LUẬN VĂN TỐT NGHIỆP ĐÁNH GIÁ HỆ THỐNG THÔNG TIN KẾ TOÁN TRONG MÔI TRƯỜNG ỨNG ...
luan van thac si kinh te (4).pdf
1. ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH
NGUYỄN MẠNH HÀ
THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP
NHẰM PHÁT TRIỂN CÂY ĂN QUẢ THEO HƯỚNG
BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN LỤC NGẠN
TỈNH BẮC GIANG
LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP
Thái Nguyên - 2007
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
2. ĐẠI HỌC THÁI NGUYÊN
TRƯỜNG ĐẠI HỌC KINH TẾ VÀ QUẢN TRỊ KINH DOANH
---------------------------------
NGUYỄN MẠNH HÀ
THỰC TRẠNG VÀ MỘT SỐ GIẢI PHÁP
NHẰM PHÁT TRIỂN CÂY ĂN QUẢ THEO HƯỚNG
BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN LỤC NGẠN
TỈNH BẮC GIANG
Chuyên ngành: KINH TẾ NÔNG NGHIỆP
MÃ SỐ: 60.13.10
LUẬN VĂN THẠC SĨ KINH TẾ NÔNG NGHIỆP
Người hướng dẫn khoa học: TS. Trần Đình Tuấn
Thái Nguyên - 2007
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
3. i
LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan rằng, những số liệu đã được sử dụng trong
bản luận văn này là hoàn toàn trung thực và chưa hề sử dụng cho
bảo vệ một học vị nào.
Mọi sự giúp đỡ cho việc hoàn thành luận văn đều đã được
cảm ơn. Các thông tin, tài liệu trình bày trong luận văn này đã
được ghi rõ nguồn gốc.
Tác giả
Nguyễn Mạnh Hà
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
4. ii
LỜI CẢM ƠN
Luận văn này của chúng tôi đã đề cập đến thực trạng và một số giải
pháp nhằm phát triển cây ăn quả theo hướng bền vững trên địa bàn huyện
Lục Ngạn tỉnh Bắc Giang. Trong quá trình thực hiện đề và hoàn chỉnh luận
văn đã nhận được sự giúp đỡ rất nhiều của các cơ quan, tổ chức, cá nhân.
Nhân dịp hoàn thành bản luận văn này, tôi xin được trân trọng cảm ơn
sự tạo điều kiện, giúp đỡ của Đảng uỷ, Ban giám hiệu nhà trường, Khoa sau
Đại học, các thầy cô giáo trường Đại học Kinh tế và Quản trị kinh doanh và
trường Đại học Nông Lâm Thái Nguyên.
Tôi xin trân trọng cảm ơn các đồng chí lãnh đạo Huyện Uỷ, UBND
huyện, các phòng ban chuyên môn, huyện Lục Ngạn tỉnh Bắc Giang, đặc biệt
là phòng HTKT, xin trân trọng cảm ơn các sở, ngành của tỉnh Bắc Giang,
Viện Bảo về thực vật TW, Viện rau quả Hà Nội đã tạo điều kiện, giúp đỡ
trong quá tình học tập và thực hiện đề tài;
Tôi xin trân trọng cảm ơn: T.S - Trần Đình Tuấn đã tận tình gúp đỡ,
hướng dẫn trong quá trình thực hiện đề tài;
Nhân dịp này tôi xin bày tỏ lòng biết ơn đến gia đình, các đồng nghiệp
và bè bạn gần xa đã tạo điều kiện, khuyến khích, động viên giúp đỡ tôi bằn
cả thời gian, vật chất, tinh thần… trong suốt quá trình học tập, nghiên cứu
và đã có mặt cổ vũ động viên tôi ngày hôm nay;
Tôi xin trân trọng cảm ơn các thầy cô trong hội đồng chấm luận văn, và
các quý vị đại biểu, xin kính chúc sức khoẻ, hạnh phúc và thành đạt.
Trân trọng cảm ơn!
Thái Nguyên ngày…..tháng 12 năm 2007
Nguyễn Mạnh Hà
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
5. iii
MỤC LỤC
Trang
PHẦN MỞ ĐẦU .............................................................................................. 1
1- Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài ..................................................... 1
2- Mục tiêu nghiên cứu ................................................................................... 2
2.1- Mục tiêu chung........................................................................................... 2
2.2 - Mục tiêu cụ thể .......................................................................................... 2
3- Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu ................................................................ 3
3.1- Đối tượng nghiên cứu ................................................................................ 3
3.2- Phạm vi nghiên cứu ................................................................................... 3
3.2.1- Phạm vi về không gian............................................................................ 3
3.2.2- Phạm vi về thời gian ............................................................................... 3
4- Đóng góp mới của luận văn .......................................................................... 3
5- Bố cục của luận văn ...................................................................................... 4
Chƣơng 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU .............. 6
1.1- TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU ................................................ 6
1.1.1- Cơ sở lý luận về phát triển bền vững ...................................................... 6
1.1.2- Cơ sở thực tiễn ...................................................................................... 16
1.2- PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU ......................................................... 29
1.2.1- Câu hỏi đặt ra mà đề tài cần giải quyết................................................. 29
1.2.2- Các phƣơng pháp nghiên cứu .............................................................. 29
1.2.3- Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu ......................................................... 32
Chƣơng 2
THỰC TRẠNG PHÁT TRIỂN CÂY ĂN QUẢ TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN
LỤC NGẠN.............................................................................................................. 35
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
6. iv
2.1- Đặc điểm tự nhiên, kinh tế xã hội huyện lục ngạn, tỉnh Bắc Giang ......... 35
2.1.1- Điều kiện tự nhiên................................................................................. 35
2.1.2- Điều kiện kinh tế- xã hội ...................................................................... 37
2.1.3- Một số thuận lợi, khó khăn chung của điều kiện tự nhiên, kinh tế
xã hội với tình hình phát triển cây ăn quả ở Lục Ngạn ................................... 41
2.2. Thực tạng sản xuất và phát triển cây ăn quả ở Lục Ngạn ................. 43
2.2.1. Một số nhân tố sản xuất, phát triển cây ăn quả ở Lục Ngạn ................. 43
2.2.2- Những ảnh hƣởng của cơ chế chính sách Nhà nƣớc và khoa học
công nghệ đối với phát triển cây ăn quả ở huyện Lục Ngạn ................ 53
2.2.3- Kết quả sản xuất cây ăn quả trong vùng nghiên cứu ............................ 56
2.2.4- Những ảnh hƣởng của phát triển cây ăn quả đối với môi trƣờng
sinh thái ............................................................................................... 64
2.2.5- Hiệu quả xã hội từ sản xuất phát triển cây ăn quả ................................ 68
2.2.6- Những nguyên nhân ảnh hƣởng đến tình hình phát triển và
hiệu quả kinh tế sản xuất cây ăn quả..................................................... 69
2.2.7- Một số kết luận về thực trạng phát triển cây ăn quả theo hƣớng
bền vững ở huyện Lục Ngạn ................................................................. 73
Chƣơng 3
MỘT SỐ GIẢI PHÁP NHẰM PHÁT TRIỂN CÂY ĂN QUẢTHEO HƢỚNG
BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN LỤC NGẠN ............................................ 76
3.1- Quan điểm, định hƣớng, mục tiêu phát triển cây ăn quả .................... 76
3.1.1- Những quan điểm phát triển cây ăn quả ............................................... 76
3.1.2- Một số chỉ tiêu phát triển KT-XH huyện Lục Ngan đến năm 2010 ..... 78
3.1.2- Định hƣớng phát triển cây ăn quả ........................................................ 78
3.2- Một số giải pháp phát triển cây ăn quả trên địa bàn huyện
Lục Ngạn theo hƣớng bền vững ............................................................. 81
3.2.1- Quy hoạch đáp ứng yêu cầu phát triển cây ăn quả ............................... 81
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
7. v
3.2.3- Tăng cƣờng năng lực sản xuất kinh doanh cho ngƣời lao động ........... 86
3.2.4- Bảo quản trƣớc, sau thu hoạch và chế biến .......................................... 87
3.2.5- Các giải pháp về kỹ thuật ..................................................................... 91
3.2.6- Thị trƣờng và dịch vụ ........................................................................... 97
3.2.7- Cơ chế chính sách ............................................................................. 100
3.3- DỰ KIẾN KẾT QUẢ ĐẠT ĐƢỢC....................................................... 107
3.3.1- Về kết quả và hiệu quả kinh tế đến năm 2010 .................................... 107
3.3.2- Về bảo vệ môi trƣờng sinh thái .......................................................... 109
3.3.3- Về xã hội ............................................................................................. 111
KẾT LUẬN VÀ ĐỀ NGHỊ
1- Kết luận ..................................................................................................... 114
2- Đề nghị ...................................................................................................... 116
TÀI LIỆU THAM KHẢO ............................................................................. 117
PHỤ LỤC ...................................................................................................... 120
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
8. vi
DANH MỤC CÁC BẢNG
Bảng 1.1. Diện tích, giá trị sản xuất cây ăn quả Việt Nam giai đoạn
2001 - 2005 ...................................................................................... 22
Bảng 1.2. Diện tích, sản lƣợng một số cây ăn quả đã cho thu hoạch
năm 2006 phân theo địa phƣơng và chia theo nhóm cây
của tỉnh Bắc Giang ........................................................................... 23
Bảng 1.3. Các hoạt động bảo quản trƣớc khi tiêu thụ ..................................... 25
Bảng 1.4. Tình hình tiêu thụ sản phẩm quả ở các thành phố và các vùng ...... 26
Bảng 1.5. Tình hình xuất khẩu rau quả của Việt Nam từ 2001 - 2005 ........... 28
Bảng 1.6. Tổng hợp mẫu điều tra .................................................................... 31
Bảng 2.1. Đặc điểm khí hậu, thời tiết năm 2006 của huyện Lục Ngạn........... 35
Bảng 2.3. Yêu cầu nhiệt độ, lƣợng mƣa của một số loại cây ăn quả .............. 41
Bảng 2.4. Yêu cầu về đất đai để trồng một số loại cây ăn quả ........................ 42
Bảng 2.5. Diện tích một số cây ăn quả chủ yếu qua các năm 2002 - 2006 ..... 44
Bảng 2.6. Sản lƣợng một số cây ăn quả chủ yếu qua các năm 2002 - 2006 ... 44
Bảng 2.7. Giá trị sản xuất một số cây ăn quả chủ yếu qua các năm
2002 - 2006 ...................................................................................... 45
Bảng 2.8. Hiện trạng về diện tích, sản lƣợng một số cây ăn quả cho
thu hoạch chia theo các xã, thị trấn .................................................. 47
Bảng 2.9. Cơ cấu diện tích, sản lƣợng một số cây ăn quả đã cho thu
hoạch giữa các vùng năm 2006 ........................................................ 48
Bảng 2.10 Giá bán bình quân một kg sản phẩm qua các năm ........................ 49
Bảng 2.11. Chi phí sản xuất cho 01 ha của một số cây ăn quả chủ yếu
trong giai đoạn 2002 - 2006 ............................................................. 57
Bảng 2.12. Hiệu quả kinh tế tính cho 01 ha của một số cây trồng
trong giai đoạn 2002 - 2006 ............................................................. 58
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
9. vii
Bảng 2.13. So sánh giá trị gia tăng giữa một số cây ăn quả chủ yếu
với một số cây lƣơng thực................................................................ 59
Bảng 2.14. Hiệu quả kinh tế của cây ăn quả phân theo vùng sinh thái
tính cho 01 ha năm 2006 .................................................................. 60
Bảng 2.15. Hiệu quả kinh tế cây ăn quả tính theo mô hình canh tác .............. 62
Bảng 2.16. Hiệu quả kinh tế cây ăn quả tính theo quy mô diện tích
năm 2006 .......................................................................................... 63
Bảng 2.17. Độ che phủ đất qua các năm từ 2002 - 2006 ................................. 64
Bảng 2.18. Tình hình sử dụng phân bón, thuốc BVTV một số cây
trồng 2006 ........................................................................................ 65
Bảng 2.19. Diện tích, sản lƣợng một số giống vải chính cho thu
hoạch năm 2004 - 2006 .................................................................... 70
Bảng 3.1. Dự kiến cơ cấu một số giống cây ăn quả chủ lực đến năm 2010.... 86
Bảng 3.2. Dự kiến kết quả sản xuất một ha cây ăn quả sản xuất theo quy
trình (GAP)....................................................................................... 94
Bảng 3.3. Dự kiến kết quả kinh tế/01 ha cây ăn quả theo chƣơng trình
chăm sóc, phòng trừ dịch bệnh tổng hợp (IPM) .............................. 97
Bảng 3.4. Tổng hợp nhu cầu vốn đầu tƣ cho việc cải tạo, trồng mới một
số cây ăn quả đến năm 2010 .......................................................... 101
Bảng 3.5. So sánh kết quả, hiệu quả kinh tế cho một ha cây ăn quả năm
2006 với phƣơng án dự kiến đến năm 2010 .................................. 109
Bảng 3.6. Độ che phủ đất của rừng và cây ăn quả và cây lâu năm qua các
năm 2002 - 2006 và dự kiến đến năm 2010 của huyện Lục Ngạn ...... 109
Bảng 3.7. Tình hình sử dụng phân bón, thuốc BVTV một số cây trồng ....... 111
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
10. viii
DANH MỤC CÁC BIỂU ĐỒ, ĐỒ THỊ
Biểu 01: Cơ cấu kinh tế năm 2005 .................................................................. 37
Biểu 02: Cơ cấu kinh tế ngành Nông nghiệp................................................... 37
Biểu 03: Diễn biến diện tích, sản lƣợng, giá trị sản xuất cây ăn quả chủ yếu
qua các năm 2002 - 2006 ................................................................. 46
Biểu 4: Tình hình biến động giá bán sản phẩm từ năm 2002 - 2006 .............. 49
Sơ đồ: Kênh tiêu thụ vải của huyện Lục Ngạn ................................................ 51
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
11. ix
DANH MỤC CÁC TỪ, CỤM TỪ VIẾT TẮT
UBND : Uỷ ban nhân dân
CAQ : Cây ăn quả
BVMT : Bảo vệ môi trƣờng
TBVTV : Thuốc bảo vệ thực vật
HQKT : Hiệu quả kinh tế
GO : Giá trị sản xuất
VA : Giá trị gia tăng
MI : Thu nhập hỗn hợp
IC : Chi phí trung gian
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
12. 1
MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của việc nghiên cứu đề tài
Cây ăn quả là loại cây trồng đã có từ xa xƣa, luôn gắn liền với sản xuất và
đời sống của con ngƣời. Ngày nay CAQ chiếm một vị trí quan trọng trong
chuyển đổi cơ cấu cây trồng và đang trở thành một phong trào rộng lớn ở các
tỉnh trung du miền núi, do đã khai thác phát huy đƣợc tiềm năng lợi thế của
những vùng đất đồi núi và mang lại thu nhập cao, giúp ngƣời nông dân xoá
đói giảm nghèo và nhiều hộ đã đi đến làm giầu.
