3. ΕΙΣΑΓΩΓΗ
ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗ ΠΟΙΗΣΗ
Η εκκλησιαστική ποίηση αποτελεί ένα από τα
αντιπροσωπευτικότερα και πλουσιότερα είδη της βυζαντινής
λογοτεχνίας. Οι ύμνοι προορίζονται κατά κανόνα για τις
λατρευτικές ανάγκες της Εκκλησίας. Στην πλειονότητα τους είναι
γραμμένοι σε γλώσσα απλή και κατανοητή στους πιστούς.
-1-
4. ΕΞΕΛΙΞΗ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ
ΠΟΙΗΣΗΣ
Με την πάροδο του χρόνου, οι χριστιανοί θέλησαν να
εκφράσουν αλήθειες της πίστης τους που δεν υπήρχαν
στους εβραϊκούς ύμνους.
Η τριαδικότητα του Θεού, το Πάθος και η Ανάσταση του
Κυρίου ήταν θέματα που ώθησαν τους υμνογράφους στη
σύνθεση ποιημάτων και μελωδιών με ιδιαίτερο περιεχόμενο
και ηχητικό χρώμα. Η δημιουργία ύμνων με γνήσιες
ελληνικές εκφράσεις ήταν αναγκαία, αφού η πολιτιστική
παράδοση που εκείνη την εποχή επικρατούσε ήταν η
ελληνική.
Οι ύμνοι είναι αναπόσπαστο μέρος της χριστιανικής
λατρείας. Είναι το τραγούδι της πίστης μας, όπως το λέει
και ο Απ. Παύλος: «Να τραγουδάτε στις συνάξεις σας
ψαλμούς και ύμνους και πνευματικές ωδές, να ψάλλετε με
την καρδιά σας στον Κύριο» (Εφεσ. 5, 19' Κολ. 3, 16).
Τα «Αλληλούια» (αινείτε τον Κύριο), «Αμήν», «Κύριε
Ελέησον» κ.ά. που ακούγονται στη λατρεία και σήμερα, ήταν οι
πρώτοι πυρήνες των ύμνων. Καθώς προχωρούν οι αιώνες,
συνθέτονται απλά και σύντομα τροπάρια με τα οποία
δοξολογείται ο Τριαδικός Θεός και υπογραμμίζονται οι αλήθειες
της Εκκλησίας. Ώθηση για τη δημιουργία τους έδωσαν και οι
αιρετικοί που με ελκυστικούς ύμνους διέδιδαν την αιρετική τους
πίστη. Έτσι η Εκκλησία για να τους αντικρούσει, πέρασε μέσα
από τους ύμνους της τη δική της αλήθεια.
-2-
5. ΤΑ ΘΕΜΑΤΑ ΤΗΣ ΕΚΚΛΗΣΙΑΣΤΙΚΗΣ
ΥΜΝΟΓΡΑΦΙΑΣ
Στους πρώτους αιώνες, έχουμε τροπάρια, που είναι ύμνοι
απλοί, για την Αγία Τριάδα (Τριαδικά), τη Θεοτόκο
(Θεοτοκία), τους Μάρτυρες (Μαρτυρικά) καθώς και άλλα
πρόσωπα και γεγονότα. Αργότερα, δημιουργούνται ομάδες
τροπαρίων (κοντάκια, κανόνες), για να τονιστεί η
σημασία των γιορτών της Εκκλησίας και να εμπλουτιστεί η
λατρεία.
Τα θέματα της εκκλησιαστικής υμνογραφίας
προέρχονταν:
α) από την Αγία Γραφή
β) από τα απόκρυφα Ευαγγέλια «ποιητικἤ ὰδεία» (αφού
το περιεχόμενό τους από θεολογική άποψη δεν είναι
αποδεκτό από την Εκκλησία)
γ) από τα Μαρτυρολόγια και τα Συναξάρια των αγίων
δ) από τα συγγράμματα των Πατέρων της Εκκλησίας και
ε) από σύγχρονα γεγονότα διαφόρων εποχών (σεισμούς,
επιδημίες, πολιορκίες κτλ.).
-3-
6. ΚΥΡΙΑ ΕΙΔΗ ΥΜΝΩΝ
1.Τροπάρια: Ο κάθε ύμνος έχει το δικό του τρόπο να ψαλλεί.
Ανάλογα το περιεχόμενό τους ονομάζονται (Τριαδικά –
Θεοτοκία – Μαρτυρικά κ.ά.). Στην αρχή είναι απλά και
σύντομα. Αργότερα δημιουργούνται ομάδες τροπαρίων –
πολύπλοκες συνθέσεις – τα κοντάκια και οι κανόνες - για να
τονιστεί η συμασία των γιορτών της Εκκλησίας και να
εμπλουτιστεί η λατρεία.
