"นโยบายประชานิยมในละตินอเมริกา" โดย สฤณี อาชวานันทกุล, 28 เมษายน 2556 ปรับปรุงจากสไลด์ประกอบรายงาน "นโยบายเศรษฐกิจทางเลือก" ดาวน์โหลดรายงานได้จาก http://www.fringer.org/wp-content/writings/oxfam-sarinee-final.pdf

1. สฤณี อาชวานันทกุล
Fringer | คนชายขอบ
http://www.fringer.org/
วันที่ 28 เมษายน 2556
นโยบายประชานิยมในละตินอเมริกา
 งานนี้เผยแพร่ภายใต้ลิขสิทธิ์Creative Commons แบบ Attribution Non-commercial Share Alike (by-
nc-sa) โดยผู้สร้างอนุญาตให้ทาซ้า แจกจ่าย แสดง และสร้างงานดัดแปลงจากส่วนใดส่วนหนึ่งของงานนี้
ได้โดยเสรี แต่เฉพาะในกรณีที่ให้เครดิตผู้สร้าง ไม่นาไปใช้ในทางการค้า และเผยแพร่งานดัดแปลงภายใต้
ลิขสิทธิ์เดียวกันนี้เท่านั้น

2. 2
“ความหมาย” อยู่ที่คนใช้
 อุดมการณ์เบื้องหลัง “ประชานิยม” จะเป็น “ขวา” ก็ได้ เป็น “ซ้าย” ก็ได้
ความเหมือนอยู่ที่การสื่อว่าผู้นาประชานิยมนั้นเป็น “ตัวแทน” มวลชน-
คนส่วนใหญ่ในสังคมที่ต่อต้านชนชั้นนาผู้มีอภิสิทธิ์ (บางครั้งเห็น
ต่างกันว่า “ชนชั้นนา” นั้นคือใคร)
 ผู้ดาเนินนโยบายประชานิยมใช้คาคานี้ในความหมายด้านบวก
 ในขณะเดียวกัน “ประชานิยม” มักถูกใช้ในความหมายด้านลบโดยผู้
สังเกตการณ์ นักเศรษฐศาสตร์ ฯลฯ สื่อนัยว่า “มวลชน” อยากได้ในสิ่ง
ที่ไม่รับผิดชอบ อาจมีประโยชน์ระยะสั้นแต่สร้างโทษมากกว่าในระยะ
ยาว ในทางที่บั่นทอนความเข้มแข็งของประชาธิปไตยและเศรษฐกิจ

3. 3
ลักษณะเด่นทางการเมืองของประชานิยม
 จากบทความของ Paul Taggart, University of Sussex,
http://blogs.lse.ac.uk/politicsandpolicy/archives/29481 --
 ประชานิยมมักต่อต้านรูปแบบและวิถีปฏิบัติของระบอบประชาธิปไตยตัวแทนดั้งเดิม
อาศัยความไม่ไว้ใจของผู้คนต่อนักการเมืองโดยทั่วไป และความเชื่อที่แพร่หลายว่า
การเมืองถูกครอบงาโดย “ชนชั้นนา” - เสนอ “ทางเลือกใหม่” ที่ฉีกออกจาก “การเมือง
แบบเดิมๆ”
 ประชานิยมดึงคุณค่ามาจาก “ฐานราก” ในจินตนาการร่วม (“ชุมชนจินตกรรม”) – “…an
implicit or explicit heartland – a version of the past that celebrates a
hypothetical, uncomplicated and non-political territory of the imagination… It is
from this territory that it draws its own vision of its natural constituency – unified,
diligent and ordinary.”
 ประชานิยมมีแนวโน้มที่จะมองโลกว่ามีฝ่าย “ดี” และฝ่าย “เลว” และแบ่งสังคมออกเป็น
“พวกเรา” กับ “พวกเขา”