Lục Ngạn là huyện miền núi của tỉnh Bắc Giang, có tổng diện tích đất tự
nhiên là 101.223 ha và 202794 nhân khẩu. Từ khi thực hiện công cuộc đổi
mới nền kinh tế đất nƣớc do Đảng Cộng sản Việt Nam khởi xƣớng và lãnh
đạo, Lục Ngạn đã có nhiều chuyển biến tích cực trong việc chuyển đổi cơ cấu
cây trồng, đặc biệt là trồng CAQ. Hiện nay toàn huyện có 21.622 ha diện tích
CAQ. Mức tăng trƣởng về (GO) của các ngành kinh tế trong năm năm gần
đây đạt bình quân hàng năm là 16,4%, kinh tế nông lâm nghiệp chiếm 61,18%
trong cơ cấu các ngành kinh tế. Tỷ trọng ngành trồng trọt chiếm 72,15% cơ
cấu kinh tế nông lâm nghiệp, trong đó CAQ chiếm 75% trong ngành trồng
trọt [1].
Có thể nói CAQ đã giúp ngƣời dân nơi đây lựa chọn đƣợc một giải pháp
phát triển kinh tế rất quan trọng trong thời kỳ đổi mới.Tuy nhiên xét theo
quan điểm BV, việc phát triển CAQ ở huyện Lục Ngạn, vẫn còn nhiều vấn đề
cần đƣợc đƣa ra nghiên cứu giải quyết, đó là:
- Về kinh tế: Tăng trƣởng không ổn định, lợi nhuận từ sản xuất CAQ
không tỷ lệ thuận với sự tăng trƣởng của GO nguyên nhân chủ yếu do:
+ Sự mất cân đối về cơ cấu chủng loại cây trong tập đoàn CAQ; cơ cấu
giống đối với từng loại CAQ, không chủ động điều tiết đƣợc sản lƣợng hợp lý
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
13. 2
theo mức cầu của thị trƣờng, trong vụ thu hoạch thƣờng xẩy ra tình trạng
cung vƣợt quá cầu.
+ Công tác đăng ký thƣơng hiệu hàng hoá, quản lý chất lƣợng sản phẩm
quả bằng thƣơng hiệu còn nhiều bất cập. Chƣa có sự đầu tƣ thoả đáng cho chế
biến, sản phẩm sau chế biến chất lƣợng thấp và nghèo về chủng loại. Thị
trƣờng tiêu thụ cục bộ, chất lƣợng thấp, chủ yếu là xuất khẩu tiểu ngạch sang
Trung Quốc và thƣờng xuyên bị ép giá.
- Việc làm, thu nhập của ngƣời dân không ổn định, nguyên nhân: một
phần do nội lực của ngƣời dân còn hạn chế; một phần do sự quan tâm đầu tƣ
của Chính phủ đối với nhân dân nhƣ: Công tác đào tạo; ứng dụng chuyển giao
khoa học công nghệ; hỗ trợ về SX, thƣơng mại…còn hạn chế;
- Về môi trƣờng: sản xuất chƣa gắn với BVMT do khả năng tiếp cận
khoa học công nghệ phục vụ sản xuất và vai trò trách nhiệm của mỗi cá nhân
đối với cộng đồng còn hạn chế, dẫn đến tình trạng sử dụng thuốc BVTV bừa
bãi, thiếu khoa học, gây ảnh hƣởng không tốt đến vệ sinh an toàn thực phẩm,
sức khoẻ con ngƣời và môi trƣờng sinh thái.
Việc nghiên cứu đề tài: “Thực trạng và một số giải pháp nhằm phát
triển cây ăn quả theo hướng bền vững trên địa bàn huyện Lục Ngạn tỉnh
Bắc Giang” sẽ góp phần giải quyết các vấn đề nêu trên.
2. Mục tiêu nghiên cứu
2.1. Mục tiêu chung
Xây dựng những quan điểm, phƣơng hƣớng có cơ sở khoa học để đề ra
một số giải pháp khả thi cho việc phát triển CAQ theo hƣớng bền vững trên
địa bàn huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang.
2.2. Mục tiêu cụ thể
- Hệ thống hoá các vấn đề khoa học về phát triển khi đánh giá tăng
trƣởng, phát triển kinh tế nói chung và CAQ theo quan điểm bền vững.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
14. 3
- Nghiên cứu đánh giá thực trạng về kết quả, hiệu quả kinh tế và phát
triển CAQ trên địa bàn huyện Lục Ngạn
- Đề xuất một số giải pháp nhằm phát triển CAQ theo hƣớng BV trên địa
bàn huyện Lục Ngạn, tỉnh Bắc Giang.
3. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
3.1. Đối tượng nghiên cứu
Đề tài tập trung vào nghiên cứu những vấn đề về kinh tế và phát triển
một số CAQ mang tính chủ lực (Vải thiều, Hồng nhân hậu, cây có múi); quy
mô, cơ cấu sản xuất, phát triển CAQ, những tác động từ các chính sách của
Nhà nƣớc đối với nhân dân miền núi; SX gắn với BVMT sinh thái.
3.2. Phạm vi nghiên cứu
3.2.1. Phạm vi về không gian
Trong quá trình nghiên cứu đề tài chỉ tập trung nghiên cứu ở một số xã
điển hình, đại diện cho huyện Lục Ngạn.
3.2.2. Phạm vi về thời gian
Các số liệu chung đƣợc tập hợp trong giai đoạn từ năm 2000- 2006.
Các số liệu điều tra kinh tế hộ thực hiện trong năm 2006.
4. Đóng góp mới của luận văn
Các nghiên cứu trƣớc đây của các nhà khoa học đã xác định tiềm năng
vùng CAQ, các Quy trình sản xuất, nâng cao năng xuất, sản lƣợng quả…; tuy
nhiên xét theo quan điểm phát triển hệ thống nông nghiệp bền vững thì thực
trạng phát triển CAQ trên địa bàn huyện, vẫn còn nhiều nội dung cần giải
quyết nhƣ: Tăng trƣởng kinh tế, hiệu quả đầu tƣ hàng năm chƣa đạt đƣợc mức
độ ổn định; tƣ tƣởng, việc làm của ngƣời lao động thƣờng xuyên bị dao động;
sản xuất chƣa gắn với BVMT, sức khoẻ con ngƣời.
Luận văn tập trung vào nghiên cứu tình hình phát triển CAQ, trên cơ sở
điều tra, phân tích, đánh giá thực trạng tình hình sản xuất, tại một số vùng trên
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
15. 4
địa bàn huyện, rút ra những nhận xét, kết luận và đề suất một số giải pháp khả
thi nhằm phát triển CAQ theo hƣớng bền vững cho huyện Lục Ngạn.
5. Bố cục của luận văn
Ngoài phần mở đầu và kết luận, Luận văn gồm có 03 chƣơng:
Chương 1: Tổng quan tài liệu và phương pháp nghiên cứu;
Chương 2: Thực trạng về tình hình phát triển sản xuất CAQ trên địa bàn
huyện Lục Ngạn;
Chương 3: Một số giải pháp nhằm phát triển CAQ theo hướng bền vững
trên địa bàn huyện Lục Ngạn.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
16. 5
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
17. 6
Chƣơng 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU VÀ PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1.1. TỔNG QUAN TÀI LIỆU NGHIÊN CỨU
1.1.1. Cơ sở lý luận về phát triển bền vững
1.1.1.1. Khái niệm về phát triển
Trong thế giới tự nhiên và các mối quan hệ xã hội, “Phát triển” đƣợc biểu
hiện dƣới nhiều quan niệm và trạng thái khác nhau; song tựu chung lại “Phát
triển” đƣợc hiểu là một thuật ngữ chứa đựng các chỉ tiêu phản ánh kết quả gia
tăng, tiến bộ, sau quá trình vận động biến đổi của một hay nhiều hoạt động
Kinh tế- Xã hội trong một giai đoạn, một thời kỳ nhất định.
Phát triển kinh tế là kết quả gia tăng về số lƣợng, quy mô sản xuất, thị
trƣờng tiêu thụ, sự tiến bộ về chất lƣợng, cơ cấu kinh tế xã hội.
Phát triển là một khái niệm chung song mỗi chủ thể kinh tế, hoạt động
kinh tế đều có riêng một tiêu trí phát triển dựa theo khả năng, trình độ và công
nghệ của từng chủ thể.
