Het doel van de binnenkort te verschijnen ISSO-publicatie 107 is: het leveren van een praktisch handvat voor het structureren van het opleverproces en de overdracht naar de onderhouds- en beheerfase. ISSO 107 is daarmee het sluitstuk van de publicatiereeks Duurzaam Beheer en Onderhoud. In zijn presentatie gaat Ed Rooijakkers in op de inhoud en achtergronden van deze ISSO-publicatie voor het opleverproces. Wat is voor een goede kwaliteit nodig, ook al in de daar voor liggende projectfasen? Toetsingsklassen, opzet van revisiegegevens, intensiever opleveren van regelinstallaties en integreren van energie en performance monitoring zijn de nieuwe onderwerpen die zullen worden toegelicht. Ook de oplevering als 0-status waarbij het stokje wordt overgedragen naar de gebruiksfase van het gebouw krijgt in zijn presentatie aandacht. Dit is immers de aftrap voor een Duurzaam Beheerd en Onderhouden gebouw.

1. 1
Opleverprocedure klimaatinstallaties
(volgens ISSO-publicatie 107)
Halmos Adviseurs
Ed Rooijakkers
24 november 2016
Inhoud
•Aanleiding/achtergronden
•ISSO publicatiereeks Duurzaam
Beheer en Onderhoud
•Stappenplan Duurzaam Beheer
en Onderhoud
•ISSO-Publicatie 107 “Opleveren
van klimaatinstallaties”
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen2

2. 2
Nationale energiebalans
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen3
Utiliteitsbouw
15%
op TOTAAL
Voorkomen
verspilling
10%~15%
energiebesparing
1 a 2% CO2 reductie landelijk!
Wat levert een optimaal binnenmilieu op?
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen4

3. 3
ISSO PUBLICATIEREEKS
DUURZAAM BEHEER EN ONDERHOUD
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen5
ISSO Duurzaam Beheer & Onderhoud
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen6

4. 4
PvE
Ontwerp
& realisatie
Oplevering Gebruiksfase
PvE Inbedrijstellen
Prestatie
Tijd0
Minimum
Degradatie
PvE
Financiële (project)druk en
vergissingen zorgen ervoor
dat het prestatieniveau bij
de oplevering lager ligt dan
het ontwerp (PvE)
De prestatie neemt snel af
door niet-gedetecteerde
defecten en bedienfouten
(TNO / Halmos 2005)
‘Pijngrens’ van de
eindgebruiker
Ongerichte inspanningen van
de onderhoudspartij geven
tijdelijke verbetering
Oneindige cirkel van
-‘eindgebruiker-pijn’
- ongerichte verbeteringen
- degeneratie
De nadruk ligt vooral op het
reactief oplossen van
comfortklachten v/d gebruikers
Traditioneel Proces
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen7
Prestatie as
Ca. 30% energieverspilling
PvE Oplevering Gebruiksfase
PvE
Prestatie
Tijd0
Minimum
PvE
Duurzaam beheer en onderhoud
Start ‘Duurzaam
beheer & Onderhoud’
Iteratieve, gerichte
verbeteringen met
resultaat-bemetering
Comfortverbetering en
energiebesparing is
daarvan het doel
(gevolg)
DBO | bestaande gebouwen
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen8
De nadruk ligt op het
verbeteren van de
prestaties v/d
installaties
Ontwerp
& realisatie
Degradatie
Inbedrijstellen

5. 5
Drie Pijlers van Duurzaam Beheer en Onderhoud
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen9
1. De installatie moet goed volgens de specificaties
functioneren, met juiste gebruikstijden en geen storingen of
instabiel gedrag vertonen;
2. De randvoorwaarden van gebruik, bouwkundige situatie en
overige omgevingsaspecten moeten overeenstemmen met
de ontwerpuitgangspunten van de installatie zodat met het
correct functioneren van de installatie de prestatiecriteria
van het binnenklimaat worden gehaald;
3. De prestatiecriteria van het binnenmilieu die worden bereikt
moeten voldoen aan de verwachtingen van de gebruikers,
zodat de gebruikers het comfort als goed ervaren.
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen10

