İmam gazali i̇lahi bilikler

2. Falsafi incilar kitabxanası
Bbu Hamid al~Qazali
• •
İLAHI B ILIK L0R
(seçilmiş asarlar)
rv'ır^r.^ “Adiloğlu” naşriyyatı
Bakı 2006

3. Az.
Q 44
Kitab îsa N0C0FOV vs Vidadi M0MM0DOVUN tsşsbbüsü
vs yardımı ssasında tsrcüms vs çap olunmuşdur.
Redaktör: Bayram Ağaycv
fılologiya elmteri namizodi
Badii tartibat va illüstrasiyaların rassamı:
Fikrat 0LGKB0ROV
Azarbaycan dilirıa
tarcüma edanlar: Elçin ABBASOV
Nizami V0LİYEV
Q 44 9bu Hamid el-Qezali.
İLAHİ BİLİKLGR (seçilmiş eserler).
Bakı, «Adiloğlu» neşriyyatı-2006. 296 soh. (5 şekil)
Kitabda böyük İslam ilahiyyatçı-alimi, mütafakkiri dbu Hamid
al-Qazalinin an miihüm aşari olan «Dini elmlarin dirçalişi» (İlahiyyatın
intibahı) asarindan iki fasil, Sultan Malikşaha müraciatla yazılmış
«Hökmdarlara nasihat», «îlahi biliklar» va «Nur taxçası» adlı asarlari
toplanmadır. M in ila yaxın bir zaman keçmasina baxmayaraq, bu asarlar
öz mazmunu, ahata etdiyi problemlarin mahiyyati baxımından müasir
dövr üçün da aktual olaraq qalır.
~ 4322110018
Q -------------------qrıflı noşr
121-2006 © İsa Nocofov, 2006
© Vidadi M ammodov, 2006
© “Adiloğlu” neşriyyatı, 2006

4. BİR NEÇD SÖZ
Oxuculara toqdim olunan bu kitab 0bu Homid ©1-Qezalinin
Moskvadakı «Ansar» n0şriyyat evinde 2004-cü iİd© rus dilind© işıq
üzü görmüş «Hökmdarlara n0sih0t» kitabından tercüme edilmişdir.
Buraya böyük İslam ilahiyyatçı-alimi, mütefekkiri 9bu Homid ©1-
Q0zalinin ©n önemli yaradıcılıq nümunesi olan «Dini elmlorin
dirçolişi» (İlahiyyatm intibahı) ©serinden «Mömin insanların göz©l
hesab etdiyi, ©slind© is© bel© olmayan elml©r haqqında» başlıqlı iki
fosil, Sultan M©likşaha müraciotl© yazılmış «Hökmdarlara n©sıh©t»,
«İlahi biliklor» v© «Nur taxçası» ©s©rl©ri daxil edilmişdir. Min il©
yaxm bir zaman keçm©sin© baxmayaraq, bu ©s©rl©r öz mozmunu,
©hat© etdiyi problemlerin mahiyyeti baxımından müasir dövr üçün d©
öz aktuallığını qoruyub-saxlamışlar. İslam tarixinin ©n nüfuzlu
ş©xsiyy©tl©rind©n biri olan ©1-Q©zali nadir zoka sahiblorindon biri
olmaqla yanaşı, sonraki dövrlorin İslam Ş©rqind© d© onun qiym©tli
©sorlorinin içtimai şüurun z©nginl©şm©si prosesinde rolu mühüm
©h©miyy©t kesb etmişdir. O, antik dövr felsefesini, medeniyyotini d©
d©rind©n m©nims©y©r©k, onları böyük Ş©rq medoniyyeti mocrasında
inkişaf etdirmiş, aksioloji yanaşma n©tic©sind© onlan islamın elmi-
f©lsofi-hüquqi ©saslarının zenginleşmesi xidm©tin© colb etmişdir.
Bütün bunlarda ©1-Qezali müqedd©s Kitabın ona aşıladığı
meyarlardan çıxış etmiş, öz nadir zekasını yalnız bu sönmez İşığın
şüalarına etibar etmişdir. «Oğluma moktub»da da bu, aydın görü­
nür: «Bil ki, nesihet Kitabın ©sasında yazılıb. 0g©r s©n© ondan
hansısa bir nosihet çatıbsa, o zaman monim n©sih©tim s©nin noyi-
n© lazımdır? 0g©r çatmayıbsa, onda mon© de: «Keçmiş illerde son
n© qazanmısan?»».