Kết quả phát triển Kinh tế - Xã hội mang lƣỡng tính, gồm cả chủ quan và
khách quan vì: Khi một chủ thể kinh tế xây dựng kế hoạch phát triển đều phải
phải căn cứ vào các điều kiện chủ quan, khách quan ở quá khứ, hiện tại và
tƣơng lai, đồng thời trong quá trình vận động biến đổi chúng luôn ảnh hƣởng
và chi phối một cách chặt chẽ với nhau; mặt khác, trong mối liên hệ xã hội
chủ thể này luôn là yếu tố khách quan của chủ thể kia.
1.1.1.2. Khái niệm về phát triển bền vững
Phát triển kinh tế là phƣơng thức duy nhất và là điều kiện cơ bản để đạt
tới cuộc sống ngày càng tốt đẹp hơn của tất cả các dân tộc trên khắp thế giới.
Nhƣng trong quá trình phát triển hƣớng tới cuộc sống tốt đẹp hơn cho mình
thì con ngƣời lại luôn tạo nên sự mâu thuẫn giữa các nhu cầu của chính mình.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
18. 7
Chẳng hạn con ngƣời vừa cần có củi để đun nấu và sƣởi ấm lại vừa rất cần có
rừng để bảo vệ đất khỏi xói mòn, bảo vệ nguồn nƣớc ngầm và phòng, chống
nƣớc mặn xâm nhập vào đồng ruộng...[ 19].
Từ những mâu thuẫn đó vào cuối những năm 70 của thế kỷ XX, nhân
loại phải đối mặt với nhiều thách thức rất to lớn về các vấn đề kinh tế, xã hội
và môi trƣờng mang tính toàn cầu, đó là:
Sự cạn kiệt nguồn tài nguyên thiên nhiên; sự gia tăng dân số quá nhanh
và hàng loạt những vấn đề xã hội khác nảy sinh; nạn ô nhiễm môi trƣờng và
biến đổi khí hậu trái đất làm suy giảm, thủng tầng ô zôn dẫn tới hiện tƣợng
hiện tƣợng Elninô, Lanina xẩy ra thƣờng xuyên và ngày càng dữ dội hơn.
Những thách thức nêu trên gây trở ngại cho sự phát triển kinh tế và đe doạ sự
tồn tại không phải chỉ của từng quốc gia riêng lẻ mà của cả cộng đồng quốc tế.
Năm 1980, Hiệp hội quốc tế về bảo vệ thiên nhiên và tài nguyên thiên
nhiên đã đƣa ra “Chiến lƣợc bảo toàn thế giới” với mục tiêu tổng thể là “đạt
đƣợc sự phát triển bền vững, cách bảo vệ các tài nguyên sống”.
Năm 1987, trong báo cáo “Tƣơng lai chung của chúng ta’ của Hội đồng
thế giới về MT và phát triển (WCED) của Liên hợp quốc, đã đƣa ra khái niệm
“Phát triển bền vững là sự phát triển đáp ứng được những nhu cầu của hiện
tại, nhưng không gây trở ngại cho việc đáp ứng nhu cầu của các thế hệ mai
sau”. Năm 2002, Hội nghị Thƣợng đỉnh thế giới về phát triển đƣợc tổ chức ở
Cộng hoà Nam Phi đã xác định: Phát triển bền vữn là quá trình phát triển có
sự kết hợp chặt chẽ, hợp lý và hài hoà giữa 03 mặt của sự phát triển, đó là:
Phát triển kinh tế; Phát triển xã hội; Bảo vệ môi trường [19].
1.1.1.3. Quan điểm của các nhà kinh tế học về phát triển
Học thuyết tăng trƣởng kinh tế của trƣờng phái cổ điển:
Lý thuyết tăng trƣởng kinh tế cổ điển theo các chuyên gia kinh tế là các
học thuyết và mô hình lý luận về tăng trƣởng kinh tế, do các nhà kinh tế học
cổ điển nêu ra, đại điện của trƣởng phái này là A.D.Smith và Ricardo [7].
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
19. 8
Smith (1723-1790), ông là nhà kinh tế học ngƣời Anh đầu tiên nghiên
cứu lý luận tăng trƣởng kinh tế một cách tƣơng đối có hệ thống trong tác
phẩm " bàn về của cải" ông cho rằng tăng trƣởng kinh tế là tăng đầu ra tính
theo bình quân đầu ngƣời. Ông mô tả các nhân tố tăng trƣởng kinh tế thông
qua phƣơng trình SX ở dạng nhƣ sau:
Y = F(K, L, N, T); trong đó:
Y: Tổng sản phẩm xã hội; K: Khối lƣợng đƣợc sử dụng;
L: Số lƣợng lao động; T: Tiến bộ kỹ thuật;
N: Đất đai và điều kiện tự nhiên đƣợc huy động vào SX.
Ricardo (1772- 1823) nhà kinh tế học ngƣời Anh. Trong tác phẩm
"Những nguyên lý cơ bản của cơ sở kinh tế và thuế khoá" đã đề xuất hàng
loạt các lý thuyết kinh tế nhƣ: Lý thuyết tiền lƣơng, lợi nhuận và địa tô; lý
thuyết về tính dụng và tiền tệ, ông là ngƣời thừa kế A.D.Smith.
Trong thời kỳ này nhiều nhà kinh tế học, toán học đã đề xuất nhiều
phƣơng trình SX theo dạng trên, nổi tiếng là phƣơng trình Cobb - Douglas,
hàm có dạng: Y= akl ; trong đó:
A: là hệ số tỷ lệ giá; KαL: là hệ số tƣ bản và lao động
Cobb - Douglas (Cobb là nhà toán học, Douglas là nhà kinh tế học, cả hai
ông đều là ngƣời Mỹ) đã dùng công thức của mình để nghiên cứu mối quan
hệ giữa khối lƣợng sản phẩm với những biến đổi về chi phí lao động và tƣ bản
thời kỳ những năm 1890 -1922 [24].
- Học thuyết tăng trƣởng kinh tế của Harrod-Domar: Các trƣờng phái
Keynes thay thế trƣờng phái cổ điển đã bổ sung thêm những vấn đề lý thuyết
kinh tế quan trọng. Mô hình đầu tiên và nổi tiếng hơn cả của họ là mô hình
Harrod - Domar hai nhà kinh tế Anh. Lý thuyết này trình bày mối quan hệ
giữa tăng trƣởng kinh tế và nhiên cứu về tƣ bản [7], [24].
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
20. 9
- Lý thuyết cất cánh : Nhà kinh tế học Mỹ Rostow đã đƣa ta lý thuyết cất
cánh nhằm nhấn mạnh những giai đoạn của tăng trƣởng kinh tế. Theo ông
tăng trƣởng kinh tế đối với một nƣớc phải trải qua 5 giai đoạn sau:
+ Giai đoạn xã hội truyền thống: đặc trung của giai đoạn này là năng suất
lao động thấp, nông nghiệp giữ vị trí thống trị.
+ Giai đoạn chuẩn bị cất cánh: Trong thời kỳ này đã xuất hiện các nhân
tố tăng trƣởng và một số khu vực có tác động thúc đẩy nền kinh tế.
+ Giai đoạn cất cánh: để đạt tới giai đoạn vày cần có ba điều kiện: Tỷ lệ
đầu tƣ tăng lên từ 5-10% phải xây dựng đƣợc những ngành công nghiệp có
khả năng phát triển nhanh, có hiệu quả và đóng vai trò thúc đẩy, phải xây
dựng đƣợc bộ máy chính trị xã hội, tạo điều kiện phát huy năng lực của các
khu vực hiên đại, tăng cƣờng kinh tế đối ngoại.
+ Giai đoạn chín muồi về kinh tế: giai đoạn này xuất hiện nhiều ngành
công nghiệp mới, hiện đại.
+ Giai đoạn quốc gia thịnh vƣợng, xã hội hoá sản xuất cao [7], [24].
- Lý thuyết về "Cái vòng luẩn quẩn" và "Cú huých từ bên ngoài": do nhà
kinh tế học tƣ sản, trong đó có Paul Samuelson - Nhà kinh tế học Mỹ đƣa ra.
Theo lý thuyết này, để tăng trƣởng kinh tế nói chung phải đảm bảo 4 nhân tố
là: nhân lực, tài nguyên thiên nhiên, cơ cấu tƣ bản và kỹ thuật. Nhìn chung ở
các nƣớc đang phát triển, bốn nhân tố trên là khan hiếm. Việc kết hợp chúng
đang gặp trở ngại lớn. Để phát triển phải có "Cú huých từ bên ngoài" nhằm
phá vỡ "Cái vòng luẩn quẩn". Điều này có nghĩa là phải có đầu tƣ của nƣớc
ngoài vào các nƣớc đang phát triển [25].
1.1.1.4. Nội dung chủ yếu về phát triển bền vững
- Phát triển bền vững về kinh tế:
Phát triển kinh tế bền vững là sự tiến bộ về mọi mặt của nền kinh tế
đƣợc thể hiện ở quá trình tăng trƣởng kinh tế ổn định lâu dài và sự thay đổi về
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
21. 10
chất theo hƣớng tiến bộ của nền kinh tế, gắn với quá trình tăng năng suất lao
đông, sự biến đổi về cơ cấu kinh tế -xã hội và MT sống.
Tăng trƣởng kinh tế: Tăng trƣởng kinh tế là sự gia tăng về qui mô sản
lƣợng hàng hoá và dịch vụ trong một thời kì nhất định (thƣờng là một năm).
Ngƣời ta thƣờng dùng các thƣớc đo: Chỉ tiêu tổng sản phẩm quốc nội (GDP)
và tổng sản phẩm quốc dân (GNP), tính mức tăng trƣởng tuyệt đối trên phạm
vi nền kinh tế quốc dân hay theo mức hình quân đầu ngƣời về giá trị tổng sản
phẩm hàng hoá và dịch vụ trong một năm.
Tăng trƣởng kinh tế phải dựa trên cơ sở chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo
hƣớng tiến bộ: Chuyển dịch cơ cấu kinh tế theo hƣớng tiến bộ có nghĩa là:
Trong một thời kỳ, cơ cấu kinh tế có tỷ trọng của ngành nông nghiệp, công
nghiệp ngày càng giảm, tỷ trọng giá trị và lao động của ngành dịch vụ ngày
càng tăng nhanh và chiếm ƣu thế. Nếu tăng trƣởng kinh tế không dựa trên cơ
sở chuyển dịch có cấu kinh tế theo hƣớng tiến bộ, mà chủ yếu dựa vào khai
thác tài nguyên và bán sản phẩm thô thì không thể có phát triển bền vững
(trƣờng hợp một số nƣớc vùng Trung Đông tăng trƣởng kinh tế dựa vào bán
dầu mỏ).
Tăng trƣởng kinh tế phải dựa vào năng lực nội sinh là chủ yếu, đồng thời
phải làm tăng năng lực nội sinh. Năng lực nội sinh đƣợc thể hiện ở những chỉ
tiêu nhƣ: Chất lƣợng nguồn nhân lực, năng lực sáng tạo, công nghệ quốc gia,
mức độ tích luỹ của nền kinh tế; mức độ hoàn thiện, hiện đại của hệ thống kết
cấu hạ tầng…[19].
- Phát triển BV về xã hội:
Tăng trƣởng kinh tế phải gắn với giải quyết việc làm cho ngƣời lao động.
Có việc làm thì ngƣời lao động mới có quyền, thu nhập và các điều kiện
tự hoàn thiện nhân cách của chính mình. Ngƣời lao động nếu không có việc
làm, bị thất nghiệp sẽ không có thu nhập, dễ này sinh nhiều tiêu cực, tệ nạn xã
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
22. 11
hội. Các cụ xƣa đã có câu: “nhàn cƣ vi bất thiện”. Theo qui luật Okun, cứ 1%
thất nghiệp tăng thêm ngoài thất nghiệp tự nhiên, thì sẽ làm mất đi 2% GDP
Tăng trƣởng kinh tế phải đi đôi với xoá đói giảm nghèo, bởi xoá đói
giảm nghèo làm tăng năng lực SX cho ngƣời nghèo, thông qua nâng cao kiến
thức, trình độ cho ngƣời nghèo, hỗ trợ vốn cho ngƣời nghèo. Xoá đói giảm
nghèo còn tạo ta mặt bằng xã hội phát triển tƣơng đối đồng đều, đảm bảo an
sinh xã hội, đó là một điều kiện cần thiết cho phát triển bền vững.
