Зусах буудайн ургац, үрийн чанарт азотын бордооны нөлөө /Баярсайхан.Б/

1. ЗУСАХ БУУДАЙН УРГАЦ, ҮРИЙН ЧАНАРТ АЗОТЫН БОРДООНЫ НӨЛӨӨ
Баярсайхан.Б , докторант
Туул.Д, доктор Ph.D
E-mail:Bayasaa_b2006@yahoo.com
E-mail:tuuld88@yahoo.com
Хураангуй
Усалгаатай газар тариалангийн бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийг тогтвортой
нэмэгдүүлэхэд зайлшгүй шаардлагатай, мөрдлөг болгох үндсэн технологийн нэг нь
бордох системийн иж бүрэн ажиллагаа юм. Хувьсан өөрчлөгдөж байгаа хөрс, цаг
уурын нөхцөлд чийг, шим тэжээлийн бодисын дутагдал, ялангуяа азот нь ургацыг
хязгаарлагч гол хүчин зүйлд тооцогддог. Иймд 2014 онд УГТСЭШХүрээлэнгийн
туршлагын талбайд манай орны төвийн бүсийн усалгаатай газар тариаланд
тохиромжтой сортоор шалгарсан улаан буудайн “Цогт” сортын ургац, үрийн чанарт
азотын бордооны үйлчлэлийг илрүүлэх зорилгоор хээрийн болон лабораторийн
туршлага судалгааг гүйцэтгэв. Талбайн нөхцөлд туршлагын хяналт (бордоогүй)
болон бордоот 10 хувилбарыг 3 давталтаар тавьсан. Бордоот тушлаганд манай
орны усалгаатай тариалангийн үйлдвэрлэлд улаан буудайг бордохыг зөвлөсөн
үндсэн бордоо (N120P80K80 кг/га үйлчлэх бодис), тарилтын үеийн азотын бордооны
(N20 кг/га үйлчлэх бодис) болон фосфор, калийн (P80K80 кг/га үйлчлэх бодис)
үндсэн бордооны фон дээр мөн азотын нэмэлт бордоог буудайн өсөлт хөгжилтийн
янз бүрийн үе шатны хугацаанд дангаар болон гербицидтэй хамт хэрэглэх
хувилбарууд судлагдав.
Судалгаагаар усалгаатай нөхцөлд үндсэн ба ургалтын үеийн азотын нэмэлт
бордоог хамт хэрэглэсэн хувилбарт ургац хамгийн их нэмэгдэж байгаа нь
тогтоогдлоо. Тодруулбал, үндсэн бордоо (N100P80K80) мөн буудайн бутлалтын үед
азотыг (N20)-г нэмэлт бордоогоор хэрэглэсэн хувилбарт 36.3 ц/га ургац бүрдсэн нь
хяналттай харьцуулахад 19.3 ц/га, бусад бордоот хувилбараас 11.6 ц/га-аар тус тус
илүү байна.

2. 2014 оны туршлагын хувилбаруудын буудайн үрэнд уураг 11.7-14.6%,
цавуулаг 27.2-33.5%-д хэлбэлзэж, бордооны үйлчлэлээс тэдгээрийн агуулалт
дунджаар 1.48% ба 3.63% тус тус нэмэгдсэн байлаа.
Түлхүүр үг: Эрдэс бордоо, сорт, усалгаа, уураг, цавуулаг
Оршил
Дэлхийн нийт тариалах талбайн багахан хувьд (16%) усалгаатай тариалан
эрхэлдэг боловч энэ нь нэгжийн ургацаар усалгаагүй талбайнхаас бараг 2 дахин
илүү ургац өгч газар тариалангийн нийт бүтээгдэхүүн үйлдвэрлэлийн гуравны
нэгийг бүрдүүлдэг байна.
Манай улсын хэмжээнд таримал тариалсан нийт талбайн 12 хувийг
усалгаатай тариалан эзэлж байгаагийн дотор 4 хувь нь үр тариа, 78 хувь нь төмс,
41 хувь нь малын тэжээлийн талбай тус тус эзэлж байна. 2014 оны байдлаар нийт
289.3 га талбайд тариалалт хийж хураан авсан дундаж ургац 18.7 ц/га байна.
