over rechtvaardigheid en humanisme

1. www.humanistischecanon.nl
Vensters uit de Humanistische Canon
Bespreking: 4 april 2017
Inleider: Peter de Wit
Humanistische
Canon over
Rechtvaardigheid
Vensters  John Rawls
Tijdsperiode Tweede helft 20e
eeuw
Eigentijdse
Denkers
Michael Sandel

2. HV-Midden-Holland
2
Agenda
1. Het voorafje
 doel van de Canon
2. Rechtvaardigheid
 in de politieke filosofie
3. De canon over
 John Rawls
4. Na Rawls
 Michael Sandel
5. De hamvraag
 Waar sta ik zelf ?
oranje kantlijn: bron canontekst
groene kantlijn: andere bronnen

3. HV-Midden-Holland
3
Het voorafje
Het namenrondje
 heb ik ook uw emailadres ?
 alle deelnemers kunnen de sheets per email krijgen

4. HV-Midden-Holland
4
Het voorafje
Humanistische Canon
 35 vensters/thema’s
 doel
o geschiedenis en actualiteit
o verder lezen
 ‘Het’ humanisme ligt nergens vast
o thema’s in een historische context
Wat houdt humanisme dan in ?
 HV-Basisdocument: Eigentijds Humanisme in een nieuw jasje
1. de grondslag
o uitgangspunt is de waardigheid van mensen
o wil de wereld begrijpen met menselijke vermogens
2. maatschappelijk element
o een politiek-moreel streven
3. persoonlijk element
o een streven naar een goed, mooi en zinvol persoonlijk leven
 Rechtvaardigheid
 een persoonlijk en een maatschappelijk streven

5. HV-Midden-Holland
5
Wat houdt rechtvaardigheid in ?

6. HV-Midden-Holland
6
Rechtvaardigheid - wikipedia
In de politieke filosofie
Publieke rechtvaardigheid het verdelen van de koek
 het handelen in de publieke sfeer van de staat
o het verdelen van alles wat er te verdelen valt
over de leden van de gemeenschap
 distributieve rechtvaardigheid
Private rechtvaardigheid
 het handelen in de privésfeer van huishoudens
o vrijwillige ruil tussen partijen - wederkerigheid
 ruil rechtvaardigheid
In de rechtsfilosofie
 de relatie tussen recht en rechtvaardigheid
o waarom hoort men rechtsregels na te leven
In de rechtspraak
 de rechter moet in eerste instantie de wet toepassen
o vervolgens de beginselen van redelijkheid en billijkheid in acht te nemen.
o rekening houden met algemene rechtsregels
 Dit is Aristoteles: bij verdelen, ruilen en rechtspreken

7. HV-Midden-Holland
7
Aristoteles - Ethica Nicomachea – boek V
Wie noemen we rechtvaardig?
Wie onrechtvaardig ?
 meerdere contexten
1) wetsovertreder
o wetten beogen het belang van de staatsgemeenschap
2) hebzuchtig iemand
o kiest in voorspoed een groter deel van het goede
bij tegenslag een kleiner deel van het slechte
Wie rechtvaardig ?
1. houdt zich aan de wet
2. kiest gelijk/redelijk aandeel
 een deugd - mentale instelling
 onrechtvaardig waar je zelf beter van wordt
o slecht gedrag waar je niet beter van wordt is andere ondeugd (gierigheid, lafheid)
 rechtvaardig houdt rekening met het belang van een ander
o goed doen zonder ruil is een andere deugd (vrijgevigheid)
 Rechtvaardig willen zijn
 pas als je wilt is er sprake van een deugd

8. HV-Midden-Holland
8
Evenredigheid
De verdeling van het gemeenschappelijke bezit
Een bepaalde evenredige verhouding
 basis van rechtvaardigheid is het principe van verdienste
o Aristoteles: alle mensen zijn het er over eens
 wie zich meer inspant voor de gemeenschap
o verdient een grotere beloning
o verdient meer eer en waardigheid
 ongelijke personen met gelijke porties
o is bron van ruzie
 een meritocratie
In het particuliere ruilverkeer
 alles wat geruild wordt moet op een of andere manier aan elkaar gelijk zijn
o stel: een huis = 10 munten; een bed = 2 munten; dan een huis = 5 bedden
o geld is op grond van afspraak de maatstaf
 wie streeft naar teveel winst handelt onrechtvaardig
 Rechtvaardigheid is op het midden gericht - evenredigheid
 onrechtvaardigheid is op het uiterste gericht

