1. ภุชงคประยาตฉันท์ ๑๒
ภุชงคประยาต แปลว่า งูเลื้อย หมายความว่า ฉันท์นี้มีลีลาอย่างงูเลื้อย
คณะและพยางค์ ฉันท์บทหนึ่งมี ๒ บาท บาทละ๒ วรรค วรรคต้นและวรรคท้าย มีวรรคละ ๖ คาเท่ากัน รวม ๒ วรรค
เป็น ๑๒ คา จึงเขียน ๑๒ ไว้ท้ายชื่อฉันท์
ภุชงคประยาต ฉันท์ฯ
ณวันหนึ่งลุถึงกา ลศึกษาพิชากร
กุมารลิจฉวีวร เสด็จพร้อมประชุมกัน
ตระบัดวัสสการมา สถานราชเรียนพลัน
ธแกล้งเชิญกุมารฉัน สนิทหนึ่งพระองค์ไป
ลุห้องหับรโหฐาน ก็ถามการณ์ ณ ทันใด
มิลี้ลับอะไรใน กถาเช่นธปุจฉา
จะถูกผิดกระไรอยู่ มนุษย์ผู้กระทานา
และคู่โคก็จูงมา ประเทียบไถมิใช่หรือ
กุมารลิจฉวีขัตติย์ ก็รับอรรถอออือ
กสิกเขากระทาคือ ประดุจคาพระอาจารย์
ก็เท่านั้นธเชิญให้ นิวัตในมิช้านาน
ประสิทธิ์ศิลป์ประศาสน์สาร สมัยเลิกลุเวลา
อุรสลิจฉวีสรร พชวนกันเสด็จมา
และต่างซักกุมารรา ชองค์นั้นจะเอาความ
พระอาจารย์สิเรียกไป ณข้างในธไต่ถาม
อะไรเธอเสนอตาม วจีสัตย์กะส่าเรา

2. กุมารนั้นสนองสา รวากย์วาทตามเลา
เฉลยพจน์กะครูเสา วภาพโดยคดีมา
กุมารอื่นก็สงสัย มิเชื่อในพระวาจา
สหายราชธพรรณนา และต่างองค์ก็พาที
ไฉนเลยพระครูเรา จะพูดเปล่าประโยชน์มี
เลอะเหลวนักละล้วนนี รผลเห็นบเป็นไป
เถอะถึงถ้าจะจริงแม้ ธพูดแท้ก็ทาไม
แนะชวนเข้าณข้างใน จะถามนอกบยากเย็น
ชะรอยว่าทิชาจารย์ ธคิดอ่านกะท่านเป็น
รหัสเหตุประเภทเห็น ละแน่ชัดถนัดความ
และท่านมามุสาวาท มิกล้าอาจจะบอกตา
พจีจริงพยายาม ไถลแสร้งแถลงสาร
กุมารราชมิตรผอง ก็สอดคล้องและแคลงดาล
พิโรธกาจวิวาทการณ์ อุบัติขึ้นเพราะขุ่นเคือง
พิพิธพันธไมตรี ประดามีนิรันดร์เนือง
กะองค์นั้นก็พลันเปลือง มลายปลาตพินาศปลงฯ

3. ถอดความภุชงคประยาต ฉันท์ ๑๒
พราหมณ์ผู้ฉลาดคาดคะเนว่ากษัตริย์ลิจฉวีวางใจคลายความหวาดระแวง เป็นโอกาสเหมาะที่จะเริ่มดาเนินการตาม
กลอุบายทาลายความสามัคคี วันหนึ่งเมื่อถึงโอกาสที่จะสอนวิชา กุมารลิจฉวีก็เสด็จมาโดยพร้อมเพรียงกัน ทันใดวัส
สการพราหมณ์ก็มาถึงและแกล้งเชิญพระกุมารพระองค์ที่สนิทสนมเข้าไปพบในห้องส่วนตัว แล้วก็ทูลถามเรื่องที่ไม่ใช่
ความลับแต่ประการใด ดังเช่นถามว่าชาวนาจูงโคมาคู่หนึ่งเพื่อเทียมไถใช่หรือไม่ พระกุมารลิจฉวีก็รับสั่งเห็นด้วยว่าชาวนา
ก็คงจะกระทาดังคาของพระอาจารย์ ถามเพียงเท่านั้นพราหมณ์ก็เชิญให้เสด็จกลับออกไป ครั้นถึงเวลาเลิกเรียนเหล่า
โอรสลิจฉวีก็พากันมาซักไซ้พระกุมารว่าพระอาจารย์เรียกเข้าไปข้างในได้ไต่ถามอะไรบ้าง ขอให้บอกมาตามความ
จริง พระกุมารพระองค์นั้นก็เล่าเรื่องราวที่พระอาจารย์เรียกไปถาม แต่เหล่ากุมารสงสัยไม่เชื่อคาพูดของพระสหาย ต่าง
องค์ก็วิจารณ์ว่าพระอาจารย์จะพูดเรื่องเหลวไหลไร้สาระเช่นนี้เป็นไปไม่ได้ และหากว่าจะพูดจริงเหตุใดจะต้องเรียกเข้าไป
ถามข้างในห้อง ถามข้างนอกห้องก็ได้ สงสัยว่าท่านอาจารย์กับพระกุมารต้องมีความลับอย่างแน่นอน แล้วก็มาพูด
โกหก ไม่กล้าบอกตามความเป็นจริง แกล้งพูดไปต่าง ๆ นานา กุมารลิจฉวีทั้งหลายเห็นสอดคล้องกันก็เกิดความโกรธ
เคือง การทะเลาะวิวาทก็เกิดขึ้นเพราะความขุ่นเคืองใจ ความสัมพันธ์อันดีที่เคยมีมาตลอดก็ถูกทาลายย่อยยับลง
คุณค่าด้านวรรณศิลป์ของสามัคคีเภทคาฉันท์
ตอนภุชงคประยาต ฉันท์ ๑๒
1.การสรรคา
1.1 การเลือกใช้คาได้ถูกต้องตรงตามความหมายที่ต้องการมีการใช้คาประณีตเป็นพิเศษเมื่อกล่าวถึงพระมหากษัตริย์ ครู
อาจารย์ เด็ก เช่น
อุรสลิจฉวีสรร พชวนกันเสด็จมา
และต่างซักกุมารรา ชองค์นั้นจะเอาความ
พระอาจารย์สิเรียกไป ณข้างในธไต่ถาม
อะไรเธอเสนอตาม วจีสัตย์กะส่าเรา