4. 4
ปรัชญาและเบื้องหลังประชานิยมในละตินอเมริกา
 แนวคิดประชานิยมมีรากฐานทางปรัชญาเกี่ยวพันกับลัทธิประโยชน์
นิยม (Utilitarianism) ของ เจเรมี เบนแธม (Jeremy Bentham)
 การดาเนินนโยบายเศรษฐกิจแบบ “เปิดเสรีสุดขั้ว” ภายใต้อุดมการณ์
เสรีนิยมใหม่ของ “ตะวันตก” ซึ่งถูก “นาเข้า” มาใช้อย่างเร่งรีบและ
รุนแรง เป็นสาเหตุหนึ่งของการเลือกดาเนินนโยบายประชานิยม
 ผู้ปกครองภายใต้แนวคิดประชานิยมพยายามนาเสนอแนวนโยบายที่มี
ลักษณะเป็นปฏิกิริยาโต้กลับ (Reactionary) นโยบายเดิม โดยมีสาระ
ต่อต้านแนวคิดแบบ “ตะวันตก” และลิดรอนอานาจทางเศรษฐกิจของ
ชนชั้นนา (Establishment) ทั้งชนชั้นนาระดับท้องถิ่นและระดับชาติที่มี
บรรษัทต่างชาติคอยหนุนหลัง

5. 5
รูปแบบและหลักการของนโยบายประชานิยม
 หลักการพื้นฐานของนโยบายประชานิยมทางเศรษฐกิจ คือการระดมทรัพยากรทางการ
คลังของรัฐบาล ทั้งเงินในงบประมาณและเงินนอกงบประมาณ และรายได้จากการค้า
ขายของรัฐบาล มาใช้จ่ายอย่างเต็มที่ในนโยบายประชานิยมรูปแบบต่างๆ รวมทั้งการทา
ให้สถาบันการเงินของรัฐให้เป็นแหล่งเงินทุนในการใช้จ่ายงบประมาณไปในนโยบาย
ประชานิยม โดยเน้นหนักไปในการใช้นโยบายกึ่งการคลัง
 รัฐบาลมักอ้างว่าการดาเนินนโยบายประชานิยมเป็นไปเพื่อช่วยเหลือคนยากจนที่เป็น
กลุ่มคนส่วนใหญ่ภายในประเทศให้มีสิทธิเสรีภาพมากขึ้น และมีชีวิตความเป็นอยู่ดีขึ้น
 นโยบายประชานิยมมีหลากหลายมาตรการ มาตรการหลักได้แก่
 มาตรการพัฒนาความเป็นอยู่ของประชาชนในระดับรากหญ้า
 มาตรการสร้างสวัสดิการสังคม
 มาตรการแก้ไขปัญหาความยากจนและการยกหนี้/พักชาระหนี้

6. 6
ที่มาของนโยบายประชานิยมในละตินอเมริกา
 ในยุคล่าอาณานิคมภูมิภาคละตินอเมริกาตกเป็นเมืองขึ้นและถูกประเทศแม่ขูดรีด
ทรัพยากรไปเป็นจานวนมาก หลังจากได้รับเอกราช ประเทศส่วนใหญ่อยู่ภายใต้
ระบบสังคมนิยมและเผด็จการ ปกครองโดยรัฐบาลทหาร เนื่องจากรัฐบาลทหาร
ต้องการแสวงหาความชอบธรรมเพื่อจะได้อยู่ในอานาจนานๆ จึงเริ่มใช้นโยบาย
ประชานิยม
 การใช้นโยบายประชานิยมก่อปัญหามากมาย องค์กรโลกบาลต่างๆ จึงเข้ามามี
บทบาทในละตินอเมริกา โดยเสนอให้ดาเนินนโยบายตามฉันทมติวอชิงตัน ซึ่ง
เป็น “ยาแรง” ที่ส่งผลเสียต่อประเทศไม่น้อยไปกว่ากัน นาไปสู่วิกฤติเศรษฐกิจทั่ว
ทั้งภูมิภาค ประชาชนได้รับความเดือดร้อนกันทั่วหน้า
 หลังจากวิกฤติ ประเทศเริ่มมีปฏิกิริยาต่อต้านการชักนาและนโยบายแทรกแซง
ของสหรัฐอเมริกา นาไปสู่การดาเนินนโยบายประชานิยมอีกครั้ง ซึ่งมีรูปแบบ
แตกต่างออกไปจากเดิมในรายละเอียด