9. HV-Midden-Holland
9
De canon over John Rawls (+1920-2000)
Een theorie van rechtvaardigheid (1971)
Probleem
 rechtvaardigheid - meestal gebaseerd op levensbeschouwing
 de moderne samenleving niet meer eenduidig
o mensen hebben verschillende ideologieën
 verschillende visies op wat een goed leven is
 hoe kom je tot een gedeeld idee ?
o wat is een rechtvaardige sociaal-politieke orde ?
Oplossing: een gedachte-experiment
 STEL: je weet niet welke positie je in de samenleving inneemt
o welke regels zou je dan rechtvaardig vinden ?
o de fundamentele waarden waar we het allemaal mee eens kunnen zijn
In de traditie van het sociaalcontract denken
o Thomas Hobbes (+ 1650): ‘natuurlijke toestand’ = oorlog  aantal vrijheden opgeven
o John Locke (+ 1690): al in de natuurtoestand respect voor grondrechten
o J.J. Rousseau (+ 1760): ‘maatschappelijk verdrag’ - de wil van de geregeerden
 Rawls: een denkbaar sociaalcontract

10. HV-Midden-Holland
10
De ‘oorspronkelijke positie’
Een sluier van onwetendheid
Stel je voor, dat we niet weten wie we zijn
 wat onze positie in de samenleving is
o wat onze huidskleur, geslacht of seksuele voorkeur is
o waar we wonen, hoeveel we verdienen
o en wat voor levensbeschouwing we aanhangen
 we denken dan niet alleen aan ons eigen belang
maar aan alle mogelijke belangen
 je staat dan voor de vraag
o wat vind ik rechtvaardig als ik de positie van iemand zou
innemen die slechter of beter af is dan ik ?
 je schakelt emoties, medelijden, empathie even uit
o te kwetsbaar en veranderlijk
 geen verbondenheid met leden van de eigen groep
o is wel reëel, maar niet leidt tot rechtvaardigheid
 Mensen kiezen dan voor 3 dingen
 op basis van pure redelijkheid - we kunnen niet anders
 kritiek: een wel erg rationeel beeld van de mens

11. HV-Midden-Holland
11
Het denkbare –hypothetisch- contract
Waar ieder mens behoefte aan heeft
Mensen kiezen dan voor
1. fundamentele vrijheidsrechten
o zoals vrijheid van meningsuiting, vereniging
van beroepskeuze, beweging e.d.
 want: iedereen wil voor zichzelf zoveel mogelijk vrijheid
2. gelijke kansen en toegang
o tot macht, verantwoordelijke posities
inkomen, vermogen e.d.
 want: je weet je positie niet en wilt gelijke kansen als anderen hebben
3. verschil in positie en inkomen mag
áls het de positie van de zwaksten ten goede komt
o ieder mens is verschillend in talent, gezondheid, in betere positie geboren
o dat toeval moet een rechtvaardige samenleving compenseren (niet extra belonen!)
 want: het menselijke verlangen gaat uit aar gelijkheid
 Een rechtvaardige politieke orde biedt mogelijkheid tot zelfrespect
 zelfrespect is een vierde primaire behoefte

12. HV-Midden-Holland
12
Rawls neemt afscheid van het utilisme
Utilisme wil het maximale geluk
Het grootste geluk voor de grootste groep mensen
 rechtvaardigt de manier van handelen
die maakt dat zoveel mogelijk mensen gelukkig worden
Rawls: utilisme is niet rechtvaardig
 het individu wordt opgeofferd aan het belang van de meerderheid
o 'Elke persoon bezit een op rechtvaardigheid gefundeerde onschendbaarheid
die zelfs omwille van de welvaart van de samenleving als geheel
niet terzijde geschoven kan worden.'
o liberalisme wil het goede leven voor ieder individu mogelijk maken
 niet alleen van mensen die tot een meerderheid behoren
 De canon over Rawls
 waardering: een blijvende inspiratiebron voor humanisten
o Rawls: redelijkheid is een ideaal en het fundament van goed samenleven
o o.a. Martha Nussbaum heeft dit denken voortgezet
 kritiek: een wel érg rationalistische beeld van de mens
o een saai boek, waar geen speld tussen te krijgen is