4. กุมารนั้นสนองสา รวากย์วาทตามเลา
เฉลยพจน์กะครูเสา วภาพโดยคดีมา
1.2 การเลือกใช้คาเหมาะแก่เนื้อเรื่องและฐานะของบุคคลในเรื่อง
พระอาจารย์สิเรียกไป ณข้างในธไต่ถาม
อะไรเธอเสนอตาม วจีสัตย์กะส่าเรา
กุมารนั้นสนองสา รวากย์วาทตามเลา
เฉลยพจน์กะครูเสา วภาพโดยคดีมา
1.3 การเลือกใช้เลือกคาโดยคานึงถึงเสียง
1) การใช้คาที่เล่นเสียงหนักเบา
ตัวอย่าง ชะรอยว่าทิชาจารย์ ธคิดอ่านกะท่านเป็น
รหัสเหตุประเภทเห็น ละแน่ชัดถนัดความ
และท่านมามุสาวาท มิกล้าอาจจะบอกตา
พจีจริงพยายาม ไถลแสร้งแถลงสาร
2) การเล่นเสียงสัมผัส
ตัวอย่าง ตระบัดวัสสการมา สถานราชเรียนพลัน
ธแกล้งเชิญกุมารฉัน สนิทหนึ่งพระองค์ไป
ลุห้องหับรโหฐาน ก็ถามการณ์ ณ ทันใด
มิลี้ลับอะไรใน กถาเช่นธปุจฉา

5. จะถูกผิดกระไรอยู่ มนุษย์ผู้กระทานา
และคู่โคก็จูงมา ประเทียบไถมิใช่หรือ
คาที่สาผัสในวรรค ได้แก่บัด-วัสราช-เรียนห้อง-หับคู่-โค
2.การใช้โวหาร
2.1) บรรยายโวหารใช้คาให้เห็นภาพชัดเจนตามลาดับเหตุการณ์ รวดเร็ว ไม่เยิ่นเย้อ เข้าใจง่ายเช่น
ณวันหนึ่งลุถึงกา ลศึกษาพิชากร
กุมารลิจฉวีวร เสด็จพร้อมประชุมกัน
ตระบัดวัสสการมา สถานราชเรียนพลัน
ธแกล้งเชิญกุมารฉัน สนิทหนึ่งพระองค์ไป
ลุห้องหับรโหฐาน ก็ถามการณ์ ณ ทันใด
มิลี้ลับอะไรใน กถาเช่นธปุจฉา
2.2) พรรณนาโวหาร เป็นการสร้างมโนภาพให้ผู้อ่านเกิดภาพขึ้นในใจ หรือมองเห็นภาพบรรยากาศตามที่กวีต้องการ
พระอาจารย์สิเรียกไป ณข้างในธไต่ถาม
อะไรเธอเสนอตาม วจีสัตย์กะส่าเรา
กุมารนั้นสนองสา รวากย์วาทตามเลา
เฉลยพจน์กะครูเสา วภาพโดยคดีมา
กุมารอื่นก็สงสัย มิเชื่อในพระวาจา
สหายราชธพรรณนา และต่างองค์ก็พาที
2.3) อุปมาโวหารเป็นการกล่าวเปรียบเทียบเพื่อให้ผู้อ่านข้าใจและเห็นภาพชัดเจนยิ่งขึ้น

6. จะถูกผิดกระไรอยู่ มนุษย์ผู้กระทานา
และคู่โคก็จูงมา ประเทียบไถมิใช่หรือ
กุมารลิจฉวีขัตติย์ ก็รับอรรถอออือ
กสิกเขากระทาคือ ประดุจคาพระอาจารย์
3.ลีลาการประพันธ์
- พิโรธวาทัง บทแสดงความโกรธเกรียวของเด็ก
กุมารราชมิตรผอง ก็สอดคล้องและแคลงดาล
พิโรธกาจวิวาทการณ์ อุบัติขึ้นเพราะขุ่นเคือง
พิพิธพันธไมตรี ประดามีนิรันดร์เนือง
กะองค์นั้นก็พลันเปลือง มลายปลาตพินาศปลงฯ
จัดทาโดย
นาย นิติศักดิ์ ทองขาวบัว เลขที่ 16 ชั้น ม. 6/3