Tăng trƣởng kinh tế phải hƣớng đến nâng cao chất lƣợng cuộc sống dân
cƣ nhƣ: thu nhập bình quân đầu ngƣời, tuổi thọ bình quân, tỷ lệ trẻ em sơ sinh
tử vong, tỷ lệ trẻ em dƣới 05 tuổi bị suy dinh dƣỡng, tỷ lệ Bác sĩ trên 1000
dân, tỷ lệ dân số đƣợc dùng nƣớc sạch, tỷ lệ ngƣời lớn biết chữ, tỷ lệ trẻ em
trong độ tuổi đƣợc đi học...Liên hợp quốc đã đƣa ta chỉ số phát triển con
ngƣời (HDI), là chỉ số tổng hợp của ba chỉ số cơ bản: thu nhập bình quân đầu
ngƣời, chỉ số về giáo dục (tỷ lệ % ngƣời lớn biết chữ) và chỉ số về y tế (tuổi
thọ bình quân) [19].
- Phát triển bền vững về môi trƣờng:
Trong thực tế, để thực hiện mục tiêu tăng trƣởng kinh tế, nhiều doanh
nghiệp, nhiều quốc gia đã không không chỉ khai thác cạn kiệt tài nguyên mà
còn thải ra môi trƣờng nhiều chất độc hại làm ô nhiễm nguồn nƣớc, đất,
không khí...; làm mất cân bằng sinh thái, mất đi sự đa dạng sinh học, biến đổi
khí hậu trái đất...; đe doạ trực tiếp cuộc sống của con ngƣời hiện tại chứ chƣa
nói đến của thế hệ tƣơng lai. Vì vậy, nội dung của phát triển bền vững về môi
trƣờng là sự tăng trƣởng kinh tế không làm ô nhiễm môi trƣờng, không huỷ
hoại môi trƣờng:
Tăng trưởng kinh tế phải gắn liền với nuôi dưỡng và cải thiện chất lượng
môi trường, nghĩa là: Bảo vệ rừng và trồng từng mới, trồng cây phân tán,
trồng CAQ…chống sói mòn, tăng độ phì cho đất.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
23. 12
Trong sản xuất, áp dụng công nghệ thân thiện với môi trƣờng; sáng tạo ra
nhiều vật liệu mới thay thế vật liệu truyền thống; sử dụng vật tƣ, nguyên liệu
vào sản xuất khoa học và hợp lý để bảo vệ lý tính, hoá tính của đất, tài nguyên
nƣớc; bảo vệ nguồn lợi hải sản…[19].
Tăng trưởng kinh tế phải dựa trên cơ sở khai thác hợp lý và sử dụng tiết
kiệm, có hiệu quả tài nguyên thiên nhiên:
Khai thác hợp lý và sử dụng tiết kiệm, có hiệu quả, tài nguyên thiên nhiên
có nghĩa là: phải có kế hoạch lựa chọn, cân nhắc khi quyết định khai thác tài
nguyên, xét cả về hiệu quả kinh tế, hiệu quả xã hội và hiệu quả môi tƣờng.
Với lịch sử hình thành và khái niệm đã nêu ở trên, phát triển bền vững
không đƣa ra một khuôn mẫu chung nào đó để áp dụng cho tất cả các quốc
gia, vùng lãnh thổ, điạ phƣơng, mà phải thay đổi theo từng thời kỳ, từng vùng
lãnh thổ, từng nền văn hoá từng hoàn cảnh kinh tế -xã hội cụ thể.
Chương trình nghị sự 21, mục tiêu phát triển bền vững của Việt Nam
được Chính phủ xác định như sau:
1- Dân giàu nƣớc mạnh, xã hội công bằng, dân chủ và văn minh.
2- Đƣa đất nƣớc ra khỏi tình trạng kém phát triển, đến năm 2010, nƣớc ta
căn bản trở thành một nƣớc công nghiệp.
3- Nâng cao dõ rệt đời sống vật chất, văn hoá, tinh thần cho nhân dân.
4- Tăng cƣờng nguồn lực con ngƣời, năng lực khoa học công nghệ, kết
cấu hạ tầng, tiềm lực kinh tế, quốc phòng và an ninh.
5- Phát triển kinh tế xã hội gắn với bảo vệ và cải thiện môi trƣờng tự
nhiên, giữ gìn đa dạng sinh học [19].
1.1.1.5. Các yếu tố chủ yếu phát triển kinh tế nông nghiệp bền vững
- Lao động: Lao động là yếu tố đầu vào của quá trình sản xuất, đồng thời
nó cũng là yếu tố đầu vào không thể thiếu đƣợc trong phát triển kinh tế. Mặt
khác, lao động là một bộ phận của dân số, cũng là những ngƣời đƣợc hƣởng
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
24. 13
lợi ích của sự phát triển. Suy cho cùng là tăng trƣởng kinh tế để nâng cao đời
sống vật chất và tinh thần cho con ngƣời. Nói đến nhân tố lao động thì phải
quan tâm đến cả hai mặt số lƣợng và chất lƣợng của nguồn nhân lực.
- Điều kiện tự nhiên tài nguyên thiên nhiên: Tài nguyên là yếu tố tạo
sở cho việc phát triển các ngành, cho quá trình tích luỹ vốn; đồng thời cũng
là đối tƣợng sản xuất nông nghiệp. Cây trồng, vật nuôi có quá trình sinh
trƣởng và phát triển theo quy luật tự nhiên, trải rộng trên một phạm vi
không gian rộng lớn. Cho nên chúng gắn bó chặt chẽ và phụ thuộc lớn vào
điều kiện tự nhiên.
- Kinh tế (vốn đầu tƣ): Vốn đầu tƣ là một trong những yếu tố cơ bản,
quan trọng đối với mọi hoạt động của một nền kinh tế. Vốn là chìa khoá đối
với sự phát triển bởi lẽ phát triển về bản chất đƣợc coi là vấn đề bảo đảm đủ
các nguồn vốn đầu tƣ để đạt đƣợc một mục tiêu tăng trƣởng. Thiếu vốn, sử
dụng vốn kém hiệu quả đƣợc đánh giá là một cản trở quan trọng nhất đối với
việc đẩy nhanh tốc độ phát triển và bố trí kế hoạch sản xuất kinh doanh. Tích
luỹ vốn là điều mấu chốt của sự phát triển song tỷ lệ tích luỹ cao có thể không
có tác dụng lớn đối với tăng trƣởng, tạo ta ít công ăn việc làm và không cải
thiện đƣợc phân phối thu nhập khi nguồn vốn đó bị phân tán vào những dự án
có năng suất lao động thấp. Một cơ cấu SX thiếu vốn sẽ không có điều kiện
để phát triển [21].
- Khoa học và công nghệ: Sự phát triển kinh tế luôn gắn liền với những
thành tựu khoa học kỹ thuật. Những phát minh, sáng chế khi đƣợc ứng dụng
vào sản xuất đã giảm thiểu lao động nặng nhọc, độc hại, nguy hiểm cho ngƣời
lao động; tăng năng suất lao động, tạo sự tăng trƣởng nhanh, góp phần tác
động mạnh mẽ vào sự phát triển kinh tế của xã hội hiện tại.
Trong những năm gần đây, nông nghiệp đƣợc quan tâm ứng dụng nhiều
tiến bộ tiến bộ khoa hoặc công nghệ vào sản xuất nhƣ: công nghệ sinh học, di
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
25. 14
truyền học, biến đổi gien… Những thành tựu khoa học công nghệ mới đã giúp
sản xuất nông nghiệp có đƣợc những bƣớc nhẩy vọt về hiệu quả kinh tế, tạo
điều kiện cho việc chuyển dịch cơ cấu kinh tế trong thời kỳ đổi mới.
- Chính sách pháp luật của Nhà nƣớc: Ở mỗi thời kỳ, nền kinh tế của
mỗi nƣớc đều vận hành theo một cơ chế nhất định. Sau đại hội lần thứ VI của
Đảng, nền kinh tế nƣớc ta đã từng bƣớc chuyển đổi từ nền kinh tế kế hoạch
hoá tập trung sang nền kinh tế hỗn hợp “nền kinh tế vận hành theo cơ chế thị
trƣờng theo định hƣớng XHCN”. Trên thực tế, qua 20 năm đổi mới, nền kinh
tế nƣớc ta đã thu đƣợc nhiều thành tựu to lớn trong phát triển kinh tế. Điều đó
đã khảng định chính sách pháp luật của Nhà nƣớc có một vi trò đặc biệt quan
trọng với sự phát triển của nền kinh tế, sự đặc biệt đó thể hiện bằng các chính
sách vĩ mô, tạo hành lang pháp lý cho các thành phần kinh tế hiệu chỉnh khối
lƣợng, phƣơng hƣớng sản xuất một cách phù hợp với sức cạnh tranh của sản
phẩm và mức cung, cầu của thị trƣờng. Hoặc các chính sách vi mô điều tiết,
hỗ trợ của chính phủ nhằm tạo cơ hội và điều kiện phát triển một cách cân đối
giữa các vùng miền, các ngành thiết yếu.
1.1.1.6. Ý nghĩa của việc phát triển cây ăn quả bền vững
Phát triển bền vững CAQ giữ một vai trò quan trọng, không thể tách rời
trong phát triển nông nghiệp bền vững. Sản xuất và phát triển CAQ đã chuyển
hoá đƣợc những khó khăn về điạ hình thổ nhƣỡng của một vùng đất thành
tiềm năng lợi thế mang lại lợi ích cho con ngƣời, trong khi loại đất đó nếu
trồng những cây trồng khác mang lại hiệu quả kinh tế thấp hoặc không mang
lại hiệu quả kinh tế.
Sản xuất và phát triển CAQ là điều kiện tạo ra việc làm và thu nhập cho
ngƣời lao động, tăng trƣởng GDP, từng bƣớc góp phần phát triển công nghiệp
hoá- hiện đại hoá nông nghiệp và đô thị hoá nông thôn. Đồng thời tham gia
tích cực vào chƣơng trình quốc gia về phủ xanh đất trống đồi trọc, tăng độ che
phủ đất, cải thiện và bảo vệ môi trƣờng sinh thái.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
26. 15
1.1.1.7. Đặc điểm kinh tế, kỹ thuật một số cây ăn quả ở Việt Nam
Hầu hết CAQ là loại cây trồng cạn, có tính chịu hạn cao, không kén đất.
Với đặc tính này, CAQ phân bố tƣơng đối rộng, thƣờng là cây lâu năm (trừ
một số cây nhƣ dứa, đu đủ, chuối…); cây ăn quả phải trải qua thời kỳ kiến
thiết cơ bản kéo dài 2- 3 năm tuỳ theo từng loại CAQ, thời kỳ này, về kỹ thuật
canh tác nên trồng xen các loại cây họ đậu ngắn ngày nhƣ lạc, đỗ… vừa có
tác dụng chống trừ cỏ dại, giữ ẩm, chống xói mòn, tăng độ phì nhiêu cho đất,
vừa có thu nhập để thực hiện phƣơng châm “lấy ngắn nuôi dài”.
Sau thời kỳ kiến thiết cơ bản đến thời kỳ kinh doanh, thời kỳ kinh doanh
kéo dài hàng chục năm; một số CAQ có hiện tƣợng ra quả cách năm nhƣ vải
thiều, nhãn… Do đó để nâng cao hiệu quả kinh tế cần áp dụng các tiến bộ kỹ
thuật tạo điều kiện cho cây hạn chế hiện tƣợng trên.