6. 6
Een driedeling in verantwoordelijkheid
Ken je
wetten
pak je
1124-11-2016
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen12

7. 7
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen13
Specificaties vs Prestaties
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen14

8. 8
STAPPENPLAN DUURZAAM BEHEER
EN ONDERHOUD
Bestaande bouw (retro-commissioning)
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen15
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen16
= 106
= 104

9. 9
Boom van oplossingen
Duurzaam MJOP
Planmatige
verbeteringen
Quick Wins en
ander
laaghangend
fruit
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen17
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen18

10. 10
De Kern van degelijk beheer klimaatinstallatie
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen19
• Juiste werking; De juiste werking van de technische installaties bij de
actuele gebruikswijze moet in detail vastliggen.
• Geen op klachten gebaseerde verstellingen!; Storingen betreffen
afwijkend gedrag van de juiste werking.
• Gebruikswijze gebouw afgestemd op installaties of vica-versa; welke
prestatie volgens de ontwerpspecificaties?
• Verwachtingen gebruikers; informeren hoe te bedienen en wat te mogen
verwachten (in relatie tot de gebruikswijze)
De gebruiker staat
centraal
Grip op de zaak!Optimaal functioneren
ISSO 102 Prestatie indicatoren en 103 monitoring
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen20

11. 11
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen21
Monitoring en eisen
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen22

12. 12
TECHNIEK
• Technisch functioneren; met performance monitoring
• Technische conditie; met NEN 2767 en een gedegen
(verduurzamend) meerjaren onderhoudsplan
• Storingsafhandeling; uitgaan van de afgesproken en
vastgestelde specificaties
• Energie-efficiëntie; met monitoring en optimalisatie op de
actuele gebruikswijze
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen23
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen24
Bestaande bouw
stappenplan
samengevat

13. 13
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen25
Nieuwbouw
OPLEVEREN VAN
KLIMAATINSTALLATIES
ISSO publicatie 107
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen26

14. 14
ISSO publicatie 107 (samengevat)
• Kent 3 toetsingsklassen
• Per fase en onderdeel toetsingsklasse vast te stellen
• Aanvullende eisen voor oplevering regeltechniek
• Controlelijsten regelkringen en naregelingen
• Seizoentesten
• Bijstellen regeltechnische omschrijvingen einde garantietermijn
• Aanvullende eisen voor overdracht:
• Performance monitoring
• Energie monitoring
• Procesmonitoring
• Gegevensbeheer
• Opleiding en instructie
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen27
Fasering
onafhankelijk van
contractvorm
Extra fasen toegevoegd:
• Verificatie en in bedrijfstelling
• Opname en overdracht
• Ingebruikname/inrichting
• Overdracht naar beheer en nazorg
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen28

15. 15
Toetsingsklassen (TK) volgens ISSO 107
• Toetsingsklasse C
voldoende;
• Toetsingsklasse B
goed;
• Toetsingsklasse A
zeer goed;
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen29
ISSO publicatie 107 (samengevat)
• Toetsingsklasse C; Huidige praktijk maar uniform gedefinieerd.
• Toetsingsklasse B; ISSO Duurzaam Beheer en Onderhoudsaspecten
• Toetsingsklasse A; Commissioning en aanvullende kwaliteit
Voorts:
• Omvang werkzaamheden voor kwaliteitsborging vooraf omschrijven en
vaststellen (verschillend per TK)/vastleggen in overeenkomsten
• Budget voor kwaliteitsborging voorafgaand aan proces vaststellen en
oormerken
• Projectteam rollen en verantwoordelijkheden vaststellen met RASCI-
model (en eventuele escalatie)
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen30

16. 16
Beslisboom
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen31
Programma van
Eisen (PvE)
(i) Gebouwgrootte
MiddelKlein Groot
(ii) Klimaatinstallaties
NormaalSimpel Complex
(iii) Risiconiveau
MiddelLaag Hoog
111 2 2 23 3 3
niveau 5
Hoog
niveau 4
niveau 3
Middel
niveau 2
Toetsingsklasse A
niveau 1
Laag
Toetsingsklasse BToetsingsklasse C
Opleverprocedure vooraf samenstellen
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen32