Усалгаатай тариалангийн үр өгөөжийг дээшлүүлэхийн тулд усалгаанд
тохиромжтой нутагшсан үр сортыг тариалахын зэрэгцээ, эрдэс бүрэн бордоог
системтэй хэрэглэж ургац, үрийн чанарыг дээшлүүлэх шаардлагатай байна. Үүнд,
ялангуяа азотын бордоог таримлын сэлгээний болон өсөлт хөгжлийн янз бүрийн
хугацаанд хэсэгчлэн хийж өгөх явдал нь чухал ач холбогдолтой байдаг [7.10].
Таримал ургаж, боловсрох хугацаа богинотой манай орны байгаль цаг уурын
нөхцөлд усалгаатай газар тариаланд бордоог хэрэглэж таримлын тэжээлийн
бодисын хангамжийг нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ, ургац, үрийн чанарыг дээшлүүлэх
асуудлыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй тогтоож, үйлдвэрлэлд нэвтрүүлэх
зорилгоор энэхүү судалгааны ажлыг гүйцэтгэв.
Таримлын хоололтонд улмаар ургац бүрэлдэхэд чухал шаардлагатай
үзүүлэлтийн нэг нь нитратын азотын агууламж бөгөөд энэ нь ургамал ургалтын
хугацаанд хөрсний чийг, дулааны горимоос хамааран ихээхэн хэлбэлзэлтэй
байдаг. Судалгаагаар манай орны хөрс, цаг уурын нөхцөлд үр тарианы таримлын
ургац тарилтын үед хөрсөнд агуулагдах нитратын агуулалттай нягт хамааралтай
байдаг нь тогтоогдсон.

3. 2008-2010 онд УГТСЭШХ-д хийгдсэн улсын хэмжээний хөрсний шинжилгээний
дүнгээр тухайн бүс нутгийн хөрс цаг уурын нөхцөлд тогтвортой ургац авахад
шаардагдах нитратын азотын агуулалтаар нийт талбайн 59.7% нь хангалтгүй
(дундаас доогуур), 40.3% нь сайн хангалттай ангилалд хамрагдаж байна.
Тодруулбал: Дархан-Уул аймгийн Хонгор сумаас шинжилгээнд хамрагдсан
тариалангийн нийт 25792.1 га талбайн хөрс нь ургамалд хялбар ашиглагдах
нитратын (NO3-N мг/кг) азотоор 95.8% бага, 4.1% дунд, 0.1 % нь сайн, фосфороор
(P205 мг/100г) 33.4% бага, 50.4% дунд, 16.2% хангалттай, калиар % (K20мг/100г)
45.8% бага, 36.2% дунд, 18.0% нь сайн хангалттай ангилалд багтаж байна.
Зусах буудайн ургацыг нэмэгдүүлж чанарыг сайжруулах асуудал нь манай
тариалангийн үйлдвэрлэлд тулгамдаж байгаа, шийдвэрлэвэл зохих асуудлын нэг
болооод байна. Энэхүү асуудлыг шийдвэрлэхэд гаднын нэгдмэл (хөрс, цаг уур,
агротехник, ургамлын физиологийн онцлог г.м) хүчин зүйлүүд шууд нөлөөлөхийн
зэрэгцээ бордоо онцгой чухал ач холбогдолтойг нэгэнт заасан байдаг.
Үндсэн хэсэг: Судалгааны арга зүй
Судалгааг 2014 оны ургамал ургалтын хугацаанд УГТСЭШХүрээлэнгийн төв
туршилтын талбайд гүйцэтгэсэн. Хавар 5 дугаар сарын 12 нд туршлагын талбайн
хөрсийг 20 см гүнд хавж боловсруулан, талбайг хувааж бэлтгэсэн. Буудайн
тариалалт хийхээс 15 хоногийн өмнө арга зүйд заагдсаны дагуу 3-11 дүгээр
хувилбарууд буюу фон (P80K80) болон үндсэн бордооны бордоот (Р80К80Nn)
хувилбаруудын бордоог тооцож туршлагын талбайн дэвсгүүдэд усалгаатай хамт
хийсэн. Усалгааг 350 м3
/га нормоор буудайн ургалтын хугацаанд 3 удаа гүйцэтгэв.
Туршлаганд усалгаатай тариаланд тохиромжтой, нутагшсан “Цогт” сортыг 5
сарын 28-нд 4.0 сая ш/га үрийн нормоор хөрсний 5-7 см гүнд тариалав.