- Năng suất CAQ có quan hệ mật thiết đến tuổi cây, mật độ cây/ha, do
vậy khi tính toán đánh giá HQKT thƣờng đƣợc tính năng suất bình quân trong
kỳ kinh doanh và mật độ kỹ thuật cho phép, chẳng hạn vải thiều có mật độ
160- 170 cây/ha, hồng có mật độ từ 250- 300 cây/ha… .
- Cây ăn quả có thể trồng phân tán trong các vƣờn nhà hoặc trồng ở các
trang trại, các nông trƣờng quốc doanh; từ đặc điểm này dẫn đến việc tập hợp
chi phí và tính các chỉ tiêu kết quả và hiệu quả kinh tế cây ăn quả thƣờng gặp
phải những trở ngại nhất định.
- Sản phẩm CAQ có khối lƣợng lớn, thuỷ phần cao, thời gian thu hoạch
ngắn, vấn đề này đặt ra các giải pháp có liên quan đến công tác phòng trừ sâu
bệnh, bảo quản chế biến và tiêu thụ sản phẩm một cách hợp lý.
- Hiệu quả kinh tế CAQ cũng thƣờng bị chi phối bởi các yếu tố tự nhiên,
kinh tế xã hội.
+ Về yếu tố tự nhiên: Theo kết quả nghiên cứu của Vũ Công Hậu, các
yếu tố khí hậu chi phối và tác động tất lớn đến năng suất CAQ. Qua theo dõi
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
27. 16
đồi vải 60 cây ở Phú Hộ trong 10 năm, tác giả đã kết luận sản lƣợng quả phụ
thuộc vào các yếu tố nhiệt độ, mƣa, nắng theo công thức sau:
S = A+BX+CY+DZ, trong đó:
S : sản lƣợng quả.
BX: hệ số diễn tả ảnh hƣởng của nhiệt độ.
CY: hệ số diễn tả ảnh hƣởng của lƣợng mƣa.
DZ: hệ số diễn tả ảnh hƣởng của sớ giờ nắng.
A: hệ số diễn tả ảnh hƣởng của các yếu tố chƣa theo dõi đƣợc.
Các yếu tố khí hậu qua các tháng trong năm ảnh hƣởng đến sản lƣợng vải
thiều nhƣ sau:
Tháng 11 nếu nhiệt độ tăng lên 0,1oC thì sản lƣợng 60 cây vải giảm
49kg; nếu lƣợng mƣa tăng 01 mm thì sản lƣợng vải giảm 14kg và ngƣợc lại
số giờ nắng tăng 01 giờ/tháng sản lƣợng vải tăng 18% [12].
+ Các yếu tố kinh tế xã hội.
Tuy các điều kiện đất đai, khí hậu có thể phát triển CAQ nhƣng điều kiện
kinh tế đặc biệt là cơ sở hạ tầng nhƣ đƣờng giao thông, điện, mức độ đầu tƣ
chi phí và thị trƣờng sản phẩm tác động sâu sắc đến khả năng phát triển CAQ
của từng vùng, từng địa phƣơng.
1.1.2. Cơ sở thực tiễn
1.1.2.1. Kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học trên Thế giới
Khi nghiên cứu về hiệu quả kinh tế, Singh R.B cho biết: Ấn Độ là một
nƣớc sản xuất nhiều quả và tiêu thụ phần lớn trong nƣớc. Qua số liệu bảng 1.1
dƣới đây cho thấy xoài, táo bon hiệu quả kinh tế gấp 6,14 lần so với lúa và
gấp 33,2 lần so với ngô; cam gấp 5,16 lần so với lúa và gấp 32,4 lần so với
ngô. Số liệu lấy từ những năm mà cây lƣơng thực có ý nghĩa với đời sống con
ngƣời cao hơn so với CAQ [32].
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
28. 17
- Các tài liệu nghiên cứu về CAQ của Trung Quốc (giáo trình trồng CAQ
dùng cho các trƣờng Đại học Nông nghiệp phía Nam Trung Quốc đều cho
nhận xét là: Các loại CAQ là loại cây trồng không kén đất, có thể trồng trên
nhiều loại đất khác nhau nhƣ đất phù sa ven sông đất ruộng, đất đồi núi ở
Trung du cà miền núi thuộc loại phù sa cổ, sa thạch phiến thạch.
- Nghiên cứu về tổ chức sản xuất CAQ khu vực châu Á Thái Bình
Dƣơng, Singh R.B (1993) đã chia ra 03 nhóm nƣớc:
+ Nhóm 01: Bangladesh, inđônêsia, Nepal và Sri lanka là những nƣớc
chƣa chú trọng phát triển CAQ;
+ Nhóm 02: Ấn Độ, Malaysia, Philipin. Thailand là những nƣớc chú
trọng phát triển CAQ;
+Nhóm 03: Hàn Quốc, Nhật Bản là các nƣớc phát triển mạnh CAQ [33].
- Nghiên cứu về giống cây trồng ở các nƣớc nhu Nhật Bản tạo ra giống
quýt Inshin có nguồn gốc từ Ôn Châu Trung Quốc không có hạt ăn ngon [34].
Nhóm 1: các nƣớc thuộc châu Mỹ: chiếm 30% sản lƣợng thế giới;
Nhóm 2: các nƣớc khu vực Địa Trung Hải: Ý, Ai Cập chiếm 25-28%;
Nhóm 3: Chiếm 40% tổng sản lƣợng là châu Á Thái Bình Dƣơng, đứng
đầu là Ấn Độ, Trung Quốc, Nhật Bản... .
1.1.2.2. Một vài nét về phát triển cây ăn quả trên thế giới
Năm 1995 tổ chức FAO công bố về sản lƣợng quả của một số CAQ
trên thế giới nhƣ sau:
- Quả có múi:
+ Cam: đạt sản lƣợng 57.9 tr. tấn; Nam Mỹ đạt sản lƣợng cao nhất thế
giới: 22.1 tr. tấn; Châu Á đạt sản lƣợng 10.2 Tr. tấn.
+ Chanh: đạt sản lƣợng 8.2 tr. tấn; Châu Á là nơi sản xuất chanh nhiều
nhất thế giới đạt sản lƣợng 3.6 tr. tấn.
- Dứa: đạt sản lƣợng 11.6 tr. tấn; Châu Á có sản lƣợng 6.6 tr. tấn cao
nhất trong các châu lục trên thế giới.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
30. 19
+ Nghiên cứu về HQKT cây ăn quả trên đất vƣờn đồi, các tác giả: Trần
Thế Tục, Vũ Mạnh Hải, Đỗ Đình Ca (1995) đã có kết luận. Các tỉnh trồng
nhiều cam quýt là các tỉnh vùng đồng bằng Sông Cửu Long: Tiền Giang,
Vĩnh Long, Cần Thơ, Đồng Tháp chiếm 88% diện tích và sản lƣợng của
vùng. Trong các loại cây trồng quýt cho HQKT cao nhất, lãi thuần 82,4 triệu
đồng /ha/năm; Cam lãi thuần 54,6 triệu đồng/ha/năm [23].
+ Theo Vũ Mạnh Hải -Trần Thế Tục, vùng khu 04 cũ: Vùng Phủ Quỳ
là vùng có tiềm năng lớn về cam quýt, có nhiều điển hình đạt năng suất cao.
Trong số các loại cây trồng ở vùng này nhƣ cà phê, chè, cao su, cam thì cam
cho HQKT cao nhất [23].
+ Tác giả Dƣơng Đức Vĩnh và các cộng sự nghiên cứu hệ thống cây
trồng ở Chợ Đồn- Thái Nguyên đã kết luận về các công thức xen canh CAQ:
Dứa xen ổi cho lãi 10.370.000đ/ha/năm.
Dứa xen vải thiều cho lãi 22.022.000đ/ha/năm.
Dứa xen táo lãi 16.643.400đ/ha/năm.
Dứa xen mơ lãi 25.138.000đ/ha/năm [29].
+ Hiệu quả chuyển dịch cơ cấu kinh tế ở Thanh Hà - Hải Dƣơng cho
thấy: Thanh Hà có 2000ha vải thiều ƣớc tính thu đƣợc 7000- 8000 tấn quả/
năm thu đƣợc 81 tỷ đồng trong khi đó cấy gần 7000ha lúa năng suất bình
quân 50ta/ ha, sản lƣợng đạt 35000 tấn thóc, giá bán 1.500đ/kg, giá trị sản
lƣợng của thóc hơn 52 tỷ đồng. Nhƣ vậy giá trị 01 ha trồng vải gấp 6,7 lần
trồng lúa.
- Những nghiên cứu cây ăn quả vùng gò đồi Bắc Giang:
+ Các tác giả Nguyễn Văn Tiễn, Nguyễn Văn Phi, Đặng Thị Ngoan
(1994) nghiên cứu hệ thống cây trồng hợp lý cho sản xuất lâu bền trên đất dốc
huyện Tân Yên và huyện Lục Nam Bắc Giang đã đƣa tập đoàn CAQ thích
nghi với điều kiên tự nhiên của Tân Yên và Lục Nam.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
31. 20
+ Cao Anh Long, Đoàn Thế Lƣ, Trần Nhƣ Ý (1995- 1996) tuyển chọn
nguồn gien CAQ cho vùng sinh thái miền núi Bắc Bộ Việt Nam. Trong đó có
nghiên cứu các giống vải trồng ở Lục Ngạn- Bắc Giang.
+ Phạm Chí Thành, Đoàn Văn Điểm, Nguyễn Hữu Tề ( 1991- 1992 )
nghiên cứu hệ thống luân canh phù hợp với điều kiện sinh thái đất bạc mầu
miền Bắc Việt Nam trong đó có hai huyện Tân Yên, Lạng Giang - Bắc Giang.
+ Vũ Thiện Chính (1994) nghiên cứu khả năng phát triển vải thiều ở
Lục Ngạn và cam Bố Hạ.- Ngoài hiệu quả xã hội, về hiệu quả kinh tế CAQ
cũng cao hơn hẳn so với loại cây trồng khác trên cùng một đơn vị diện tích.
+ Các nghiên cứu về CAQ vùng gò đồi Bắc Giang, các tác giả đã đề
cập đến một số vấn đề liên quan đến các yếu tố kỹ thuật và có ý nghĩa lý luận,
thực tiễn cao; đây là những căn cứ khoa học quan trọng giúp việc nghiên cứu
đồng bộ tình hình phát triển CAQ ở Bắc giang, để có đƣợc những giải pháp
phù hợp tại địa phƣơng.
- Tóm lại : Kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học trên thế giới và
Việt Nam đều có những kết luận nhƣ sau :
+ Cây ăn quả là cây lâu năm không kén đất có thể phân bố rộng rãi ở
các vùng các khu vực trong phạm vi lãnh thổ quốc gia hoặc vƣợt ra ngoài lãnh
thổ quốc gia. Chính vì vậy CAQ có thể trồng ở những vùng đất trồng cây
lƣơng thực không có hiệu quả trong lúc đó CAQ đem lại HQKT cao.
+ Cây ăn quả có vị trí quan trọng trong các ngành sản xuất vật chất nói
chung và trong ngành trồng trọt nói riêng.
+ Phát triển CAQ cũng là một giải pháp, sử dụng hợp lý tài nguyên đất
đai, bảo vệ đất đai, bảo vệ và cải thiện môi trƣờng sinh thái.