7. 7
โครงสร้างเชิงสถาบันกับนโยบายประชานิยม
 โดยรวม การใช้นโยบายประชานิยมเป็น “ปฏิกิริยา” (reactionary policies) ของประเทศละตินต่อผลเสีย
จากอุดมการณ์เสรีนิยมใหม่ และการกดขี่แทรกแซงของบรรษัทข้ามชาติและรัฐบาลอเมริกัน
 ประชากรในละตินอเมริกามีหลากหลายเชื้อชาติ มีภาษาและวัฒนธรรมเฉพาะเป็นของตนเอง และมี
แนวโน้มที่จะต่อต้านต่างชาติ เนื่องจากทรัพยากรธรรมชาติที่อุดมสมบูรณ์ถูกขูดรีดและแทรกแซงจาก
ต่างชาติเสมอมา ทาให้การดาเนินนโยบายประชานิยมสอดคล้องกับความต้องการของประชาชนส่วน
ใหญ่ เอื้อให้เกิดการดาเนินนโยบายในลักษณะนี้อยู่เสมอ
 รูปแบบและความสาเร็จของนโยบายประชานิยม มักขึ้นอยู่กับ
 อุดมการณ์ทางการเมืองที่ผู้นายึดถือ เช่น ประชาธิปไตย สังคมนิยม หรือเผด็จการทหาร
 ลัทธิความเชื่อทางเศรษฐกิจว่าเชื่อในลัทธิเสรีนิยมใหม่ หรือต่อต้านเสรีนิยมใหม่
 ระดับความแข็งแกร่งของโครงสร้างเชิงสถาบันในละตินอเมริกา ซึ่งในหลายประเทศยังอ่อนแออยู่
 ระดับทรัพยากร เช่น ประเทศที่มีรายได้จากการขายพลังงานที่ราคากาลังพุ่งสูงเป็นประวัติการณ์
(เวเนซุเอลา โบลิเวีย และเอกวาดอร์) ย่อมสามารถใช้เงินดาเนินนโยบายประชานิยมอย่าง “ยั่งยืน”
มากกว่าประเทศที่ไม่มี

8. 8
ทรัพยากรธรรมชาติ หนี้สาธารณะ และประชานิยม
สัดส่วนหนี้สาธารณะที่อยู่ในระดับสูงของอาร์เจนตินาและบราซิล
ประกอบกับการที่ไม่มีทรัพยากรธรรมชาติอุดมสมบูรณ์เท่าไร ทาให้มี
ความคล่องตัวในการดาเนินนโยบายประชานิยมต่ากว่าประเทศอื่น
วันนี้ใช้เงินอุดหนุนราคาสินค้า 17,000
ล้านเหรียญสหรัฐทุกปี (เกือบหนึ่งใน
ห้าของงบประมาณภาครัฐ)

9. 9
รูปแบบของประชานิยมในละตินอเมริกา
 ประชานิยมแบบดั้งเดิม มีฐานเสียงส่วนใหญ่อยู่ที่กลุ่มสหภาพแรงงาน มีนโยบาย
จัดสรร กระจายและแจกจ่ายสินค้าและบริการต่าง ๆ ให้กับประชาชนส่วนใหญ่ของ
ประเทศซึ่งเป็นคนจนและชนชั้นกลางให้เป็นธรรมมากขึ้น แต่ก็ไม่ได้ตั้งใจต่อต้านทุน
นิยมเสียทีเดียว นโยบายแบบนี้มีลักษณะต้องการกระจายอานาจในการบริโภคมากกว่า
ต้องการปฏิวัติระบอบเศรษฐกิจ
 ประชานิยมเสรีนิยมใหม่ เลือกดาเนินนโยบายประชานิยมควบคู่ไปกับนโยบาย
เศรษฐกิจแบบเสรีนิยมใหม่ปล่อยให้กลไกตลาดเป็นตัวกาหนดกิจกรรมทางเศรษฐกิจ
และลดบทบาทของรัฐลง แล้วใช้นโยบายเอาใจฐานเสียงที่ส่วนใหญ่เป็นกลุ่มคนระดับ
ล่างในเศรษฐกิจนอกระบบซึ่งจะใช้เฉพาะกลุ่มเท่านั้น ลักษณะสาคัญอีกประการหนึ่ง คือ
การแยกตัวเองออกจากกลุ่มนักการเมืองรุ่นเก่า หรือ กลุ่มอานาจเก่า
 ประชานิยมชาตินิยม มีนโยบายซื้อคืนกิจการของเอกชน โดยเฉพาะกิจการผูกขาดใน
สาธารณูปโภคพื้นฐานที่ตกอยู่ในมือบรรษัทข้ามชาติ ให้กลับมาเป็นของรัฐ และ
ดาเนินการปฏิรูปโครงสร้างสถาบัน