Туршлагын хувилбарууд:
1. Хяналт (Бордоогүй)
2. N20 (тарилттай хамт-т.х)
3. P80K80 Фон
4. Фон+N120 (үндсэн бордоо-ү.б)
5. Фон+N100 Ү.б +N20 (т.х)

4. 6. Фон+N100 +N20 (бутлалтын үед-б)
7. Фон+N100 +N20 (аарцан болцын үед-а)
8. Фон+N80 +N20 (б)+N20 (а)
9. Фон+N100 +N20 (б) + гербицид (б)
10.Фон+N100 +N20 (а) + гербицид (а)
11.Фон+N80 +N20 (б)+ гербицид (б)+N20 (а) +гербицид (а)
Туршлаганд эрдэс бордооноос 34%-н азот агууламжтай Шивтрийн шүү
(NH4NO3), 43%-н фосфор агуулсан Давхар суперфосфат Ca(H2PO4)2H2O, 61%-н
Хлорт кали (KCI) ашиглав. Туршлагын фон (P80K80) болон үндсэн бордоот
(Р80К80Nn) 4-11 дугаар хувилбаруудын бордоог тарилтаас 15 хоногийн өмнө, харин
азотын нэмэлт (N20) бордоог тарилтаас ургалтын хугацааны янз бүрийн үе шатанд
арга зүйд заагдсаны дагуу дангаар нь болон гербицидтэй хамтруулан усалгаатай
хэрэглэв.
Туршлагын арга зүйд заагдсан 9, 10, 11 дүгээр хувилбаруудад буудайн өсөлт
хөгжлийн бутлалт, сүүн-аарцан болцын үед азотын бордоог (N20), Алмазис
(C14H15N5O6S) гербицидийг 8 г/га тунгаар хамтруулан 100-200 л ажлын уусмал
бэлтгэж, таримлыг шүршиж хэрэглэсэн.
Буудайн үрийн чанарыг УГТСЭШХ-н Биохими технологийн лабораторид
тодорхойлов. Үрэнд азот Кьельдалын, цавуулаг Центербугийн аргаар тус тус
тодорхойлов. Буудайн ургацанд дисперс, корреляцийн шинжилгээг Доспеховын
аргаар тус тус тооцов.
Судалгааны үр дүн
Таримлын тэжээлийн бодисын хангамжийг сайжруулж, ургацыг тогтвортой
нэмэгдүүлэх үндэслэл нь бордох систем бөгөөд энэ нь үндсэн ба тарилтын үеийн
мөн ургалтын хугацааны бордоо хэрэглэх иж бүрэн ажиллагаанаас бүрддэг.
Судалгаагаар усалгаатай нөхцөлд тариалагдсан буудайн ургац туршлагын
хувилбаруудад 17.0 – 36.3 ц/га-д хэлбэлзэж байв. Усалгаанд тохиромжтой “Цогт”
сорт дунджаар 25.0 ц/га ургац бүрдүүлсэн.
Туршлагын бордоот хувилбаруудад хяналттай харьцуулахад буудайн ургац
дунджаар 8.8 ц/га буюу 52 %-иар илүү байлаа. Буудайг тарихын өмнө хөрсийг
үндсэн бордооны P80K80 +N100 тунгаар бордож, бутлалтын үед азотыг N20 кг/га

5. тунгаар нэмэлт бордоо болгон хэрэглэсэн хувилбарт хамгийн өндөр буюу 36.3 ц/га
ургац бүрдсэн байна. Энэ хувилбарын ургацын энэхүү үзүүлэлт хяналтаас 19.3
ц/га, бордоот бусад хувилбаруудаас 11.6 ц/га-аар тус тус илүү байна.
Хүснэгт 1.1. Буудайн ургацад эрдэс бордооны нөлөө, 2014 он
№
Хувилбар
Ургац,
ц/га
Нэмэлт ургац
ц/га %
1 Хяналт (Бордоогүй) 17.0 - -
2 N20 (тарилттай хамт-т.х) 21.2 4.2 24.7
3 P80K80 Фон 18.0 1.0 5.9
4 Фон+N120 (үндсэн бордоо-ү.б) 20.7 3.7 21.8
5 Фон+N100 Ү.б +N20 (т.х) 19.2 2.2 12.9
6 Фон+N100 +N20 (бутлалтын үед-б) 36.3 19.3 113.5
7 Фон+N100 +N20 (аарцан болцын үед-а) 18.5 1.5 8.8
8 Фон+N80 +N20 (б)+N20 (а) 34.8 17.8 104.7
9 Фон+N100 +N20 (б) + гербицид (б) 26.0 9.0 52.9
10 Фон+N100 +N20 (а) + гербицид (а) 33.9 16.9 99.4
11 Фон+N80 +N20 (б)+ гербицид (б)+N20 (а)
+гербицид (а)
29.9 12.9 75.9
12 ХББЗөрүү 3.3
Усалгаатай нөхцөлд хөрсний тэжээлийн бодисын хангамжийг үндсэн бордоо
хэрэглэн нэмэгдүүлэхийн зэрэгцээ ургалтын эрчимтэй хоололтын үед азотын
нэмэлт бордоог хэрэглэх нь ургацыг дээшлүүлэх хүчин зүйл болж байна.