1.1.2.4. Tình hình phát triển cây ăn quả ở Việt Nam
Từ sau khi Luật đất đai đƣợc ban hành năm 1993, ruộng đất đƣợc giao
lâu dài cho nông dân, cùng với nhu cầu quả trong nƣớc tăng cao, phong trào
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
32. 21
trồng CAQ theo mô hình kinh tế trang trại, mô hình nông lâm kết hợp phát
triển mạnh ở nhiều địa phƣơng, đặc biệt các tỉnh vùng Trung du Miền núi Bắc
bộ nhƣ: Bắc Giang, Yên Bái, Hà giang...; vùng đồng bằng Sông Hồng gồm
các tỉnh: Hƣng Yên, Hải Dƣơng, Ninh Bình....; vùng đồng bằng Sông Cửu
Long gồm: Vĩnh Long, Cần Thơ.... Sự phát triển các mô hình trồng CAQ có
vai trò tích cực trong việc chuyển đổi cơ cấu cây trồng và nâng cao thu nhập
kinh tế của nông hộ. Tuy nhiên trong quá trình phát triển, do thiếu định hƣớng
qui hoạch, công nghệ bảo quản sau thu hoạch, chế biến chƣa đƣợc trú trọng
đầu tƣ và phát triển, thị trƣờng tiêu thụ không ổn định và cục bộ, nên CAQ
thƣờng tồn tại theo quy luật: “đƣợc mùa mất giá, đƣợc giá mất mùa” Theo
Vũ Công Hậu (1996) đã phân chia tập đoàn CAQ Việt Nam theo các nhóm có
nhu cầu sinh thái khác nhau: cây nhiệt đới, cây á nhiệt đới và cây ôn đới [12].
Theo Vũ Mạnh Hải 2002 [23], vùng trồng CAQ ở miền Bắc chủ yếu
tập trung vào các cây trồng chính nhƣ sau:
- Nhóm cây có múi: Vùng trồng tập trung ở miền Bắc thuộc khu vực
Trung du miền núi phía bắc và Bắc trung bộ, tâm điểm của vùng là các tỉnh
Hà Giang (các huyện vùng thấp) và Hàm Yên -Tuyên Quang. Các khu vực bổ
trợ khác nhƣ: Phú Thọ, Lạng Sơn, Kim Bôi- Hoà Bình; vùng phía Bắc Trung
bộ, tập trung chủ yếu là Nghệ An chủ lực là các giống cam chanh; Hà Tĩnh.
Cây vải: Chủ yếu ở các tỉnh Bắc Giang, Hải Dƣơng, Thái Nguyên,
Quảng Ninh, một phần của tỉnh Phú Thọ, Vĩnh Phúc.
Trong thời gian qua diện tích một số CAQ của nƣớc ta có xu hƣớng tăng,
thể hiện qua Qua 5 năm 2001-2005, tổng diện tích cây có múi cả nƣớc tăng
157,3ha, chỉ số năm sau đều cao hơn năm trƣớc. (GO) 5 năm tăng từ 6.402,5
tỷ lên 8.008,3 tỷ đồng. Với số liệu trên chứng tỏ tình hình sản xuất cây ăn quả
của nƣớc ta trong giai đoạn hiện nay đang có những bƣớc phát triển tốt.
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
33. 22
Bảng: 1.1- Diện tích, giá trị sản xuất cây ăn quả Việt Nam giai đoạn
2001 - 2005 (tính theo giá cố định 1994)
Diện tích Giá trị sản xuất
Diện tích Chỉ số phát Giá trị Chỉ số phát
Năm
(1000ha) triển (năm (tỷ đồng) triển
trƣớc: 100%) (nămtrƣớc:100)
2001 609,6 107,9 6.402,3 104,9
2003 724,5 106,9 7.017,3 101,8
2004 746,8 103,1 7.354,8 104,8
2005 766,9 102,7 8.008,3 108.9
[Nguồn: Niên giám thống kê Việt Nam năm 2005]
1.1.2.5. Tình hình sản xuất, phát triển cây ăn quả tỉnh Bắc Giang
Tỉnh Bắc giang có 09 huyện và 01 thành phố, tổng diện tích cây lâu
năm cho sản phẩm năm 2006 là 43.361ha, trong đó: Diện tích CAQ là
42.900ha, diện tích vải thiểu chiếm 82,8%, diện tích na chiếm 5,7%, diện tích
nhãn chiếm 3,2%, diện tích hồng chiếm 3%. Cây ăn quả đƣợc trồng chủ yếu ở
các huyện: Lục Ngạn, Lục Nam, Yên Thế, Sơn Động với tổng diện tích:
36.332ha chiếm 84,7%. Riêng huyện Lục Ngạn chiếm 40% diện tích CAQ
toàn tỉnh. Quy hoạch phát triển tổng thể kinh tế xã hội tỉnh Bắc Giang đến
năm 2010 xác định huyện Lục Ngạn là huyện trọng điểm số một của tỉnh về
sản xuất và tiêu thụ sản phẩm quả (bảng 1.2).
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
34. 23
Bảng: 1.2- Diện tích, sản lƣợng một số cây ăn quả đã cho thu hoạch năm 2006
Phân theo địa phƣơng và chia theo nhóm cây của tỉnh Bắc Giang
Tổng số Cây có múi Dứa Chuối Na Hồng Nhãn Vải
Địa phƣơng DT SL DT SL DT SL DT SL DT SL DT SL DT SL DT SL
(ha) (tấn) (ha) (tấn) (ha) (tấn) (ha) (tấn) (ha) (tấn) (ha) (tấn) (ha) (tấn) (ha) (tấn)
Thành phố Bắc Giang 244 63 4 44 220 2 2 5 2 6 16 6
Huyện Lục Ngạn 16798 56407 52 150 250 2.425 26 273 220 550 850 612 400 2320 15000 52500
Huyện Lục Nam 8750 12980 147 440 210 1800 35 154 1694 2600 242 216 362 970 6060 6800
Huyện Sơn Động 4357 9184 37 185 121 3050 15 190 11 48 46 126 127 585 4000 5000
Huyện Yên Thế 6410 8890 11 36 106 540 15 181 38 65 25 20 355 248 5860 7800
Huyện Hiệp Hoà 1266 6905 5 16 106 732 420 5061 28 68 5 234 102 169 600 625
Huyện Lạng Giang 2361 7976 38 119 209 2017 216 2534 396 617 90 113 152 547 1260 2029
Huyện Tân Yên 2264 5537 28 81 16 90 150 1900 40 116 25 155 390 1850 2960
Huyện Việt Yên 172 565 3 7 32 317 4 6 63 21 38 112 134
Huyện Yên Dũng 887 275 5 21 26 68 15 11 78 137 763 38
Tổng cộng toàn tỉnh 43509 108782 326 1055 1018 8231 913 10654 2677 4140 1300 1400 1754 5410 35521 77892
[Nguồn: Niên giám thống kê tỉnh Bắc Giang năm 2006]
Số hóa bởi Trung tâm Học liệu – Đại học Thái Nguyên http://www.lrc-tnu.edu.vn
35. 24
1.1.2.6. Tình hình chế biến, tiêu thụ sản phẩm
- Chế biến: các nhà máy chế biến rau quả ở nƣớc ta hầu hết đƣợc xây
dựng trƣớc năm 1990, máy móc thiết bị cũ kỹ, công nghệ lạc hậu, sản phẩm
làm ta không đủ sức cạnh tranh trên thị trƣờng, chủ yếu do tiêu chuẩn kỹ
thuật, mẫu mã không cập cƣợc với cầu của thị trƣờng. Năm 1999, cả nƣớc có
12 nhà máy và 48 cơ sở chế biến rau quả, tổng công suất 150.000 tấn sản
phẩm/năm. Đến cuối năm 2003 đã đầu tƣ 12 dự án với tổng công suất 53.000
tấn sản phẩm/năm, nâng cao năng suất chế biến của cả nƣớc lên 290.000 tấn
sản phẩm. Trong đó doanh nghiệp Nhà nƣớc là 143.747 tấn sản phẩm/năm
chiếm 50-%, doanh nghiệp ngoài quốc doanh 48.650 tấn sản phẩm/năm chiếm
16%, doanh nghiệp có vốn đầu tƣ nƣớc ngoài 101.180 tấn sản phẩm/năm
chiếm 34%. Tổng công ty rau quả nông sản chiếm vị trí quan trọng trong
ngành rau quả, công suất chế biến hơn 100.000 tấn sản phẩm/năm, chiếm
34% tổng công suất của cả nƣớc [6].
Trong các năm qua chờ có các chính sách khuyến khích thu hút vốn
đầu tƣ thông qua luật khuyến khích đầu tƣ nƣớc ngoài, nhiều dự án đã bỏ vốn
ra đầu tƣ vào lĩnh vực chế biến với quy mô khác nhau. Đã có hàng trăm ngàn
có sở làm công việc sơ chế bảo quả theo công thức sấy, chiên sấy, đông lạnh
sản phẩm rau quả. Theo báo cáo thống kê của 35 tỉnh thành thì có 25 đơn vị
quốc doanh, 07 đơn vị liên doanh, 129 đơn vị tƣ nhân và hơn 10.000 hộ quy
mô gia đình. Năm 2003 các hội viên của Hiệp hội trái cây Việt Nam đã đầu tƣ
nhiều cơ sở chế biến rau quả mới nhƣ nhà máy đồ hộp rau quả Mỹ Luông
Chợ Mới tỉnh An Giang, nhà máy đông lạnh rau quả Duy Hải tại Đồng Nai
của Vegetexco, xƣởng chế biến trái cây doanh nhiệp Hoàng Gia tỉnh Vĩnh
Long, nhà máy chế biến trái cây tại Cần Thơ [ 6].
Chế biến sau thu hoạch có thể dƣới nhiều hình thức nhƣ ƣớp lạnh, sấy
khô, ngâm muối, dầm chua và đóng hộp. Qua đoạt động chế biến làm thay đổi
36. 25
hình thức và chất lƣợng quả nguyên liệu tạo ra nhiều sản phẩm mới cho tiêu
dùng nội địa và xuất khẩu.
+ Công nghệ bảo quản: bảo quản sản phẩm quả hiện nay chủ yếu theo
công nghệ truyền thống, quy mô nhỏ, các nghiên cứu đã đề cập bảo quản với
quy mô vừa ( nhỏ hơn vài chục tấn/hộ nhƣ vải (20-30 tấn/hộ, cam 20tấn/hộ,
mận 10-20tấn/hộ). Với công nghệ tiên tiến hơn nhƣ kết hợp sử dụng nhiệt
nóng 49-53oc hoặc mát dƣới 180C hoặc lạnh dƣới 100C hoặc đông lạnh dƣới –
100C nhằm hạn chế hô hấp chín. Qua bảng 1.8 dƣới đây cho ta thấy: ở miền
Bắc khoảng 87% cơ sở buôn bán rau quả tƣơi có hoạt động sau thu hoạch; ở
miền Nam 100% các cơ sở có hoạt động sau thu hoạch. Hoạt động sau thu
hoạch phổ biến nhất là khâu đóng gói 68% ở miền Nam và chỉ có 24,1% ở
miền Bắc, riêng khâu phân loại miền Nam đạt đến 90% nhƣng ở miền Bắc chỉ
đạt 37% [26].
Bảng 1.3- Các hoạt động bảo quản trƣớc khi tiêu thụ
Đvt: %
Miền Bắc Miền Nam
Bán Nhà Bình Bán Nhà Bình
Hoạt động
trong xuất quân trong xuất quân
nƣớc khẩu chung nƣớc khẩu chung
Có hoạt động 93,2 60,0 87,0 100,0 100,0 100,0
Rửa 13,6 10,0 13,0 9,8 11,1 10,0
Khử trùng - 10,0 1,9 4,9 33,3 10,0
Lựa chọn 40,9 30,0 38,9 43,9 66,7 48,0
Phân loại 36,4 40,0 37,0 90,2 88,9 90,0
Đóng bao 77,3 10,0 64,8 19,5 33,3 22,0
Đóng gói 15,9 60,0 24,1 68,3 66,7 68,0
Dán nhãn 2,3 10,0 3,7 - - -
[Nguồn: 26]
37. 26
Tình hình tiêu thụ: Việc tiêu thụ sản phẩm quả chủ yếu ở dạng tƣơi và
cho thị trƣờng trong nƣớc là chính, sản phẩm quả chế biến công nghiệp mới
chỉ chiếm 10%. Do đã áp dụng các tiến bộ khoa học kỹ thuật, các biện pháp
kéo dài thời gian sử dụng, nên chất lƣợng sản phẩm quả đƣợc nâng nên [26].