01-Qozali 1058-ci ild© (hicri 450) Meşhed yaxmlığındakı
Q©zal kondindo anadan olmuşdur. Toxuculuqla moşğul olan atası
homiş© alimlerin sohbetlerin© m©ftunluqla qulaq asar v© oğlanla­
rının da bel© savadlı natiq olmalarını arzulayarmış. Tale onun
arzusunu yerin© yetirir v© hor iki oğlu bu yolda uğur ©İd© edir.
Q©zali is© doğma şohorinin ©n savadlı sakini kimi tezlikle imam
rütbesini qazanır. Tohsiiini artırmaq üçün o, müxt©lif ş©h©rl©r© -
Tusa, Gürgana, Nişapura, 01-MÜ0sk©r©y0 s©yah©tl©r edir v© de­
rin, hortorofli tohsil almağa müv©ff©q olur. Gürgandan qayıdark©n
o, yolda soyğunçulara rast gelir. Q©zali onlardan heç olmasa dinle-
3

5. diyi mühazirolerin yazıldığı qeyd defterlerini qaytarmalarını xahiş
etdikde, bele cavab alır: «0ger sen bitiklerinden bele mehrum ola
bilirsense, özünü nece alim adlandıra bilersen?». Bu hadiseden
sonra Qezali bütün qeyd defterlerini, yazdığı mühazirelori de­
rinden menimseyir ve bilikleri hemişe, her yerde öz sahibi ile
birge olur. Onun meşhur deyimlerinden «Senin olan yalnız gemi
qezaya uğradıqda itire bilmeyeceyindir» kelamı, çox güman ki, bu
hadise ile bağlıdır.
01-Müeskerede Qezali dövrünün en meşhur adamlanndan
biri olan böyük vezir Nizam ül-Mülkle tanış olur. Onun heyreta-
miz, derin ve herterefli savadını, mühakimesini, Allah eşqini
gören Nizam ül-Mülk bütün bunları qiymetlendirir ve tezlikle onu
Bağdadın «01- Nizamiyye» medresesine rehber teyin edir. 01-Qe-
zalinin Bağdadda çalışdığı dörd il onun elmin, şöhretin zirvelerine
çatmaq yolunda en mühüm merhelelerinden biri olmuşdur.
Gözlenilmeden var-dövletini insanlara paylayaraq Bağdadı
terk eden el-Qezalinin bu heroketi ile bağlı etirafı eslinde bu nadir
şexsiyyetin ilahi nura bürünmüş heyatı üçün tebii idi: «...öz mü-
ellimlik fealiyyetimde çatmaq istediyim meqsedler haqqında dü-
şündükde gördüm ki, menim bu meqsedlere çatmaq isteyim tekçe
Uca Allah rizasına göre deyil, meni bu işlere sövq eden hem de
böyük şan-şöhrete çatmaq isteyidir. Bildim ki, uçurumun kena-
rındayam...».
Sonra on bir il derviş heyatı yaşayan, bir sıra ölkelere seya-
hetler eden, İslam aleminin nüfuzlu alimleri ile tanış olan, bir çox
elmlerin zirvesine çatan el-Qezali bunun ardınca bütün dünyaya
yayılan, günümüzde de böyük ehemiyyet kesb eden, İslam ilahiy-
yatı üçün deyeri hesaba gelmez eserlerini yazır.
Xelifenin onu «elm meşeli»ni güçlendirmek namine Bağdada
qayıtmaq devetine cavablanndan birinde el-Qezali deyirdi: «İndi
İraqa yollanmaq deyil, daha çox heyatla vidalaşmaq vaxtıdır. Allaha
geden yol ise ister Tusdan olsun, ister Bağdaddan, eynidir».
İslam dünyasının en nüfuzlu ilahiyyat alimlerinden olan, bir
çox elmlerin böyük bilicisi el-Qezali 1111-ci il dekabrın 19-da
(hicri 505, Cumada-el- Axira ayının 14-de) ölümqabağı son olaraq:
«Ey Uca Allah, Senin iradene baş eyirem!»,- sözlerini deyerek
Allaha qovuşmuşdur.