Усалгаатай нөхцөлд буудайг тарихын өмнө үндсэн бордоог P80K80+N80
тунгаар, ургалтын хугацаанд азотын бордоог бутлалт ба аарцан болцын үед тус
бүр N20 тунгаар тус тус хэрэглэх нь буудайн ургацыг бодитой нэмэгдүүлсэн
байлаа. Энэ нь тарималд шаардлагатай нийт азотыг усалгаатай хамт хэсэгчилэн
хэрэглэх нь үр дүнтэй болохыг илтгэж байна.
Туршлагын эрдэс бүрэн (P80K80Nn) ба азотын бордоог ургалтын хугацаанд 1-
2 удаа дангаар нь ба гербицидтэй хамтруулан хэрэглэсэн (6, 8, 10, 11 дүгээр)
хувилбарууд буудайн ургац бодитой (ХББЗ0,5 3.3ц/га) нэмэгдсэн байлаа. Мөн

6. корреляцийн шинжилгээний дүнд хамаарлын итгэлцүүр бодож үзэхэд буудайн
бордоот хувилбаруудын ургац нь үрийн жингийн үзүүлэлтэй нягт (r-0.99)
хамааралтай байгааг тогтоосон.
Усалгаатай нөхцөлд эсвэл намар хур бороо элбэгтэй үед үрийн чийгийн
ууршилт удаашралтай байж, болц оройтох магадлал ихтэй байдаг. Ийм үед
буудайн болцыг түргэсгэх зорилгоор сүүн болцоос аарцан болцын үед сеникац
(нэмэлт бордоог гербицидтэй хамт) хэрэглэх нь үрийн чанар сайтай, болц гүйцсэн
ургац хураах боломжийг бүрдүүлдэг [10].
График 1.1 Буудайн ургацад эрдэс бордооны нөлөө, 2014
Бидний судалгаагаар усалгаатай нөхцөлд үндсэн бордооны P80K80+N100
тунгаар, буудайн сүүн болцын төгсгөл, аарцан болцын эхэн үед (зуурмаг болцын
үед) бордоог 20 кг/га (N20) тунгаар буюу бодит жингээр га-д 58.8 кг шивтрийн шүү
бордоог системийн үйлчилгээ бүхий Алмазис (8г/га) гербицидийн хамт шүршиж
хэрэглэсэн хувилбарт буудайн ургац 33.9 ц/га буюу хяналтаас 16,9 ц/га-аар илүү
ургац бүрдсэн байна.
Буудайн аарцан болцын үед азотын бордоог, гербицидын хамт хэрэглэснээр
таримлын эд эрхтэнд физиологийн үйлчлэл үзүүлж, чийгийг түргэн ууршуулж болц
түргэсгэдэг.
Буудайн ургацад аарцан болцын үед хэрэглэсэн азотын бордоо,
гербицидийн хам үйлчлэлийг өсөлт хөгжлийн үе шатуудад хэрэглэсэн бордоо
0.0
5.0
10.0
15.0
20.0
25.0
30.0
35.0
40.0
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
17.0
21.2
18.0
20.7
19.2
36.3
18.5
34.8
26.0
33.9
29.9

7. гербицидтэй бусад хувилбарынхтай харьцуулахад дунджаар 6.0 ц/га нэмэгдсэн
байлаа.
Таримлын ургалтын хугацаанд бордоог ургамал хамгаалахын бодистой
хамтруулан хэрэглэх нь хог ургамал, хортон шавжийг устгахын зэрэгцээ, таримлын
тэжээлийн хангамж, бодисын солилцоог сайжруулах чухал ач холбогдолтой.