10. 10
ผลดี-ผลเสียของนโยบายประชานิยมรูปแบบต่าง ๆ
 ประชานิยมแบบดั้งเดิมส่งผลให้รายได้ที่แท้จริงและการบริโภคอยู่ในระดับดีขึ้น อย่างมี
นัยสาคัญในช่วงระยะเวลาหนึ่ง ประชาชนได้สินค้าและบริการมาอุปโภคบริโภคโดยไม่ต้องแบก
รับต้นทุน ทาให้เศรษฐกิจในระยะแรกเติบโต แต่จะก่อให้เกิดปัญหาตามมาในระยะยาว
โดยเฉพาะการบั่นทอนวินัยทางการคลังของรัฐ และวินัยทางการเงินของประชาชน
 ประชานิยมเสรีนิยมใหม่ ทาให้เกิดผลกระทบคล้ายคลึงกับประชานิยมแบบแรก ต่างกันที่
 มีผลดีจากการที่นักลงทุนจากในและต่างประเทศจะมีความเชื่อมั่นที่จะเข้ามาลงทุน
ภายในประเทศ มากกว่าประเทศที่ใช้ประชานิยมแบบดั้งเดิมและประชานิยมชาตินิยม
 เมื่อใช้นโยบายควบคู่กับเสรีนิยมใหม่ที่เน้นกลไกตลาด จะทาให้เกิดประสิทธิภาพเพิ่มมาก
ขึ้น หากประเทศมีโครงสร้างเชิงสถาบันที่ดี
 ประชานิยมชาตินิยม ส่งผลให้รายได้ที่แท้จริงเพิ่มขึ้น ระบบบริการสุขภาพและระบบการศึกษา
มีคุณภาพดีกว่าเดิม แต่ก็ส่งผลให้รัฐบาลมีภาระในการใช้จ่ายมาก ซึ่งอาจส่งผลกระทบในระยะ
ยาวไม่ต่างกันกับนโยบายประชานิยมแบบอื่น ๆ นอกจากนี้ ก็มีข้อกังขาว่ารัฐบาลจะสามารถ
ดาเนินธุรกิจผูกขาดได้ดีกว่าเอกชนหรือไม่

11. 11
รูปแบบของประชานิยมในประเทศละตินอเมริกา

12. 12
ข้อถกเถียงเกี่ยวกับนโยบายประชานิยม
 การดาเนินนโยบายประชานิยมช่วยแก้ปัญหาให้กับคนยากจนได้หรือไม่
 การดาเนินนโยบายกระตุ้นอุปสงค์ระยะสั้นแบบเคนส์ (Keynes) ส่งผลดีหรือ
ผลเสียมากกว่ากัน
 การดาเนินนโยบายประชานิยมอยู่ภายใต้อุดมการณ์สังคมนิยมหรือไม่
 แนวนโยบายประชานิยมต่อต้านอุดมการณ์เสรีนิยมใหม่จริงหรือไม่
 การดาเนินนโยบายประชานิยม ทาให้กระบวนการพัฒนาประชาธิปไตยและ
ประชาสังคมต้องติดขัดจริงหรือไม่
 การดาเนินนโยบายประชานิยมมีเป้าหมายเพื่อช่วยเหลือคนจนจริงหรือไม่