17. 17
Technisch functioneren oplevering
• Beproeven van opnemers en meetapparatuur
• Beproeven van regelkringen en naregelingen
• Spoelen van leidingsystemen
• Ontluchten van leidingsystemen
• Implementeren performance monitoring
• Implementeren energie monitoring
• Seizoentests (TK B) en beheer op afstand (TK A) in garantiejaar
• Vastleggen juiste werking in regelomschrijvingen en bijstellen o.b.v.
optimalisaties aan einde garantietermijn (kerndocument bij TK B)
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen33
Functionele controle regelkringen en naregelingen
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen34

18. 18
Performance monitoring volgens ISSO 107…
• Minimaal dient te worden gemonitord:
de aanvoertemperaturen van elke warmteopwekker en
koudeopwekker, setpoint afgezet tegen gerealiseerde waarde (ca. 2
stuks opnemers per ketels, 1 stuks bij de koelmachines, 2 stuks bij
warmtepomp en 2 stuks bij een broninstallatie);
de aanvoerluchttemperatuur en -vochtigheid van elke
luchtbehandelingskast afgezet tegen de berekende setpoints (1x per
LBK) + registratie retourtemperatuur indien in GBS aanwezig;
aanvoertemperaturen warmtedistributie en koudedistributie
(transportleidingen), berekende waarde tegen gerealiseerde waarde +
registratie retourtemperatuur.
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen35
Performance monitoring (volgens bijlage B ISSO 31)
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen36

19. 19
Energie monitoring ISSO 107
• Relatief; Energiegebruik meten en vergelijken met de eigen historie.
Het gemeten energiegebruik moet dan worden gecorrigeerd voor het
buitenklimaat en gebouwgebruik en/of een zogenaamd baseline
gebruik wordt vastgesteld;
• Absoluut; Het gemeten energiegebruik wordt vergeleken met het
(theoretisch) verwachte energiegebruik van het gebouw. Bijvoorbeeld
door energiemodellen te gebruiken (EDR volgens ISSO-publicatie 54);
• Benchmarking; Het gemeten energiegebruik wordt vergeleken met het
energiegebruik van vergelijkbare gebouwen of situaties.
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen37
elektriciteit
gas
Energiemonitoring
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen38

20. 20
International Performance Measurement and
Verification protocol (IPMVP)
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen39
Energie monitoring
bijvoorbeeld VABI Elements
Operationele kwaliteit energetisch functioneren
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen40

21. 21
Gebouwdocumentatie & instructie
• Vastleggen juiste werking in regelomschrijvingen en bijstellen o.b.v.
optimalisaties aan einde garantietermijn (kerndocument bij TK B)
• Opstellen kerndocument volgens ISSO 105 door ontwerpers en
bijstellen bij uiteindelijke overdracht
• Revisiegegevens
• Bedieninstructies en handleidingen
• Spelregels voor indeling en gebruik
• Onderhoudsinstructies
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen41
Samengevat
• ISSO 107 biedt een praktisch handvat voor het structureren van het
opleverproces en de overdracht naar de onderhouds- en beheerfase.
• Intensiever opleveren van regelinstallaties en het integreren van
energie en performance monitoring kunnen forse stappen in
energiebesparing en comfortverbetering worden gezet.
• Een opleverprocedure kan per onderdeel uit 3 toetsingsklassen
worden samengesteld. Daarmee geschikt voor kleine tot grote en
eenvoudige tot complexe klimaatinstallaties.
• Met ISSO-publicatie 107 ontstaat meer grip en overzicht in de
beheerfase van het gebouw, zodat prestaties ook eenvoudig kunnen
worden vastgehouden.
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen42

22. 22
VRAGEN?
Bedankt voor uw aandacht
24-11-2016Ken je wetten pak je kansen43