Зусах буудайн үрийн чанарт азотын бордооны нөлөө:
Манай орны хөрс, цаг уурын нөхцөл, жилд унах хур тунадасны хэмжээ
түүний хувиарлалт, дулаан хүйтний хэм, хөрсний чийг, шим тэжээлийн бодисын
хангамжаас хамаарч буудайн ургац, уураг харилцан адилгүй байдаг.
2014 оны буудайн ургацын үрэнд уураг дунджаар 13.4%, харин цавуулаг
30.5% байна. Буудайн бүрэн болцын үед үрэнд уураг 11.7-14.6%, цавуулаг 27.2-
33.5%-д хэлбэлзэж, бордооны үйлчлэлээс тэдгээрийн агуулалт дунджаар 1.48%
ба 3.63% тус тус нэмэгдсэн байв.
Азотын (N20) бордоог тарилтын үед хийсэн хувилбарын үрэнд агуулагдах
уургийн агуулалт мөн тунгаар будайн ургалтын өөр өөр хугацаанд бордсон
хувилбаруудыхаас 2.9 %-иар илүү байлаа (Хүснэгт 1.2.).
Хүснэгт 1.2. Цогт сортын буудайн үрийн чанарт
азотын бордооны нөлөө, 2014 он
№ Хувилбар
Үзүүлэлт
Уураг,% Цавуулаг,%
1 Хяналт (бордоогүй) 12.1 27.2
2 N20 (тарилттай хамт-т.х) 14.6 32.7
3 P80K80 Фон (үндсэн бордоо) 13.4 32.6
4 Фон+N120 (үндсэн бордоо-ү.б) 13.9 33.5
5 Фон+N100 +N20 (т.х) 11.7 27.5
6 Фон+N100 +N20 (бутлалтын үед-б) 13.7 31.6
7 Фон+N100 +N20 (аарцан болцын үед-а) 13.8 30.5
8 Фон+N80+N20 (б)+N20 (а) 14.6 30.3
9 Фон+N100 +N20 (б) + гербицид (б) 13.0 30.4

8. 10 Фон+N100 +N20 (а) + гербицид (а) 14.1 27.7
11
Фон+N80+N20 (б)+ гербицид (б) +N20 (а)
гербицид (а)
13.0 31.5
Дундаж 13.4 30.5
Таримлын тэжээлийн бодисын хангамжийг бордоо хэрэглэн сайжруулах
явдал азотын шингээлтийг эрчимжүүлж, үрэнд агуулагдах хэмжээг ихэссэнээр
уургийн агуулалтыг нэмэгдүүлдэг. Усалгаатай нөхцөлд буудайг тарихын өмнө
үндсэн бордоо (P80K80+N80)-ны хамт ургалтын хугацааны азотын нэмэлт бордоог
бутлалт ба аарцан болцын үед тус бүр N20 тунгаар хэрэглэх нь буудайн үрийн
уургийн хуримтлалыг (хяналтаас 2.5%, бусад бордоот хувилбаруудаас 2.9%-иар
илүү) нэмэгдүүлж байлаа.
График 1.3. Цогт сортын буудайн үрийн чанарт
азотын бордооны нөлөө, 2014 он
Буудайн үрийн чанарын гол үзүүлэлт болох уургийн агуулалт аарцан
болцын үед хэрэглэсэн азотын бордоо, гербицидийн хам үйлчлэлд 14.1%, өсөлт
хөгжлийн үе шатуудад хэрэглэсэн бордоо гербицидтэй бусад хувилбарынхтай
харьцуулахад дунджаар 1.1% нэмэгдсэн байна.
Судалгаагаар усалгаатай нөхцөлд буудайн тариалалтанд үндсэн бордооны
(N120P80K80) үйлчлэлээс үрийн цавуулаг хамгийн их буюу хяналтаас 6.3%, бусад
бордоот хувилбарынхаас 1.1%-иар тус тус нэмэгдэж байв.
0
5
10
15
20
25
30
35
1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11 1 2 3 4 5 6 7 8 9 10 11
Уураг,% Цавуулаг,%
12.1
14.6
13.4
13.9
11.7
13.7
13.8
14.6
13.0
14.1
13.0
27.2
32.7
32.6
33.5
27.5
31.6
30.5
30.3
30.4
27.7
31.5

9. Буудайн Цогт сортыг тарилттай хамт азотын бордоог N20 тунгаар бордоход
үрэн дэх цавуулаг 32.7%, энэ үзүүлэлт бордоогүй хувилбарын үрэн дэх
хэмжээнээс 5.5% илүү агуулалттай байна. Зусах буудайн ургац уурагтай дунд (r =
0.43), үрийн уураг нь цавуулагийн үзүүлэлттэй эерэг дунд (r = 0.55) тус тус
хамааралтай байгааг илрүүлэв.