Bảng 1.4- Tình hình tiêu thụ sản phẩm quả ở các thành phố và các vùng
Mức tiêu thụ sản phẩm (kg/ngƣời/năm)
Vùng Quả Trung
Cam Chuối Xoài
khác bình
Tp Hà Nội- Hồ Chí Minh 10 25 5 13 53
Thành phố khác 10 22 3 11 46
Thị xã 5 16 2 5 18
Miền núi phía Bắc 1 2 - 1 4
Đồng bằng Sông Hồng 3 1 - 2 9
Bắc Trung bộ 1 5 - 2 8
Nam Trung bộ 1 9 1 3 14
Tây nguyên 2 3 1 1 7
Đông Nam bộ 3 12 2 6 23
Đồng bằng Sông Cửu 1 6 1 4 12
Long
(Nguồn: Phân tích điều tra về mức sống của Việt Nam năm 1998)
Theo phân tích điều tra về mức sống của Việt Nam năm 1998 sản phẩm
quả tiêu thụ chỉ đạt 17 kg/ngƣời/năm, chủ yếu tập trung ở các thành phố lớn
và trong dịp lễ, tết. Nhu cầu tiêu dùng quả của các vùng và thành phố cũng có
sự khác nhau.
Hiện nay, theo thống kê của FAO tiêu thụ quả bình quân đầu ngƣời ở
nƣớc ta đạt khoản 40 kg/ngƣời/năm, thấp hơn nhiều so với bình quân của thế
giới. Năm 2004 trong báo cáo sơ kết 4 năm thực hiện chƣơng trình rau quả và
38. 27
hoa cây cảnh thời kỳ 1999- 2010, Bộ Nông nghiệp và Phát triển nông thôn
đƣa ra kế hoạch phấn đấu đến năm 2010 bình quân tiêu thụ 65kg
quả/ngƣời/năm.
+ Thị trƣờng xuất khẩu quả:
Trong bối cảnh nƣớc ta đã là thành viên tổ chức thƣơng mại Thế giới,
ngành sản xuất và chế biến hoa quả của ta đang đứng trƣớc những thách thức
rất lớn về xuất khẩu và cả tiêu thụ nội địa, điều đó có thể thấy ở một số điểm
chính nhƣ sau:
* Thị trƣờng Trung Quốc, hàng năm nhập khẩu 50-80% sản lƣợng quả
tƣơi từ nƣớc ta chủ yếu qua đƣờng tiểu ngạch. Trong thời gian tới rau quả
nông sản Việt Nam xuất sang Trung Quốc phải chịu mức thuế cao hơn Thái
Lan, Ấn Độ 22-25%, các đòi hỏi về chất lƣợng nghiêm ngặt hơn trƣớc.
* Các thị trƣờng tiêu thụ tiềm năng khó tính nhƣ Hoa Kỳ, EU ngày
càng đòi hỏi chất lƣợng cao, an toàn, sạch bệnh, mẫu mã bao bì đẹp, thuận lợi
cho tiêu dùng. Sản xuất CAQ ở nƣớc ta qui mô phân tán, việc cung ứng các
giống tốt vào sản xuất đại trà cũng nhƣ việc điều tiết để có đƣợc sự hài hoà
giữa sản xuất, tiêu thụ và chế biến vẫn còn là một khó khăn lớn, tính thƣơng
phẩm của quả tƣơi còn thấp, hạn chế khả năng cạnh tranh trên thị trƣờng.
*Tuy nhiên, với điều kiện thuận lợi về đất đai, khí hậu, nƣớc ta có
nhiều chủng loại quả đặc trƣng, do vậy sản phẩm quả của nƣớc ta vẫn có
nhiều lợi thế so sánh đối với các nƣớc trong khu vực và trên thế giới.
+ Tổ chức tiêu thụ sản phẩm quả:
Tổng Công ty Rau quả nông sản Việt Nam và các công ty trực thuộc là
đơn vị giữ vai trò chủ đạo trong lƣu thông, phân phối mang tính chất Nhà
nƣớc, thông qua việc hƣớng dẫn sản xuất, giới thiệu sản phẩm, ký kết các hợp
đồng xuất khẩu sản phẩm quả. Tổng công ty rau quả nông sản Việt Nam đã
tạo điều kiện cho các cơ sở sản xuất và tiêu thụ sản phẩm. Tuy vậy, thị trƣờng
39. 28
tiêu thụ quả có chỗ, có nơi sôi động trong lúc đó có vùng lại bỏ ngỏ mang tính
chất tự do thông qua chợ nông thôn và thành thị.
Kênh tiêu thụ do tƣ nhân đảm nhận thu gom, vận chuyển và bán hàng
cho các cửa hàng, đại lý, siêu thị.
Trong các kênh tiêu thụ trên thì tiêu thụ sản phẩm quả hiện nay do tƣ
nhân, thƣơng lái tiêu thụ là chủ yếu.
Qua số liệu (bảng 1.5) dƣới đây, chỉ số phát triển tình hình xuất khẩu
rau quả của Việt Nam năm sau đều tăng so với năm trƣớc; về giá trị kim
ngạch xuất khẩu năm 2005 đạt 253,5 triệu USD cao hơn năm 2001 là 40,4
triệu USD tăng 19%; sản lƣợng xuất khẩu tăng hơn 6 lần. Với kết quả trên xét
về tổng thể, kim ngạch xuất khẩu có chiều hƣớng tăng trƣởng tích cực, song
so với tốc độ tăng về sản lƣợng xuất khẩu thì giá trị kim ngạch xuất khẩu chƣa
tƣơng xứng. Điều đó chứng tỏ rằng chất lƣợng hàng xuất khẩu của chúng ta
chất lƣợng còn ở mức độ thấp, sản phẩm xuất thô và phải trải qua nhiều khâu
trung gian mới đến đƣợc tay ngƣời tiêu dùng nên hiệu quả còn hạn chế. Nếu
rút ngắn đƣợc các khâu trung gian, xuất khẩu rau quả sẽ mang lại hiệu quả
cao cho nền kinh tế.
Bảng 1.5 - Tình hình xuất khẩu rau quả của Việt Nam từ 2001-2005
Chỉ số phát triển Xuất khẩu rau quả Sản lƣợng hoa quả
Năm
(năm trƣớc 100%) (Triệu USD) hộp (tấn)
2001 100,3 213,1 11.438
2002 104,4 221,2 29.070
2003 98,5 151,5 42.116
2004 112,9 177,7 70.813
2005 111,5 253,5 72.470
(Niên giám thống kê Việt Nam năm 2005) [15]
40. 29
1.2. PHƢƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU
1.2.1. Câu hỏi đặt ra mà đề tài cần giải quyết
Để thực hiện đƣợc mục tiêu và nội dung nghiên cứu, đề tài cần phải
giải quyết các câu hỏi đặt ra nhƣ sau:
- Thực trạng sản xuất CAQ trên địa bàn huyện Lục Ngạn hiện nay nhƣ
thế nào?
- Xét theo quan điểm phát triển bền vững đã bảo đảm tính bền vững chƣa?
- Những nguyên nhân nào ảnh hƣởng đến tình hình sản xuất, phát triển
cây ăn quả hiện nay?
- Định hƣớng phát triển cây ăn quả trong thời gian tới nhƣ thế nào?
- Cần có những giải pháp gì để bảo đảm cho cây ăn quả phát triển đƣợc
theo hƣớng bền vững?
1.2.2. Các phƣơng pháp nghiên cứu
1.2.2.1. Phương pháp chung
Phƣơng pháp luận đƣợc sử dụng trong đề tài là phƣơng pháp duy vật
biện chứng và duy vật lịch sử dùng để nghiên cứu xem xét hiện tƣợng, trạng
thái vận động khoa học, khách quan của đối tƣợng nghiên cứu.
1.2.2.2. Các phương pháp cụ thể
* Thu thập tài liệu thứ cấp:
Số liệu đã đƣợc các cơ quan chức năng của huyện, tỉnh, các bộ ngành
Trung ƣơng; các cơ quan nghiên cứu, các tổ chức kinh tế ở trong và ngoài
nƣớc đƣợc công bố từ các nguồn khác nhau, có liên quan đến nội dung đề tài.
* Thu thập số liệu sơ cấp, đề tài sử dụng các phương pháp:
- Phƣơng pháp đánh giá nhanh nông thôn có sự tham gia của ngƣời dân
(PRA) trong quá trình khảo sát. Sử dụng những câu hỏi mở, thông qua
phƣơng pháp này trực tiếp tiếp cận các chủ vƣờn, trang trại, các đối tƣợng có
liên quan đến sản xuất, phát triển CAQ để hiểu biết thực trạng những thuận
41. 30
lợi, khó khăn trong sản xuất kinh doanh, những dự định trong tƣơng lai của họ
đối với sản xuất; từ đó có thêm những nhận xét, đánh giá về thực trạngủan
xuất và dự định trong tƣơng lai của ngƣời dân, phục vụ nghiên cứu và đƣa ra
các giải pháp cho đề tài .
- Phƣơng pháp chuyên gia: Trao đổi, thảo luận với cán bộ có kinh
nghiệm trong trồng chăm sóc, bảo quản chế biến… tại địa phƣơng, viện
nghiên cứu rau quả, các trung tâm nghiên cứu CAQ …
- Điều tra kinh tế hộ: Kết hợp hai phƣơng pháp điển hình và ngẫu nhiên
để chọn vùng, xã điều tra, hộ điều tra. Tổng số xã điều tra: 03 xã, tổng số mẫu
(hộ) điều tra: 120 mẫu.
* Chọn mẫu điều tra:
Tổng số mẫu điều tra : 120 mẫu đƣợc phân thành 04 mã số theo tiêu trí
về quy mô diện tích cây ăn quả, mỗi tiêu trí 30 hộ. Mã số 01 có tiêu trí diện
tích cây ăn quả nhỏ 5000m2, Mã số 02 có tiêu trí diện cây ăn quả từ 5000 đến
dƣới 10.000m2, Mã số 03 tiêu trí diện tích cây ăn quả từ 10.000 đến dƣới
15.000m2, Mã số 04 có tiêu trí diện tích cây ăn quả lớn 15.000m2.
Cách chọn:
*Chọn xã nghiên cứu:
- Vùng I: Là vùng thấp (vùng trung tâm), đƣợc trải dài theo quốc lộ 31,
gồm 12 xã. Vùng này là trung tâm phát triển kinh tế của huyện, do có các điều
kiện về địa hình, đất đai, kết cấu hạ tầng kỹ thuật tốt, năng lực sản xuất khá
do vậy chọn 01 xã có diện tích CAQ lớn, các điều kiện phục vụ sản xuất trung
bình: xã Quý Sơn.
- Vùng II: Là vùng đồi núi thấp gồm 06 xã, kết cấu hạ tầng cũng tƣơng
đối tốt, giáp danh với vùng III, có một phần là đồi núi cao, khí hậu thời tiết
tƣơng tự nhƣ vùng I, chọn 01 xã có diện tích cây ăn quả lớn các điều kiện
phục vụ SX trung bình: xã Kiên Thành.
42. 31
- Vùng III: là các xã địa hình gồm toàn núi cao gồm 12 xã, khí hậu, thời
tiết khác khác vùng I, II, kết cấu hạ tầng kỹ thuật hạn chế, xa nơi tiêu thụ,
chọn 01 xã có diện tích CAQ và các điều kiện phục vụ sản xuất trung bình: xã
Cấm Sơn.
