.pl/ciekawostki/zagadka-­‐latania-­‐ptakow-­‐w-­‐kluczu-­‐rozwiazana/2yx4m

15. Mysz
domowa
kluczem
do
zagadki
najazdów
Wikingów?

16. MYSZ DOMOWA KLUCZEM DO
ZAGADKI NAJAZDÓW WIKINGÓW
• Badanie
genów
zwykłej
domowej
myszy
może
pomóc
ustalić
trasy
migracji
ludzi,
na
przykład
najazdów
Wikingów.
Naukowcy
z
brytyjskiego
York
University
przebadali
DNA
myszy
domowych
ze
100
miejsc
na
terenie
Wielkiej
Brytanii.
Odkryli,
że
większość
tych
gryzoni
była
spokrewniona
z
myszami
z
Niemiec.
Jednak
jedna
genetyczna
odmiana
przybyła
na
Wyspy
z
północy
-­‐
prawdopodobnie
na
statkach
Wikingów.
• h-p://www.ekologia.pl/wiadomosci/rosliny-­‐i-­‐zwierzeta/mysz-­‐
domowa-­‐kluczem-­‐do-­‐zagadki-­‐najazdow-­‐wikingow,4695.html

17. CO ZNACZĄ SŁOWA?
DO CZEGO SIĘ ODNOSZĄ?
• Często
używane
słowa
mają
wiele
różnych
znaczeń.
Klucz
może
odnosić
się
do
narzędzia
to
otwierania
zamków
lub
zagadek
i
serc
albo
do
drogi
i
szyku
ptaków.
• Słowa
odnoszą
się
nie
tylko
do
przedmiotów
fizycznych,
lecz
także
do
pojęć
abstrakcyjnych
w
innym
kontekście.
• Czas
to
przykład
pojęcia
abstrakcyjnego
do
którego
opisu
też
używamy
słów
mających
znaczenia
dosłowne.

18. • You’re
wasting
my
money.
Tracisz
mój
pieniądze.
• This
gadget
will
save
you
a
lot
of
money.
• To
urządzenie
zaoszczędzi
ci
dużo
pieniędzy.
• I’ve
invested
a
lot
of
money
in
her.
• Zainwestowałem
w
nią
dużo
pieniędzy.
• That
Clat
tire
cost
me
lot
of
money.
• Ta
przebita
opona
kosztowała
dużo
pieniędzy.
PHOTO: http://www.whe.org/for-my-home/resources/rebates.html
jak mówimy o pieniądzach?

19. • You’re
wasting
my
time.
Tracisz
mój
czas.
• This
gadget
will
save
you
a
lot
of
money.
• To
urządzenie
zaoszczędzi
ci
dużo
czasu.
• I’ve
invested
a
lot
of
time
in
her.
• Zainwestowałem
w
nią
dużo
czasu.
• That
Clat
tire
cost
me
lot
of
time.
• Ta
przebita
opona
kosztowała
dużo
czasu.
PHOTO: http://www.dreamstime.com/royalty-free-stock-photography-silver-pocket-watch-in-hand-image13199627
jak mówimy o czasie?

20. !
=
CZAS TO PIENIĄDZ

21. • W
naszej
kulturze
czas
jest
artykułem
wartościowym,
jest
on
środkiem
(zasobem)
o
ograniczonej
ilości,
używanym
przez
nas
do
osiągania
celów,
jakie
sobie
stawiamy.
• CZAS
TO
PIENIĄDZ:
• jednostka
obliczeniowa
w
telekomunikacji
• opłata
za
godzinę,
pokój
w
hotelu
itd.
• Czas
rozumiemy
jako
coś,
co
można
wydać,
stracić,
dobrze
lub
źle
w
coś
zainwestować...
CZAS TO PIENIĄDZ (L&J:1980)

22. • This
metaphor
came
into
English
about
the
time
of
the
industrial
revolution,when
people
started
to
be
paid
for
work
by
the
amount
of
time
they
worked.
• Thus,
the
factory
led
to
the
institutional
pairing
of
periods
of
time
with
amounts
of
money,
which
formed
the
experiential
basis
of
this
metaphor.
• Since
then,
the
metaphor
has
been
realized
in
many
other
ways.
The
budgeting
of
time
has
spread
throughout
American
culture.
TIME IS MONEY

23. WykĿad zaplanowany na
środę zostaĿ przesunięty
o dwa dni naprzód.
W
jaki
dzień
tygodnia
odbędzie
się
wykład?
PONIEDZIAŁEK
CZY
PIĄTEK?

24. • poniedziałek
• perspektywa:
CZAS-­‐się-­‐porusza
• wydarzenie
(wykład)
przemieszcza
sie
w
naszym
kierunku
• Czekam,
aż
przyjdą
święta.
• I
look
forward
to
the
arrival
of
Christmas.
• Nadchodzi
zima.
• Winter
is
approaching
soon.
• Przyjdzie
czas,
kiedy...
• The
time
will
come
when...
• piątek
• perspektywa:
EGO-­‐się-­‐porusza
• my
przemieszczamy
się
w
kierunku
wydarzenia
(wykładu)
• Zbliżamy
się
do
końca
roku.
• We
are
approaching
the
end
of
the
year.
• I’m
coming
towards
my
sister’s
birtday.
(jak
to
przełożyć
na
polski?)
PONIEDZIAŁEK CZY PIĄTEK?

25. PREZENTACJE I PUBLIKACJE
O METAFORZE I NIE TYLKO
• Lakoff
i
Johnson
1980.
Metaphors
we
live
by.
(wydanie
polskie:
Metafory
w
naszym
życiu)
• Boroditsky
i
Ramscar
2002.
The
role
of
body
and
mind
in
abstract
thought.
(artykuł
w
sieci)
• http://lingwistyka.pbworks.com/w/page/
50410604/METODY%20badania%20METAFOR
• http://www.slideshare.net/Linguist/tag/metafora