Zaman 01-Qezalinin eserlerini her yeni dövr üçün daha da
cilalamışdır. Şerq heyatının bir çox sahelerini özünde cemleyen
bu eserler ilahi bütövlüye xidmet edir, insanları, elelxüsus da
hökmdarları edalete, aqil olmağa sesleyir. Orada neql olunan eh-
4

6. valatlar, onlara verilen şerhler, müellifin ruhani-felsefi konsep-
siyası vaxt ötdükce müxtelif formalarda üreklere, şuurlara tesir
etmiş, İslam şerqinde hökmdar adilliyinin, hakimiyyetin edalet
üzerinde berqerar olunmasının, islami deyerlere söykenerek onun
exlaq kodeksinin enenevileşmesi kriteriyalarının müeyyenleşme-
sinde öz rolunu oynamışdır.
Onun bilavasite Sultan Melikşaha müracietle yazdığı «Hökm­
darlara nesihet» eseri sultanın simasında dövrünün hökmdarlanna
ünvanlanmış bir eser idi. Burada hökmdarlan edalete çağınş ritorik
seciyye daşımırdı. Bu çağınş insanlann zengin enenelere söykenen
real ehvalatlardan, deyimlerden ibret götürmelerine hesablanmışdı.
Ve her yeni nesil bu eserleri yaşadıqları dövrün İşığında
oxuyur, oradaki ehvalatiarı öz zemanesinde baş verenler, öz
başına gelenlerle ister-istemez müqayise edir, bu «şüuraltı» tarixi
yaddaşın müasirlikle sesleşe-sesleşe yaşadığının şahidi olur.
«Hökmdarlara nesihet»deki bezi ehvalatlar, xüsusile de
Xorasan emiri Bhmed ibn İsmayılın öz ordusu ile Merve daxil
olduğu zaman onun yerli ehaliye toxunmamaq barede verdiyi vedi
pozan esgeri nece sert cezalandırması, Zeyd ibn Bslamm Ömer
ibn el-Xettab haqqındakı neqli mene merhum prezidentimiz
Heyder Bliyevle (Allah ona rehmet elesin) bağlı şahidi olduğum
bir çox meqamlan xatırlatdı. Onlardan yalnız bir neçesini Sizlerle
bölüşmek isterdim.
... 1997-ci ilin ortalan idi. O vaxt men respublika baş
prokurorunun birinci müavini vezifesinde çalışırdım. Günün
birinde baş prokuror Eldar Hesenov daxili telefonla zeng vuraraq
bildirdi ki, nahardan sonra Milli Tehlükesizlik Nazirliyine (MTN)
getmeliyik ve bu, Prezidentin gösterişidir. Onun dediklerinden
bele anlaşıldı ki, milli tehlükesizlik naziri Namiq Abbasov hansısa
çox ciddi bir mesele haresinde Prezidente melumat verib ve biz
indi onu çözmeliyik. Bu iki-üç kelmelik telefon sohbetinden sonra
neçe gün idi ki, daxilden meni çulğamış narahatçılıq birce anm
içerisinde eriyib yox oldu. Deyilen vaxtda - nahardan sonra Eldar
Hesenovun xidmeti avtomobili ile MTN-ne yola düşdük. Biz
menzil başına çatanda nazirin ehval-ruhiyyesi çox yüksek idi. Fi­
kirli olmağım onun kefıni daha da durultdu. Kabinetine daxil
olarken daxili işler naziri Ramil Usubovu da orada gördüm. Üz-
gözünden nese bir narahatçılıq sezdirdi. Namiq Abbasov ise
hemin an mene marığa yatmış ovçunu xatırlatdı. Sanki çoxdan
arzusunda olduğu şikar hedefde idi. Salamlaşıb eyleşen kimi o,
qarşıma bir qovluq qoydu ve çox nezaketle xahiş etdi ki, onunla
5

7. tanış olum. 5-10 deqiqo müddetinde senedlerle tanış oldum. Bu
senedler esasen soyadını unutduğum İbad adlı şexsin MTN-0 yaz­
dığı bir neç© erizeden ve erizeleri osasmda verdiyi izahatlardan
ibaret idi. Senedlorden bele görünürdü ki, guya İbad menim
qebuluma gelerek Milli Meclisin sedr müavini Afıyyeddin Celilo-
vu OMON-çu olan yeznesinin polisde işleyen qardaşı ile cinayet
elaqesine girerek öldürdüyünü bildirmiş, men ise erizeni qebul
etmekden imtina etmiş ve onu qovmuşam. Bu ise sözsüz ki,
vezifeden sui-istifade etmekle ağır cinayeti gizletmek demek idi.