Αφορμή για την παραγωγική έκρηξη ύμνων, η ανάγκη απάντησης
στους κακόδοξους ύμνους των αιρετικών (διαφύλαξη των
αληθειών της πίστεως).
2. Κοντάκια: 5ος αιώνας μ.Χ. Είναι ομάδες τροπαρίων που το
υλικό που ήταν γραμμένα (ειλητό – μεμβράνες) τυλίγονταν σε
ένα κοντό ξύλο = κοντάκιο.
Αποτελούνται: Από το προοίμιο (αρχικό τροπάριο που έδινε το
περιεχόμενο του κοντακίου) τους οίκους (στροφές) 18-24 και το
εφύμνιο (μια φράση ή λέξη με την οποία τελειώνουν όλοι οι
οίκοι).
3. Κανόνες:6ος – 7ος αιώνας μ. Χ. Είναι ομάδες τροπαρίων με
δογματικό περιεχόμενο. Ο μελωδός χρησιμοποιεί ως κανόνα –
χάρακα κάποια συγκεκριμένα γεγονότα της Παλαιάς και της
Καινής Διαθήκης. Είναι πιο πολύπλοκες συνθέσεις, εκφράζουν
δογματικές αλήθειες και διδάσκουν βαθύτερες έννοιες.
Αποτελούνται : από 9 ωδές και κάθε ωδή από 3 – 4 τροπάρια.
Το πρώτο τροπάριο ονομάζεται ειρμός και δίνει το ρυθμό και τη
μουσική στα υπόλοιπα ( είρω = συνδέω )
-4-
7. ΟΙ ΣΠΟΥΔΑΙΟΤΕΡΟΙ ΥΜΝΟΓΡΑΦΟΙ
Ρωμανός ο Μελωδός 5ος – 6ος αιών. μ.Χ.: Συνθέτης
κοντακίων, γεννήθηκε στη Συρία από χριστιανούς γονείς και
έγινε διάκονος. Πήγε στην Κωνσταντινούπολη και το συγγραφικό
του έργο έφτασε σε μεγάλη ακμή στα χρόνια του Ιουστινιανού.
Λέγεται ότι έλαβε από τη Θεοτόκο το χάρισμα να συντάσσει
ύμνους. Έγραψε πάνω από 1000ους ύμνους και δίκαια
χαρακτηρίστηκε ως ο πρίγκιπας των υμνογράφων. Ένας από τους
πιο γνωστούς ύμνους που του αποδίδονται είναι το «Η παρθένος
σήμερον τον υπερούσιων τίκτει ».
Σαββαϊτες 7ος – 8ος αιών. μ.Χ.: Είχαν ως κέντρο τους τη Μονή
Αγίου Σάββα στην Παλαιστίνη. Οι σπουδαιότεροι είναι τρεις:
1/Ιωάννης Δαμασκηνός: Έγραψε κανόνες, τα αναστάσιμα και τα
νεκρώσιμα τροπάρια κ.ά. Από τους σπουδαιότερους
υμνογράφους μας. Επίσης θεωρητικοποίησε τη Βυζαντινή
Μουσική τον 8ο αιώνα μ. Χ.
2/Κοσμάς ο Μελωδός: Είναι ο γλυκύφθογγος ποιητής των
κανόνων που ψάλλονται στις Δεσποτικές γιορτές, στην Κοίμηση
της Θεοτόκου και σε άλλες γιορτές.
3/Ανδρέας Κρήτης: Έγραψε το Μεγάλο Κανόνα (250
τροπάρια) που ψάλλεται την Ε` εβδομάδα των Νηστειών την
Τετάρτη το βράδυ.
-5-
8. Στουδίτες 8ος - 9ος αιώνας μ. Χ.: Ονομάστηκαν έτσι γιατί
δρούσαν με κέντρο τη Μονή Στουδίου στην Κωνσταντινούπολη.
Οι σπουδαιότεροι είναι:
1/ Οι αδελφοί Θεόδωρος και Ιωσήφ Στουδίτες(9ος αι.) και
2/ Ο Γερμανός Κωνσταντινουπόλεως (8ος αι.)
Στον όρθρο ακούγονται οι «Αναβαθμοί», ποιητικά
αριστουργήματα του Θεόδωρου Στουδίτη.
-6-
9. ΕΡΩΤΗΣΕΙΣ
1/ Από πού προέρχονται τα θέματα της εκκλησιαστικής
υμνογραφίας ;
2/ Ποια είναι τα κύρια είδη ύμνων;
3/Ποιος ήταν ο Ρωμανός ο Μελωδός;
4/Από πού πήρε το όνομα του το Κοντάκιο;
5/Ποιοι είναι οι σπουδαιότεροι Σαββαϊτες;
6/Από πού πήραν το όνομα τους οι Στουδίτες;