Манай орны усалгаатай тариалангийн нөхцөлд бордох технологийн
ажиллагааг мөрдлөгө болгосноор буудайн ургац, үрийн чанарыг дээшлүүлэх
боломж бүрдэж байгаа нь бидний судалгааны ажлаас харагдаж байна.
САНАЛ:
1. Дархан-Уул аймгийн Хонгор, Орхон сумын аж ахуйн нэгж, иргэд
тариаланд ашиглаж байгаа талбайгаа 5 жил тутамд нэг удаа хөрсний
агрохимийн шинжилгээнд УГТСЭШХүрээлэнгийн Хөрс агрохимийн
лабоарторит хамруулж зохих заавар, зөвлөмжийн дагуу бороогоор
бордож өгвөл үржил шим сайжраад зогсохгүй га-ын ургац, үрийн чанар
нэмэгдэх боломжтой.
2. Үндэсний бордоо үйлдвэрлэлийг бүх л чиглэлээр дэмжин хөгжүүлэхэд
аймгийн зүгээс дэмжлэг үзүүлж, аж ахуйн нэгж иргэдэд бордооны
дэмжлэг үзүүлэн хамтран ажиллах.
Дүгнэлт
1. Усалгаатай нөхцөлд буудайн нутагшсан “Цогт” сортын ургац 17.0-36.3 ц/га-д
хэлбэлзэж, бордооны үйлчлэлээс хяналттай харьцуулахад дунджаар 8.8 ц/га
буюу 52%-иар нэмэгдэж байна.
2. Усалгаатай нөхцөлд буудайг үндсэн ба нэмэлт бордоогоор бордсон
туршлагын 6, 8, 9, 10, 11 дүгээр хувилбаруудад ургац бодитой (ХББЗ0.5 3.3)
нэмэгдсэн ба ургацын хамгийн их нэмэгдэл үндсэн бордоо (P80K80+N100) ба
бутлалтын үеийн азотын (N20) нэмэлт бордооны үйлчлэлд ажиглагдсан. Энэ
хувилбарт ургац хяналтаас 19.3 ц/га, бусад бордоот хувилбарынхаас 11.6
ц/га-аар тус тус илүү байв.
3. Үндсэн бордоо ба нэмэлт бордоог гербицидтэй хамтруулан хэрэглэсэн
хувилбаруудаас буудайн аарцан болцын үед сеницац хийсэн

10. (Фон+N100+N20(a)+гербицид(а)) хувилбарт ургац 6.0 ц/га, уураг 1.1%-иар тус
тус илүү байлаа.
4. Буудайг тарих технологийн нөхцөлд зөвхөн үндсэн эсвэл зөвхөн тарилтын
үед үртэй хамт хэрэглэсэн бордооны үйлчлэлээс үрийн чанар дээшлэх
нөхцөл бүрдэж байна. Тодруулбал, зөвхөн үндсэн бордоо (Фон+N120)-ны
үйлчлэлээс үрийн цавуулаг (33.5%), зөвхөн тарилтын үеийн бордоо (N20)-оос
уураг (14.6%) тус тус хамгийн өндөр үзүүлэлттэй байлаа.
Ном зүй
1. Бааст Б. Үр тарианы хоѐр дахь ургац чанар. УБ. 1989
2. Батсүх В., Мягмарсүрэн Я. Туршлагын арга зүйн үүд. Дархан, 2008.
3. Дамба Ч. Усалгаатай буудай тариалах технологи. Дархан, 1988.
4. Туул Д, Баярсайхан Б. Тэмдэгт атом N15 изотопыг ашиглан биологийн
азот шингээлт ба азотын бордооны тунг судлах туршлагын
тайлан. 2006-2008 он.
5. Туул Д., Баярсайхан Б, Усалгаатай нөхцөлд буудай, арвайн
сортуудад
бордооны үйлчлэлийг судлах. 2010-2012 оны судалгааны ажлын
тайлан.
6. Цэрмаа Д. Бордоо хэрэглэх шинжлэх ухааны үндэслэл. Сүхбаатар
хот.
7. Чойжамц А. Ургамлыг бордох менежмент. УБ. 2009.