* Chọn hộ nghiên cứu: Các xã đã đƣợc chọn nghiên cứu, mỗi xã chọn 40
hộ theo 04 tiêu trí, mỗi tiêu trí chọn 50% mô hình trồng thuần (độc canh),
50% mô hình trồng thuần nhƣng đa dạng CAQ; chọn ngẫu nhiên theo số thứ
tự trong sổ theo rõi diện tích CAQ các hộ của các thôn.
Bảng 1.6- Tổng hợp mẫu điều tra
Đvt: hộ
Tên các xã điều tra Tổng số Mã số 1 Mã số 2 Mã số 3 Mã số 4
Xã Tân Quang 40 10 12 10 8
Xã Kiên Thành 40 10 10 10 10
Xã Cấm Sơn 40 8 10 10 12
[Nguồn: Số liệu tác giả tính toán]
*Thu thập số liệu:
+ Xây dựng và thiết kế biểu mẫu điều tra bao gồm các chỉ tiêu, tiêu trí có
liên quan đến quá trình nghiên cứu nhƣ:
Thông tin về đặc điểm chung của hộ.
Thông tin về tình hình lao động và sử dụng lao động.
Thông tin về đất đai và thực trạng định hƣớng sử dụng đất đai.
Thông tin về tình hình sử dụng các dịch vụ.
Thông tin về đầu tƣ sản xuất, tình hình sử dụng phân bón, thuốc bảo vệ
thực vật trên một đơn vị diện tích, giá bán sản phẩm.
Thông tin về việc làm, thu nhập
Nhóm câu hỏi mở về những khó khăn trong quá trình sản xuất, phƣơng
hƣớng sản xuất của hộ trong những năm tới, những đề xuất của hộ với các
chính sách của Đảng và Nhà nƣớc.
43. 32
1.2.2.3. Phương pháp xử lý số liệu
Số liệu điều tra đƣợc xử lý qua phần mềm Microsoft Excel để tổng hợp,
tính toán các chỉ tiêu cần thiết nhƣ số tuyệt đối, số tƣơng đối và số trung bình.
1.2.2.4. Phương pháp phân tích
Phƣơng pháp phân tích thống kê: dùng các phƣơng pháp này mô tả kết
quả thống kê để nghiên cứu, phân tích, đánh giá các nhân tố ảnh hƣởng của
từng vấn đề nghiên cứu đến sự phát triển CAQ.
1.2.2.5. Phương pháp so sánh
Phƣơng pháp này dùng để so sánh điều kiện sản xuất, kết quả và hiệu
quả giữa trồng các loại cây ăn quả, giữa các vùng sản xuất, tình hình sử dụng
phân bón, thuốc bảo vệ thực vật trên địa bàn nhiên cứu, đƣa ra những kết luận
có liên quan đến vấn đề nghiên cứu.
1.2.3. Hệ thống các chỉ tiêu nghiên cứu
Đề tài nghiên cứu đánh giá thực trạng phát triển CAQ và xây dựng một
số giải pháp khả thi nhằm phát triển cây ăn quả theo hƣớng bền vững trên địa
bàn huyện Lục Ngạn tỉnh Bắc Giang. Do nhiều yếu tố chủ quan và khách
quan, đề tài chỉ tập trung nghiên cứu một số cây ăn quả chủ lực, có tính khả
thi cao đối với sự phát triển Kinh tế - Xã hội của địa phƣơng ( cây vải thiều,
cây hồng tân quang, cây có múi: bưởi, cam, chanh), cùng với các chỉ tiêu
đánh giá sau:
1.2.3.1. Nhóm chỉ tiêu về phát triển sản xuất
- Diện tích, năng suất, sản lƣợng CAQ qua các năm.
- Diện tích, sản lƣợng từng giống, loại CAQ của huyện.
- Chi phí đầu tƣ cho SX cây ăn quả.
- Kết quả phát triển diện tích, sản lƣợng qua các năm của huyện.
1.2.3.2. Các chỉ tiêu về kết quả, hiệu quả kinh tế
* GO (giá trị sản xuất): Đánh giá toàn bộ giá trị của cải vật chất và dịch
vụ đƣợc tạo ra trong một thời kỳ nhất định. Đối với các hộ sản xuất CAQ là
44. 33
toàn bộ gia trị sản phẩm (chính + phụ) thu đƣợc trong một năm (triệu
đồng/ha): GO = VA + IC .
* IC (chi phí chung gian): là toàn bộ các chi phí vật chất, IC = GO -VA
Trong sản xuất CAQ nó là tổng đầu vào nguyên vật liệu nhƣ lân, đạm, kali,
phân chuồng, thuốc BVTV... không tính công lao động.
* VA (giá trị gia tăng): là giá trị sản phẩm dịch vụ tạo ra trong một năm
sau khi đã trừ đi chi phí trung gian: VA = GO -IC.
* FC (chi phí cố định): là những khoản chi phí không thay đổi về tổng số,
cho dù có sự thay đổi về hoạt động sản suất kinh doanh trong một qui mô sản
xuất nhất định.
* VC (chi phí biến đổi): là những khoản chi phí thay đổi phụ thuộc và sự
thay đổi của sản phẩm.
* TC (tổng chi phí sản suất): là toàn bộ chi phí cố định và biến đổi đầu
tƣ trong một thời kỳ nhất định, thƣờng là một năm.
* MI ( thu nhập hỗn hợp): là một phần của (VA) sau khi đã trừ đi khấu
hao tài sản cố định, thuế và lao động đi thuê (nếu có). Nhƣ vậy, thu nhập hỗn
hợp gồm cả công lao động gia đình; MI = VA - (A + T + lao động đi thuê)
* Trong đó: A là khấu hao giá trị TSCĐ; T là các khoản thuế phải nộp.
* Tỷ suất giá trị sản xuất theo chi phí trung gian TGO là tỷ số giữa giá trị
sản xuất và chi phí trung gian: TGO = GO/IC, để biết đƣợc hiệu quả của một
đồng chi phí trung gian tạo đƣợc bao nhiêu đồng giá trị sản xuất.
* Tỷ suất thu nhập hỗn hợp theo chi phí trung gian T MI là tỷ số giữa thu
nhập hỗn hợp với chi phí trung gian: TMI = MI/IC, để biết khi bỏ ra một đồng
chi phí trung gian thì ngƣời chủ trang trai, vƣờn sẽ có thêm bao nhiêu đồng.
* Tỷ suất giá trị gia tăng theo giá trị sản xuất TVA là tỷ số giữa giá trị
gia tăng với giá trị SX: TVA = VA/GO, để biết đƣợc cứ một đồng giá trị SX thì
có bao nhiêu đồng là công lao động.
45. 34
1.2.3.3. Các chỉ tiêu về hiệu quả xã hội
- Giảm tỷ lệ hộ đói nghèo.
- Gia tăng về việc làm cho ngƣời lao động.
- Chăm sóc sức khoẻ nhân dân.
- Giáo dục.
1.2.3.4. Các chỉ tiêu về hiệu quả môi trường
- Tỷ lệ che phủ đất: đánh giá sự tăng giảm độ che phủ; những ảnh hƣởng
của CAQ đối với việc tạo sinh khối và chống xói mòn trong sản xuất nông
nghiệp và môi trƣờng sinh thái;
- Sử dụng thuốc bảo vệ thực vật, phân bón khoa học và hợp lý để bảo vệ
lý tính và hoá tính của đất, nguồn nƣớc, không khí, an toàn thực phẩm, sức
khoẻ con ngƣời.
46. 35
Chƣơng 2
THỰC TRẠNG SẢN XUẤT, PHÁT TRIỂN CÂY ĂN QUẢ
THEO HƢỚNG BỀN VỮNG TRÊN ĐỊA BÀN HUYỆN LỤC NGẠN
2.1. ĐẶC ĐIỂM TỰ NHIÊN, KINH TẾ XÃ HỘI HUYỆN LỤC NGẠN
TỈNH BẮC GIANG
2.1.1. Điều kiện tự nhiên
2.1.1.1. Vị trí địa lý
Lục Ngạn là huyện miền núi nằm ở phía Đông bắc của tỉnh Bắc Giang,
cách thành phố Bắc Giang 40 km và cách Hà Nội khoảng 90 km về phía Tây
nam, cách cửa khẩu Lạng Sơn 120 km về phía Đông Bắc. Phía Bắc giáp các
huyện Chi Lăng, Hữu Lũng tỉnh Lạng Sơn; phía Đông, phía Nam và phía Tây
giáp huyện Sơn Động, Lục Nam tỉnh Bắc Giang.
2.1.1.2. Đặc điểm khí hậu, thuỷ văn
Bảng 2.1- Đặc điểm khí hậu, thời tiết năm 2006 của huyện Lục Ngạn
Nhiệt độ Giờ nắng Lƣợng mƣa
Độ ẩm trung
Tháng trung bình trung bình trung bình
bình (%)
(0C) (Giờ) (mm)
Cả năm 22,6 1521 1289 74,6
Tháng 1 15,5 62 10 76
Tháng 2 16 70 15 80
Tháng 3 17.5 79 25 75
Tháng 4 23 89 80 76
Tháng 5 28.5 152 160 80
Tháng 6 29 164 250 75
Tháng 7 29.5 185 260 76
Tháng 8 27.5 160 300 82
Tháng 9 27 170 90 70
Tháng 10 23.5 146 80 65
Tháng 11 19.5 140 10 70
Tháng 12 15 104 9 70
[Nguồn: Trạm khí tượng thuỷ văn huyện Lục Ngạn]
47. 36
Theo số liệu trên: chúng ta thấy diễn biến chênh lệch nhiệt độ giữa các
tháng trong năm, biên độ nhỏ; lƣợng mƣa trung bình năm là 1.289 mm, độ ẩm
không khí trung bình năm tƣơng đối đều, số giờ nắng bình quân trong các
năm 1.521 giờ, tuy nhiên từ tháng 1- 4 hơi thấp so với nhu cầu thụ phấn của
cây trồng.
2.1.1.3. Đặc điểm địa hình và tài nguyên đất đai
Địa hình không đồng đều, đồi xen kẽ ruộng, nghiêng và cao dần từ phía
Tây nam lên phía Đông bắc. Chia thành ba vùng: Vùng thấp (vùng trung tâm)
gồm 12 xã: Phƣợng Sơn, Quý Sơn, Trù Hựu, Nghĩa Hồ, Thanh Hải, Biển
Động, Tân Quang, Giáp Sơn, Phì Điền và thị trấn Chũ; vùng đồi núi thấp gồm
6 xã: Kiên Thành, Nam Dƣơng, Kiên Lao, Tân Hoa, Đồng Cốc, Biên Sơn;
vùng núi cao gồm 12 xã: Sơn Hải, Hộ Đáp, Cấm Sơn, Tân Sơn, Phong Vân,
Phong Minh, Xa Lý, Kim Sơn, Phú Nhuận, Đèo Gia, Tân Lập, Tân Mộc.
- Cơ cấu sử dụng đất đai
Theo số liệu (bảng 2.2) năm 2006 tổng diện tích đất dự nhiên của huyện:
101.223,77ha, trong đó: Đất nông nghiệp: 27,8%, đất Lâm nghiệp: 33,4%, đất
chuyên dùng: 18,26%, đất ở: 1,65%, đất chƣa sử dụng: 18,8%.
Đất Nông nghiệp năm 2006 so với năm 2004 tăng 14,6%, trong đó đất
trồng cây lâu năm tăng 21,8%, song chủ yếu diện tích đất tập trung trồng
CAQ, tăng 3.872ha.
Đất trồng cây hàng năm, đất mặt nƣớc nuôi trồng thuỷ sản giảm 17%, đất
chƣa sử dụng giảm 23,5%.
Có thể nói trong những năm gần đây sản xuất nông nghiệp ở Lục Ngạn
đã tập trung phát triển mạnh CAQ.
