Sarufi Matamshi (Fonolojia)
•Download as PPTX, PDF•
7 likes•7,057 views
Sarufi Matamshi (Fonolojia). Hii ni sehemu ya mada ndogo katika mada kuu ya Matumizi ya Sarufi kwa kidato cha Tano na Sita nchini Tanzania. Jisikie huru kutoa maoni yako na ushauri. Nitafurahi kama ukinipigia simu au ukinitumia barua pepe kunikosoa au kunirekebisha pale nilipokosea. Asante na karibu sana.
Recommended
More Related Content
What's hot
What's hot (20)
More from mussa Shekinyashi
More from mussa Shekinyashi (11)
Sarufi Matamshi (Fonolojia)
- 2. Fonolojia ni nini? Ni tawi la sarufi linalojishughulisha na uchunguzi, uchanganuzi na uanishaji wa sauti pambanuzi za lugha . Kwa maelezo mengine, fonolojia hujihusisha na utaratibu wa mpangilio wa vitamkwa katika maneno ya lugha. Fonolojia kwa upana wake pia hujishughulisha na vipengele kama: matamshi, kiimbo, mkazo, lafudhi, toni, mfuatano wa sauti katika kuunda mofimu, mfuatano katika kuunda neno na otografia.
- 3. Sauti katika Lugha Katika lugha ya kiswahili kuna sauti za aina mbili. Ambazo ni; Sauti Irabu Sauti Konsonanti
- 4. Sauti Irabu Ni sauti zinazotamkwa bila kuwepo kizuizi katika mkondo wa hewa utokao mapafuni kwenda nje kupitia chemba ya kinywa na pua. Kiswahili sanifu kina irabu tano (5) Ambazo ni: /a/, /e/,/i/,/o/ na /u/
- 5. Vigezo vinavyotumika kuainisha irabu Irabu huweza kutofautishwa na kuanishwa kwa kuzingatia vigezo vifuatavyo: Sehemu ya ulimi ya kutamkia Mwinuko wa ulimi Mkao wa mdomo
- 7. Irabu za mbele Irabu hizi hutamkwa katika sehemu ya mbele ya ulimi.
- 8. Irabu za nyuma Hizi hutamkiwa sehemu ya nyuma ya ulimi.
- 9. Irabu za kati Hizi hutamkiwa sehemu ya kati ya ulimi. Irabu ya kati ni moja tu, /a/
- 10. 2. Mwinuko wa Ulimi Katika kigezo hiki tunazingatia kiasi cha kuinuka kwa ulimi wakati wa kuzitamka irabu. Kwa kuzingatia kigezo hiki tuna: Irabu za juu Irabu za kati Irabu za chini
- 11. Irabu za Juu Hapa tunapata irabu /i/ na /u/
- 12. Irabu za Kati Hutamkwa ulimi ukiwa umeinuliwa wastani; si chini wala juu). Irabu hizo ni /e/ na /o/.
- 13. Irabu ya Chini Hutamkwa irabu ikiwa chini kinywani. Irabu ya chini ni moja tu. /a/
- 14. 3. Mkao wa Mdomo Hapa tunachunguza jinsi midomo ilivyo wakati wa kuzitamka sauti. Kwa kuzingatia kigezo hiki tunapata: Irabu viringwa (mviringo) Irabu tandazwa
- 15. Irabu Viringwa Hutamkwa midomo ikiwa imeviringwa. Irabu viringwa ni /o/ na /u/
- 16. Irabu Tandazwa Zinapotamkwa midomo inakuwa imetandazwa. Irabu tandazwa ni /a/,/e/ na /i/
- 17. Tazama picha hii
- 18. Onesha sifa pambanuzi za irabu zifuatazo /a/ /e/ /i/ /o/ /u/
- 19. Konsonanti Ni sauti zinazo tamkwa kwa kuzuia mkondo wa hewa katika sehemu mbalimbali kinywani hasa kwa kutumia ulimi. Konsonanti za kiswahili huainishwa kwa kuzingatia vigezo vifuatavyo: Mahala pa kutamkia Namna ya kutamka Mtetemo au mtikisiko wa nyuzi sauti
- 20. Mahala pa Kutamkia Konsonanti za kiswahili hutamkwa katika sehemu mbalimbali. Sehemu hizo ni kama zifuatazo:
- 21. midomo Sauti hizi hutamkwa mdomo wa juu unapokutana na mdomo wa chini. Sauti hizi ni: /p/ /b/ /m/ na /w/
- 22. Silabi Ni sehemu ya neno ambayo hutamkwa mara moja au kwa pamoja kama fungu moja la sauti. Fungu hilo linaweza kuwa na sauti mbili au zaidi, inategemea muundo wa lugha inayohusika Muundo wa silabi wa lugha yoyote ile hutawaliwa na kanuni za kifonolojia za lugha husika. Kanuni za kifonolojia za lugha ndizo huelekeza: Ni vipashio vipi vinavyoweza kujenga silabi Kwa mfuatano au mpangilio wa namna gani Ni vipashio vipi haviwezi kujenga silabi
- 23. Silabi ya kiswahili Silabi ya kiswahili huundwa kwa kufuata taratibu maalumu za lugha ya kiswahili Mfuatano wa sauti za kiswahili unaruhusu tu konsonanti za aina fulani kufuatana kwa idadi na kwa mpangilio maalumu katika silabi. Kila mzungumzaji wa lugha ya kuswahili anaumilisi wa kuweza kutunga na kutumia kanuni hizi kuunda maneno.