13. HV-Midden-Holland
13
De verdienste van John Rawls
Hernieuwde discussie over Rechtvaardigheid
Tweede helft twintigste eeuw
 post modernisme is dominant
o normatieve uitspraken: subjectief
o geen legitimiteit voor politieke stelsels
 Rawls: die discussie kan je ook op niet-subjectieve wijze voeren
o stimuleerde de discussie - filosofen, economen, sociale wetenschappers
 de rechtsstaat - niet alleen voor vrede en veiligheid - nachtwakerstaat
 de rechtsstaat - óók over verdeling van de primaire sociale goederen
Kritieken
 het verschilprincipe
o te liberaal - gaat niet ver genoeg
o te egalitair - gaat te ver
 klopt de hiërarchie tussen principes wel ?
o maken mensen wel de keuze van Rawls ?
 Criticus Michael Sandel
 het individu staat bij Rawls te centraal
 het individu maakt deel uit van een gemeenschap

14. HV-Midden-Holland
14
Michael Sandel (1953)
Colleges over rechtvaardigheid
Harvard Universiteit

15. HV-Midden-Holland
15
Michael Sandel (1953)
Rechtvaardigheid
Wat is de juiste keuze ? (2009)
 Sandel bespreekt o.a. Rawls
o naast: Aristoteles, Kant, neoliberalisme
De morele beperkingen van contracten
 het contract van Rawls is géén daadwerkelijk afgesloten contract
 Sandel: waar de eerlijkheid van een contract aan af meten ?
o (grond) wet - is geen garantie voor eerlijke samenwerking
 contracten hebben meer moreel gewicht naar mate
o de verplichtingen op vrije wil berusten
o beide partijen voordeel hebben
 Rawls: gaat uit van gelijkheid in macht en kennis
 Sandel: verschillen in onderhandelingsmacht en kennis is altijd mogelijk
Rawls’ twee principes van rechtvaardigheid
1. fundamentele vrijheden voor alle burgers
 Sandel: JA, geen fundamentele rechten opofferen aan economische voordelen
2. het verschil beginsel (gelijkmatige verdeling van rijkdom, tenzij .. )
 Sandel: NEE, het is de vraag of velen dat zouden kiezen

16. HV-Midden-Holland
16
Talenten extra belonen ?
Rawls: hoe omgaan met ‘toevalligheden’ ?
De meritocratische samenleving
 gelijke kansen in het onderwijs  gelijke kansen tot ontwikkeling
o Rawls: mensen beschikken niet door eigen toedoen over meer talenten
 goed kunnen leren, natuurlijke talenten  zijn toevalligheden
 zij kunnen meer inspanning leveren  niet extra belonen
o Sandel: het gaat niet om de inspanning
 het verschil in bijdrage aan de maatschappij
 Rawls: talent is geen verdienste
o het is toeval welk talent de maatschappij hogelijk waardeert
 in de middeleeuwen - een frescoschilder
 in het heden - een televisiester
 roem en fortuin zijn moreel gesproken toevalligheden
 Rawls: rechtvaardig is hoe we met deze toevalligheden omgaan
o basis: afspreken dat we ‘elkaars lot zullen delen’
o alleen voordeel van toevalligheden als het algemeen welzijn daarmee gediend is
 Sandel: het meest overtuigende pleidooi voor een meer gelijke
samenleving in de Amerikaanse politieke filosofie

17. HV-Midden-Holland
17
De vraag van Sandel
Wat zijn we elkaar verschuldigd ?
Post-modernisme  moreel individualisme
 verantwoordelijk - wat ik zelf op me genomen heb
o op basis van persoonlijk instemming
o geen morele verplichtingen waar niet zelf voor gekozen is
 Rawls: individuele keuzes weerspiegelen toevalligheden
o de morele wet staat los van rollen en identiteiten die we bekleden
 zoekt –net als Kant- een neutrale morele wet
Sandel: de liberale visie op vrijheid aantrekkelijk, maar . . .
het streven naar neutrale principes zit op het verkeerde spoor
 dat maakt een reeks van verplichtingen onbegrijpelijk
o uit solidariteit, religieuze overtuigingen, historisch besef
o vanuit gemeenschappen die onze identiteit bepalen
 al in de jaren ’80 twijfel over het ideaal van het vrij kiezende individu
o we kunnen niet nadenken over rechtvaardigheid als we van onze doelen abstraheren
o we maken deel uit van gemeenschappen
 Hoe tot een sociaal verband behoren en toch vrij zijn ?