İbad, doğrudan da, menim qebulumda olmuşdu, özü de tek
yox. Polisle bağlı şikayetini ise yazılı deyil, şifahi şekilde bildir-
mişdi. Orize ve izahatlarında ise onu menim qebuluma getiren
şexsin adını çekmemişdi. Bu, menim en böyük silahım idi.
Senodlerle tamşlıqdan sonra suallar başladı. Aldıqları cavab-
lar ne Namiq Abbasov, ne de Eldar Hesenovun köniünü açdı.
Bele olan halda İbadla menim iizleşmeyimi teleb etdilor. Derhal
razılıq verdim. Çünki onlar yaxşı emeliyyatçı olsalar da, çox naqis
istintaqçı idiler. Texminen 10 deqiqeden sonra İbadı Namiq
Abbasovun kabinetine getirdiler. Ona birinci men müraciet etdim.
Sadece olaraq: «Başım qaldınb, üzüme bax...»,- dedim. O, derhal
erize ve izahlan düz yazmadığını bildirdi. Sanki «dostlarım»ın üs­
tüne su sepdiler. Pertliklerini gizlede bilmeyib İbadın üstüne hü­
cum çekdiler. Ramil Usubovun ise prosesin gedişatmdan memnun
qaldığı tebessümünden belli idi. İbaddan evvelki izahatını bir daha
ala bilmeyeceyini gören Namiq Abbasov onun başqa otaqda
gözlemesine gösteriş verdi. Bu defe Eldar Hesenovun Ibadı başqa
otaqda dindirmeyim haresindeki gösterişine etiraz etdim. Bunun
menasını derhal başa düşmüşdüm. Onlar çox ümid edirdiler ki,
belke, İbad teklikde menim haqqımda ne ise deyecek. Görünür,
dindirme otağı bu meqsedle qabaqcadan lazımi avadanhqlarla teç­
hiz edilmişdi. Qesden etiraz edirdim, lâkin sonra razı oldum. İba-
dm dindirilmesi başlanandan 10-15 deqiqe sonra Eldar Hesenov
adam göndererek, dindirmeni dayandırıb N. Abbasovun iş otağına
qayıtmağımı xahiş etdi...
Hamı başa düşürdü ki, Heyder Oliyev kimi başçı olan bir
ölkede bu cür torlar hörmek mümkün deyil. Xüsusile eger sohbet
insan taleyinden gedirdise.
Bu ehvalatı misal getirmekde meqsedim odur ki, prezident
Heyder Bliyev üçün yaxın-uzaq, doğma-ögey memur yox idi.
Onun gözünde hamı eyni idi ve her kesden de qanunlara emel
edilmesini eyni seviyyede teleb edirdi.
6

8. * * *
... Yanılmıramsa, 14 may 1994-cü il idi. Prezidentin q0bul
otağında eyloşib, qebui olunmağımı gözloyirdim. Ele bu vaxt Bakı
şeher icra hakimiyyetinin başçısı Refael Allahverdiyev, baş nazir
Suret Hüseynov, kend teserrüfatı naziri Müzamil Abdullayev V0
bir neçe başqa şexs gözleme otağına daxil oldu. Onların arasında
Refael Allahverdiyev daha dilxor görünürdü. Salamlaşdıqdan son­
ra ondan ne baş verdiyini soruşdum. Sen deme, paytaxtın yalnız
birce günlük çörek ehtiyatı varmış. Yeni ertesi gün şeherde aclıq
başlana bilermiş. Bir azdan gelenler prezidentin iş otağına devet
olundular. Heç bir deqiqe keçmemişdi ki, Prezidentin qalın divar-
ları delib keçen sesini eşitdim. «...Meseleni gecikdirmekle isteyir-
siniz ki, meni xalqla üz-üze qoyasınız. Siz xainsiniz. Ele bilirsiniz
cinayetle yığdıqlarınızı rahat yeyeceksiniz? Sizi qaçqmlarm yanına
aparacatn, qıçlarmızı sındıracaqlar».