- 24. Aina za Silabi Kuna aina mbili za silabi zakiswahili: Silabi Huru (wazi) Silabu Funge
- 25. Silabi Huru (wazi) Ni silabi ambazo huishia na irabu, sauti amabazo zina msikiko au mvumo wa juu. Kutokana na kuishia na irabu, silabi huru huwa zinakuwa na msikiko mkubwa zaidi. Mfano: ba - ba 1 2
- 26. Konsonanti ng’ong’o Konsonanti hizi ni kama vile /m/,/n/,/ng’/ na /ny/. Konsonanti hizi huweza kutamkwa katika neno bila msaada wa irabu. Konsonanti hizi huweza kusimama peke yake kama silabi. Mfano: neno mwanamke lina silabi nne: Mwa-na-m-ke
- 27. Silabi Funge Silabi funge ni salbi zinazoishia na konsonanti,sauti ambazo kwa kawaida zinakuwa na msikiko au mvumo hafifu. Lugha ya kiswahili ikikopa maneno kutoka lugha za kigeni kama vile kiarabu baadhi ya maneno yake yanakuwa na silabi funge: Mfano: maktaba,madrasa, Kwenye kingereza neno kama: cut, car na push
- 28. Miundo ya Silabi Asilia ya Kiswahili Sanifu Tunaposema silabi asilia za kiswahili tuna maana ya silabi zinazopatikana katika maneno asiliaya lugha hiyo. Lugha ya kiswahili ina miundo isiyopungua mitano (5) ya irabu. miundo hiyo ni kama ifuatayo:
- 29. 1. Irabu Pekee (I) Kiswahili kina irabu tano (5) ambazo kila moja huweza kuwa silabi katika miundo ya maneno mbalimbali. Mfano: ua:u-a Oa : o-a okoa: o-k-o-a
- 30. 2. Silabi ya Konsonanti pekee (k) Hizi ni zile konsonanti ambazo huweza kutamkwa bila msaada wa irabu. Konsonanti hizi huweza kuwa silabi. Hii ni kwa sababu konsonanti hizi zinausilabi mkubwa kiasi cha kuweza kutamkika. Konsonanti hizi ni ving’ong’o Konsonanti hizi ni kama vile /m/,/n/,/ng’/ na /ny/.
- 31. 3. Silabi za konsonati na irabu (KI) Huu ni muundo unaotumika sana katika lugha sio tu ya kiswahili bali pia katika lugha nyingine za kibantu. Lugha nyingi ulimwenguni hutumia muundo huu. Mfano: kaka: ka-ka lima : li-ma
- 32. 4. Siabi za konsonanti,konsonanti na irabu (KKI) Mafano Pwani : pwa-ni Kwisha : Kwi –sha
- 33. 5. Silabi za konsonanti,konsonanti,konsonant i na Irabu (KKKI) Muundo huu hujumuisha konsonanti tatu na irabi moja. Mfano; Chimbwa Mbwa Anzwa Jenjwa
- 35. Lafudhi Ni matamshi ya mseamji wa lugha fulani ambayo yanatokana na athari za kimazingira. Mazingira hayo yanaweza kuwa mahali alipotoka, kiwango cha elimu na kadhalika. Hii inamaana kwamba kutokanan na jinsi mzungumzaji anavyoimudu sauti yake tunaweza kujua kujua mahali atokako. Lugha ya kwanza ya jamii atokayo mzungumzaji inaweza kuathiri lafudhi ya mzungumzaji.
- 36. Mfano Bwana wew, ntu alokanichilimisha aje anchilimue…! Nkuu wa nkoa wa ntwara n’jini kanipa nchongo wa kusuka nkeka nipeleke nsanga nkuu. Ukisikia sauti ya mzungumzaji huyu utajua tu anatokea mazingira gani au katika jamii gani.
- 37. Mkazo/ Shadda Ni sifa ya kiarudhi ambapo sehemu Fulani ya neno, aghalabu silabi hutamkwa kwa nguvu au kwa kuvuta ili kwamba isikike au isistizwe zaidi kuliko sehemu nyingine za neno au sentensi. Mfano: Barabara (njia) Barabara (sawasawa) Mkazo hutumiwa kutofautisha maana za maneno au kuonesha msisitizo wa jambo katika sentensi.
- 38. Katika lugha ya Kiswahili mkazo huweza kuwekwa katika kiwango cha neno au sentensi. Mfano wa mkazo katika sentensi: Walikuja kwa kasi ya ajabu. Kazi waliyofanya ni kidogo sana. Katika kiwango cha neno mkazo huwekwa katika silabi ya pili kutoka mwisho: Mfano: Watatu , walakini na walakini. Mkazo katika sentensi huwekwa ili kudhihirisha wazo linalotaka kusisitizwa. Mkazo katika kiwango cha neno huwekwa kujenga maana fulani.
- 39. Kiimbo Ni hali ya kupanda na kushuka kwa sauti wakati wa kutamka maneno mbalimbali katika sentensi. Kiimbo pia kinaweza kufafanuliwa kama sauti maalum inayojitokeza unapotamka maneno fulani. Kiimbo husaidia kuleta maana kamili ya sentensi iliyokusudiwa. Katika uandishi, Viimbo husaidiwa na alama za uakifishaji (uandishi) ili kumwelekeza msomaji asome kwa kiimbo kilichokusudiwa.
- 40. Ruwaza za kiimbo Hii ni mipangilio au mgawanyo wa viimbo kulingana na maana vinazotoa. Ruwaza hizi hubadilika kulingana na dhima ya kauli za sentensi husika. Katika sentensi ya taarifa, sauti huwa na kiimbo sawa pasi na kupanda na kushuka. Juma amekwenda Katika sentensi ya swali, sauti huanzia chini kisha hupanda na kufikia silabi pili kutoka mwisho. Juma amekwenda? Katika sentensi ya mshangao sauti huanzia chini kisha hupanda na kufikia silabi ya mwisho. Juma amekwenda?
- 41. Asanteni…