13. 13
การปรับตัวภายใต้กระแสโลกาภิวัตน์
 การปรับตัวตอบสนองและสนับสนุนโลกาภิวัตน์
 แสดงให้เห็นว่าหลักการของทุนนิยมนั้นไม่ได้ขัดต่อการดาเนินนโยบายประชานิยมแต่
อย่างใด แม้ว่าอาจมีรายละเอียดปลีกย่อยที่เฉพาะเจาะจงกว่าประชานิยมโดยทั่วไปบ้าง
 เช่น รัฐบาลประชานิยมเสรีนิยมใหม่ของประธานาธิบดี อัลเบอร์โต ฟูจิโมริ แห่งเปรู เลือก
ที่จะไม่ดาเนินนโยบายปฏิรูปที่ดิน นโยบายกระจายรายได้ แต่เน้นส่งเสริมการบริโภคของ
ประชาชน กระตุ้นอุปสงค์ระยะสั้นเพื่อกระตุ้นเศรษฐกิจมหภาค
 การปรับตัวตอบสนองและต่อต้านโลกาภิวัตน์ในรูปแบบต่าง ๆ
 “เขตเศรษฐกิจของประชาชน” (Bolivarian Alternative for the Americas, ALBA) ลงนาม
ร่วมกันระหว่างโบลิเวีย คิวบา และเวเนซุเอลา
 นโยบายควบคุมเงินทุนไหลเข้า เช่น อาร์เจนตินาในยุคประธานาธิบดี เนสเตอร์ คิชเนอร์
 โครงการ “เปโตรคาริป” (Petro Caribe) ขายน้ามันราคาถูก, “เปโตรชัว” (Petro Sur)
น้ามันแลกลูกวัว, และ “เทเลซัว” (Tele Sur) ผลิตรายการทางเลือก

14. 14
ประชานิยมละตินเข้ากันไม่ได้กับประชาธิปไตย?

15. 15
“มรดก” ของ อูโก ชาเวซ – จะดีกว่านี้อีกถ้าไม่ใช้ประชานิยม?

16. 16
Bolsa Família : นโยบาย “ประชานิยม” ที่รับผิดชอบ?
 Bolsa Família (Family Allowance) คือโครงการสวัสดิการสังคมของรัฐบาลบราซิล มอบเงิน
อุดหนุนโดยตรงให้กับครอบครัวยากจน (มีรายได้ต่ากว่าเดือนละ 140 เรียล) เดือนละ 22 เรียล
(ประมาณ 12 เหรียญสหรัฐ) ต่อบุตรที่ไปโรงเรียนและฉีดวัคซีนแล้ว สูงสุดไม่เกินสามคน
 ครอบครัวที่ “ยากจนมาก” (มีรายได้ไม่ถึง 70 เรียลต่อเดือน) จะได้เงินอุดหนุนเพิ่มอีกเดือนละ
68 เรียลอย่างไม่มีเงื่อนไข
 ปัจจุบันมีชาวบราซิลได้รับเงินจากโครงการนี้ 12 ล้านครัวเรือน มากกว่าหนึ่งในสี่ของประเทศ
ถูกกล่าวถึงว่าเป็นโครงการลักษณะนี้ที่ใหญ่ที่สุดในโลก
 เป็นนโยบายหลักในชุดนโยบายสังคมของประธานาธิบดี Luiz Inácio Lula da Silva (“ลูลา”)
และส่งผลสาคัญต่อชัยชนะสมัยที่สองในการเลือกตั้งปี 2006 – อัตราความยากจนเรื้อรังลดลง
ถึง 27% ในสมัยแรกของประธานาธิบดีลูลา
 ในปี 2006 ใช้เงินราว 0.5% ของจีดีพีบราซิล และ 2.5% ของงบประมาณภาครัฐ
 งานวิจัย UNDP พบว่าประโยชน์ 80% ไปถึงมือครัวเรือนยากจนจริงๆ และมีส่วน 20% ในการ
ช่วยลดความเหลื่อมล้าทางเศรษฐกิจในบราซิลตั้งแต่ปี 2001