Bodemenergie is de opslag en hergebruik van warmte en koude in de (ondiepe) bodem waardoor grote energiebesparing mogelijk is. Het is daarmee een onmisbare schakel in de energietransitie door energiebesparing en duurzame verwarming en koeling van gebouwen. Sinds 1990 wordt bodemenergie in Nederland toegepast en de toepassing groeit gestaag. Bodemenergie heeft in de regel een gezonde business case. De presentatie zal u de kansen tonen voor u als installateur.

1. 24-11-2016
1
Scoren met Bodemenergie
Dr. Frank Agterberg
voorzitter xx
Bodemenergie is de opslag en hergebruik van warmte en koude in
de (ondiepe) bodem waardoor grote energiebesparing mogelijk is.
Het is daarmee een onmisbare schakel in de energietransitie door
energiebesparing en duurzame verwarming en koeling van
gebouwen. Sinds 1990 wordt bodemenergie in Nederland
toegepast en de toepassing groeit gestaag. Bodemenergie heeft in
de regel een gezonde business case. De presentatie zal u de
kansen tonen voor u als installateur.
Agenda workshop
• Introducties
• Wat is bodemenergie?
– De techniek
– De sector
• Ontwikkeling van bodemenergie in NL
• (installatie) aspecten in vogelvlucht
– BOAG
– Regelgeving
• (Uw) ervaringen, discussie
• Afronding
2

2. 24-11-2016
2
Bodemenergie NL
• Branchevereniging
• 70 leden
– Ontwerp & advies
– Grondboorders
– Installateurs onder- en bovengronds
– Onderhoud en beheer (ESCo)
• Onze Agenda:
– Markt
– Wet & regelgeving
– Kennisontwikkeling en -deling
3
Wat is bodemenergie?
4
SKB cahier “Bodemenergie – warm aanbevolen”

3. 24-11-2016
3
BE maakt warmtevoorziening GO ‘circulair’
5
3000 PJ
totaal
1800 PJ
overig
1147 PJ ‘fossiele’
warmte
610 PJ Industrie &
landbouw
590 PJ Gebouwde
Omgeving
53 PJ Hernieuwbaar
6+?PJOpslagen
hergebruik
6 PJ Bodemenergie
584 PJ
warmte-
verlies
1200 PJ
warmte
8PJGeothermieen
Bodemenergie
3PJgeothermie
Één
jaar
Cyclus
? PJ HTO
Wat is bodemenergie?
6

4. 24-11-2016
4
Waarom bodemenergie?
• Betere brontemperaturen dan buitenlucht, geen
ontijzing, geen lawaai (luchtkoeler)
• Opslagfunctie
0.00
5.00
10.00
15.00
20.00
0 73 146 219 292 365
dag
Temperatuur(oC)
0.05 m
1 m
2 m
3 m
5 m
Definitie Bodemenergie
• Systeem om een gebouw te verwarmen en koelen, waarbij de
bodem wordt ingezet als thermische bron en/of als
opslagsysteem
• Maximale diepte 500 meter
• Diverse typen systemen, focus op open en gesloten

5. 24-11-2016
5
Markt en sector
Markt
• € 200-250 mln /j
• Snelle groei sinds 2003
Sector
• > 100 bedrijven
– Advies/Ontwerp
– Grondboren
– Installatie
– Onderhoud & Beheer
9
10
Opdrachtgevers-keten
Gebouw
Afgifte
Opwekking
Bron
Project-
ontwikkeling
Ontwerp,
aanleg &
inregeling
Exploitant,
eigenaar,
gebruiker
Adviseur
Installateur
(WP) boven-
gronds
Boorder,
installateur
Ondergrond
Gebied
Opdracht,€
Gebieds-
ontwikkeling
Energie-
beleid
Overheid
(EZ)
Overheid RO
Kwaliteit

6. 24-11-2016
6
Realisatie en doel BE verbruik & (dus)
geïnstalleerd vermogen
11
BodemenergieNL o.b.v. CBS-data
Doelstelling ‘20
Doelstelling ‘23
Realisatie ’90-’15
Waar (nog niet?)
12
www.wkotool.nl

7. 24-11-2016
7
Voorbeeld BOAG
bron opwekking afgifte
LBK
Aquifer
cv-ketel
E
E
EWP
Vergelijk Bodemenergiesystemen
Open systemen Gesloten systemen
•Verwarmen en koelen
•Utiliteit, glastuinbouw,
woningbouw
•Schaalgrootte > 100 kW
•Energiebesparing:
50 à 80% koelen
30 à 50% verwarmen
•Verwarmen en koelen
•Woningbouw,
utiliteit
•Schaalgrootte < 1.000 kW
•Energiebesparing:
30 à >90% koelen
40 à 50% verwarmen

8. 24-11-2016
8
Vergelijk Bodemenergiesystemen
Open systemen Gesloten systemen
•Warmtetransport:
–grondwater (en geleiding)
•Enkele boringen, grote Ø
•Relatief grotere effecten
•Zeer belangrijk:
–Bodemgeschiktheid
–Onderhoud bron
•Levensduur locatiespec.
•Warmtetransport:
–geleiding in de bodem
•Veel boringen, kleine Ø
•Relatief kleine effecten
•Minder van belang:
–Bodemgeschiktheid
–Onderhoud bron
•Levensduur > 50 jaar
Varianten Gesloten Systemen
• Aardwarmtekorf
• Horizontaal
• Verticaal