18. HV-Midden-Holland
18
Je hoort ergens bij
Verhalen vertellers
Een alternatief voor moreel individualisme
 Sandel: mensen zijn verhalende wezens
o mensen zoeken naar eenheid en samenhang in hun leven
 morele afwegingen hebben te maken met het levensverhaal
 de liberale opvatting
o wil alleen de waardigheid van anderen respecteren
 geen bijzondere verantwoordelijkheid naar anderen
 de individualistische opvatting
o zet identiteiten uit het verleden aan de kant
Morele verplichtingen naar andere burgers ?
 de contracttheorie kan verplichtingen niet verklaren
o familie verplichtingen, solidariteit
 patriottisme > < wereld burgerschap ?
o meer verplichtingen binnen ons land dan naar buitenstaanders ?
o wat is de morele betekenis van grenzen tussen landen ?
 Als moreel handelend wezen verweven in gemeenschappen
 Sandel: het neutrale ideaal van Rawls kan niet

19. HV-Midden-Holland
19
Rechtvaardigheid en het algemeen belang
Naar een nieuwe politiek van het algemeen belang
Sandel: een ruimere vorm van publieke debat
 sta open voor discussie over levensbeschouwelijke onderwerpen
o Sandel: voorbeeld abortus
 tegenstanders - is doden van een menselijk leven
 voorstanders - geef vrouwen de vrijheid
o onderliggende kwestie: is de ontwikkelende foetus een persoon ?
 beide standpunten gaan uit van zekere antwoorden
 een neutrale staat die vrijheid geeft is niet neutraal (?)
 theorieën over vrijheid
o prima: ze nemen rechten serieus
o verkeerd: ze eisen niet dat we voorkeuren ter discussie stellen
Sandel pleit voor een politieke cultuur van morele betrokkenheid
 in een pluralistische samenleving verschillen burgers van mening
o overtuigingen negeren leidt tot verzet
 Er is geen garantie dat overleg tot overeenstemming leidt
 PdW: Sandel noemt Habermas niet
o het publieke debat van burgers op basis van argumenten

20. HV-Midden-Holland
20
Rechtvaardigheid mondiaal
Universele Verklaring van de Rechten van de Mens
Artikel 1
Alle mensen worden vrij en gelijk in
waardigheid geboren. Zij zijn begiftigd met
verstand en geweten, en behoren zich
jegens elkander in een geest van broeder-
schap te gedragen.
Artikel 2
Een ieder heeft aanspraak op alle rechten
en vrijheden, in deze Verklaring opgesomd,
zonder enig onderscheid van welke aard
ook, zoals ras, kleur, geslacht, taal,
godsdienst, politieke of andere overtuiging,
nationale of maatschappelijke afkomst,
eigendom, geboorte of andere status
van het land . . .

21. HV-Midden-Holland
21
De hamvraag
Brengt dit mijn denken verder ?
 Aristoteles
o Rechtvaardigheid: is een deugd
en houdt rekening met het belang van een ander
 wie zich meer inspant voor de gemeenschap verdient een grotere beloning
 Rechtvaardigheid is op het midden gericht - evenredigheid
 John Rawls
o Rechtvaardigheid: is recht op fundamentele vrijheden,
gelijke kansen en toegang tot verantwoordelijke posities, inkomen enz.
 verschillen in beloning zijn toegestaan, indien . .
 Een rechtvaardige politieke orde biedt mogelijkheid tot zelfrespect
 Michael Sandel
o Rechtvaardigheid: is meer dan alleen vrijheid en gelijkheid
 de liberale visie op vrijheid is aantrekkelijk,
maar als moreel handelend wezen zijn we verweven in gemeenschappen
 Stel je morele voorkeuren ter discussie
 PdW:  de UVRM als uitgangspunt

22. HV-Midden-Holland
22
Voor klassieke muziek liefhebbers
Zaterdag 8 april
Mijn laatste concert op fagot

23. HV-Midden-Holland
23
Tot slot
Dank voor uw komst
en uw inbreng
volgende Humanistische Canon
dinsdag 6 juni 2017
over Susan Neiman
Morele helderheid
De penningmeester stelt
een bijdrage van 3 euro
zeer op prijs
pdw/april 2017