GLON303-Хичээл 12

1. ХЭЛ ЯРИАНЫ СОЁЛ
Багш Ж.Цэцэгмаа

2. Ярих урлаг
Харилцааны хүчирхэг хэрэгсэл болсон хэл, уураг
тархитай нэгдэн яриаг үүсгэдэг.
Өөрөөр хэлбэл хүн бодол санаагаа хэлээр
дамжуулан илэрхийлэхийг яриа гэдэг. Сайхан ярина
гэдэг нэг чухал соёл. Ярих чадвараа хөгжүүлж
чадсан хүн л зөв сайхан ярьж сурдаг.

3. Ярих урлаг
• Ярих сургуулилт хийхгүй бол хэл нь үлбэгэр мохоо, яриа нь
сонирхолгүй, цар хүрээ багатай болно. Өөрөөр хэлбэл
хэрэглэдэг хэдэн үг нь мэдлэг мэдээлэл, харилцаа шаардсан
энэ цаг үед оюун ухааны шаардлага хангахад дэндүү багадна.
• “Ухаан дутвал үг дутна, үг дутвал мэдлэг дутна”.

4. Ярих урлаг
• Ярих чадварын хөгжил нь оюун ухааны дотоод чанарыг
илтгэдэг. Тиймээс ч монголчууд “Таван үгийн зөрөөнд
танигддаг” гэдэг. Ярих урлагийг эзэмшихэд үгийн баялаг
сайтай байхаас гадна мэдрэмжтэй, ямар үгийн хаана, хэрхэн
хэрэглэхээ мэддэг, хэлний өндөр боловсролтой байх нь чухал.
Харилцагчийнхаа хэл яриаг анхааралтай авч үзэж, үгийн
сонголтод нь анхаарлаа хандуулж, өөрийгөө цэгнэн хэлэх үгээ
тунгааж байж гаргах хэрэгтэй.

5. Ярианы төрөл
ЧиглэлХэлбэрДотоод яриа
Гадаад яриа
Аман яриа
Нэг талын яриа
Харилцан яриа
Бичгийн яриа

6. Дотоод яриа
Хүний бодол санаа дотоод яриагаар хэлбэрждэг.
Тэгэхээр бодол санаа бол дотоод яриа юм.
Дотоод яриа нь гүн нойрноос бусад бүхий л хугацаанд
явагдаж байдаг. Дотоод яриа нь гадаад яриа болж
гарахдаа хувь хүний бодол санаагаа илэрхийлэх, ярих
чадвараас шалтгаалж тодорхой хэмжээний бэрхшээлтэй
учирдаг.

7. Гадаад яриа
Аман яриа Бичгийн яриа
Авиа /дуу/-гаар илэрч сонсогддог Бичиг /дүрс/-ээр бичигдэж харагддаг
Хэлэх үгүүлэхийн явцад тасралтгүй үүсч байдаг.
Зөв оновчтой үг сонгоход нэлээд сургуулилт
шаардагдана.
Бичмэл эхийг ноороглон засварлаж болдог.
Шууд хүлээн авдаг. Шууд ба шууд бус.
Олон дахин уншиж хэрэглэж болдог.
Дуу хоолойны өнгө, аялга, зогсоц, утгын өргөлт
чухал нөлөөтэй.
Цэг тэмдэг, үг үсгийн хэлбэр хэмжээ
Нүүрний хувирал, биеийн дохио зангаа хүч
нэмдэг.
Зөв бичгийн дүрэм, найруулгын стандарт
тавигддаг.
Харилцагчид бие биенээ сонсохын зэрэгцээ
харж байдаг учир хэрхэн хүлээн авч буйг мэдэрч,
яриаг өөрчлөх боломжтой.
Тухайн агшинд харилцагч байдаггүй учир нягт
нямбай боловсруулах шаардлагатай.

8. Яриа ба соёл
•Соёл бол хүний салшгүй чанар, нийгмийн үнэлэмж,
хүнлэг төлөвшлийн үндсэн шалгуур юм. Тиймээс соёл
нь хүн төрөлхтөний нийгмийн хөгжлийн түвшинг
тодорхойлдог. Соёлтой боловсон төлөвшил нь хүнтэй
харьцах харилцаанаас мэдрэгдэнэ. Тийм учраас
ярианы найруулгад зөв ярих хийгээд ярианы соёлын
талаар авч үздэг.

9. Ярианы соёл
• Хүмүүсийн харилцан бие биенээ хүндэтгэх эсэх нь үг хэлээр
дамжин илрэх тул хэл ярианы соёл нь тухайн хүний соёлын
түвшинг илэрхийлэх нэг гол хэрэглүүр болж байдаг. Соёлтой
хүн болоход заавал шинжлэх ухааны өргөн мэдлэг, онцгой
чадвар, ер бусын авьяас, суу билэг шаардагдахгүй. Ярианы
соёл эзэмших гэдэг нь хаана, хэнтэй, юуны тухай ярьж
байгаадаа тохируулан илүү дутуу үггүй, этгээд хэв маяггүй,
энгийн, төв, товч тодорхой, уран ярих чадвартай байна гэсэн
үг.

10. Хэл ярианы соёлд
эергээр нөлөөлөх хүчин зүйлс
• Хэл ярианы хэм хэмжээнд дүйх чанар
• Үгийн ончтой чанар
• Хэл ярианы тов тодорхой чанар
• Хэл ярианы товч нягт чанар
• Учир зүйн уялдаат чанар
• Хэл ярианы эгэл чанар
• Хэл ярианы цэвэр ариун чанар
• Яруу сайхан дүрслэг чанар
• Чихнээ чимэгтэй сонсголонт чанар

11. Хэл ярианы соёлд
сөргөөр нөлөөлөх хүчин зүйлс
•Бүдүүлэг үг хэллэг
•Этгээд хэллэг
•Харь хэлний үг
•Нутгийн аялгууны үг хэллэг
•Хувь хүний буруу үг хэллэг
•Албархаг үг хэллэг
•Буруу найруулга