9. 24-11-2016
9
Varianten Verticale Gesloten Systemen
• U-lus, Concentrisch
Varianten Open Systemen - doublet
Opslag - laden/ontladen
• Opslag bij 7 à 8°C en 16 à 17°C
• 1 m3/h grondwater levert 9,3 kW (ΔT 8K)
• Debiet tot ca 200 – 250 m3/uur
• Complexer, hogere investering
Recirculatie
• Onttrekkingtemperatuur constant 12°C
• 1 m3/h grondwater levert 5,8 kW (ΔT 5K)
• Debiet tot ca 200 – 250 m3/uur
• Eenvoudiger, lagere investering

10. 24-11-2016
10
Varianten Open Systemen - monobron
• Debiet tot circa 60 m3/uur
• Minder leidingwerk en kabels
• Compact, weinig ruimtebeslag
• Voldoende dikke aquifer nodig
Opslag - laden/ontladen
• Opslag bij 7 à 8°C en 16 à 17°C
• 1 m3/h grondwater levert 9,3 kW (ΔT 8K)
• Complexer, hogere investering
Recirculatie
• Onttrekkingtemperatuur constant 12°C
• 1 m3/h grondwater levert 5,8 kW (ΔT 5K)
• Eenvoudiger, lagere investering
DKDK
Concept WKO
CV
LBK
CV
LBK
Referentie
CV
LBK
CV
LBK
Duurzaam 1

11. 24-11-2016
11
Concept WBB
• Collectief concept 2 (bron en opwekking collectief)
cv-ketel
vloer
Bodem
E
Warmtepomp
E
10°C
60°C
Ventilatie-
Woning
raam
rooster
Centrale
afzuig
Bodemwarmtewisselaars
vloer
Ventilatie-
Woning
raam
rooster
Centrale
afzuig
vloer
Ventilatie-
Woning
raam
rooster
Centrale
afzuig
10°C
60°C
10°C
60° C
Omzetting van warmte met een
warmtepomp
condensor
verdamper
expansieventiel
compressor
KOUDE
production
WARMTE
productie
COMPRESSIE VERHOOGT
TEMPERATUUR EN DRUK
EXPANSIE VERLAAGT
TEMPERATUUR EN DRUK
Heet gas, hoge druk
Koele vloeistof, hoge drukKoude vloeistof/gas, lag druk
Koud gas, lage druk
Bij condensatie komt warmte vrij bij
hoge temperatuur
Bij verdamping wordt warmte
onttrokken op lage temperatuur
+2
-2
+35
+30
5 afgifte4 omgeving
1hulp

12. 24-11-2016
12
Waardoor hoog rendement ?
• Gebruik van vrij beschikbare omgevingsenergie met klein
beetje hulpenergie
– Direct of passief: geen omzetting alleen transport (pompenergie)
– Voorwaarde: brontemperatuur voldoende lager/hoger dan gewenste
afgiftetemperatuur
– Verhogen of verlagen temperatuur: warmtepomp zeer efficiente
machine
BES
+ WP
5,0 afgifte3,9 omgeving
1,1hulp
BES 5,0 afgifte4,8 omgeving 0,2hulp
COP = 5,0/0,2 = 25
COP = 5,0/1,1 = 4,5
Typen en toepassing BES
Klein vermogen (5 kW) groot vermogen (> 1 MW)
Huis - meervoudige woning
S - M - L - XL utiliteit
Gesloten BWW open WKO
24Gebouw-grootte 
Aantal/dekkingsgraad

13. 24-11-2016
13
25
Regelgeving…
Gebouw
Afgifte
Opwekking
Bron
Gebied
Bouw-regelgeving (EPC, BREEAM)
AMvB Bodemenergie  protocollen, certificering
- Regeltechniek (ISSO 39)
- Installatie bovengronds (BRL KBI 6000-21)
- Installatie ondergronds (BRL SIKB 11000)
- Grondboren (BRL SIKB 2100)
Regionale energie strategieën
Gebieds (bestemmings-)plannen
Emissie vergunningen (spoelwater)
Aanscherpen EPC
0,0
0,5
1,0
1,5
2,0
2,5
3,0
3,5
4,0
4,5
5,0
1990 1995 2000 2005 2010 2015 2020 2025
EPC-eis
AanscherpingEPC-eisen
bijeenkomstgebouwen
celgebouwen
gezondheidszorgniet klinisch
gezondheidszorgklinisch
kantoren
logiesgebouwen
onderwijs
sportgebouwen
winkels
woningen
• 2015 – Techniplan Adviseurs bv

14. 24-11-2016
14
Kosteneffectiviteit EPC
maatregelen
• 2008 – Techniplan Adviseurs bv
Certificeringsplicht
Per 1 oktober 2014 volgens beoordelingsrichtlijnen:
• BRL 11000 en protocol 11001
Ontwerp, realisatie en beheer van het ondergrondse deel van bodemenergiesystemen
• BRL 6000:21
Ontwerpen, installeren en beheren van energiecentrales van bodemenergiesystemen

15. 24-11-2016
15
http://www.bodemenergienl.nl/Actueel/Cursussen
29
www.skbodem.nl