Bir saatdan sonra qebulda olanlar qan-ter içinde, pörtmüş
halda prezidentin iş otağından çıxdılar. Düşünürdüm ki, bu cür
gerginlikden, esebilikden sonra qebul menim üçün heç de yaxşı
olmayacaq. Prezidentin masasına yaxınlaşıb salamlaşdıqdan sonra
mene oturmağa icaze verdi. Meni heyrete salan onun çöhresindeki
sakitlik, helimlik idi...
Qebuldan çıxıb insan kütlesinin arası ile ireliledikce üzlere
baxır, sanki rastlaşdığım adamlann üreklerini oxumağa çalışır,
düşüncelerinde hansı qayğılart götiir-qoy etdiklerini öyrenmek
isteyirdim. Tebii ki, bu, bir arzu idi. Lâkin içimde ele bir yüngül-
liik hiss edirdim ki! Fikirleşirdim ki, dar ayaqda güvene yerimiz,
qayğımızı çekenimiz var. Eyni zamanda çox kövrelmişdim. Hemin
görüş vaxtı Prezidentin içden gelen semimi sohbeti ele bil meni
silkeleyib yuxudan ayıltmışdı. Bir do axı bele sohbetler yalnız
doğmalar arasında olur! Özüme qarşı bu doğmalıq meni daha da
kövreltmişdi. Bu sohbeti haçansa kimlerlese bölüşmek fikrinde
olmamışam. Amma Prezidentin söylediyi bir meqam menim heç
xatirimden çıxmır: «Ele bil heyatda mene ev qismet deyilmiş. Ba­
kıda ne qeder binalar tikdirdim. Ancaq Moskvadan dönende evim
olmadı ki, içine yığışım. Qardaşımın evinde yaşadım. Naxçıvana
getdim, orada da eyni veziyyet. Qohumlarımdan birinin evinde
yaşaya-yaşaya ata yurdumu alıb, orada özüme ev tikdirdim. Bu
defe ev hazır olanda Bakıya geldim». Bu, illerle hakimiyyet başın­
da duran bir insanın şexsi heyatında qazandıqları idi. Baxmayaraq
ki, eslinde milyonlarla insanın evinin qapısı onun üzüne açıq idi...
7

9. ...Amma indiye kimi Prezidentin bir gün erzinde o çörek
problemini nece hell etdiyini bile bilmedim.
* * %
... Fanatizm ağıldan yox, qelbin isteyinden doğur. O, evvel-
evvel tezece cücermiş tumdan baş qaldıran zoğa benzeyir. Amma
az keçmir ki, mühitin, etrafdakıların, xüsusile de bu mühitde reh­
berlik eden liderin fealiyyeti neticesinde qol-budaq ataraq, çayır
süretle yayılıb etrafındakılan mehv etdiyi kimi, insanın sağlam
düşünce qabiliyyetini mehv edir.
Bl-Qezali dini fanatizmin dinin özüne ve insanlara vura bi-
leceyi ziyanı evvelceden görürdü. Ona göre de radikallığa qapı-
laraq hetta onların öldürülmesini teleb edirdi. Bu, sebebsiz deyildi.
Beşeriyyetin keçdiyi tarixi yola nezer salsaq, fanatizmin tezahür
forma ve mezmunundan asılı olmayaraq, milyonlarla insanın
mehvine sebeb olduğunun şahidi olarıq. Qeribe ve teeccüblüsü
odur ki, bir-birine düşmen kesilen teriqetlerin imamları mövcud
ideyalara zaman-zaman siyasi meqsedlerine uyğun forma yenilik­
leri getirmeye çalışsalar da, mezmunca heç ne elave ede bilme­
mişler. Lâkin buna baxmayaraq, cehalet içerisinde çabalayan geniş
kütleleri idare etmeye nail olmuşlar ve indi de olmaqdadırlar.
Çünki tebietce müeyyen derecede etaletli olan adem övladı
biliklere yiyelenmek eziyyetine meyi göstermemişdir. Bkseriyyet
tarixi sohbetlere, hedislere, moizlere qulaq asmağı ferdi mütali-
eden üstün tutmuşdur. Bu, indiki dövrde de beledir. Bn tehlükelisi
ise odur ki, gençler arasında eşitdiyini eqlinin tefekkür süzge­
cinden keçirmeye meylli olanlar çox azdırlar.
Bl-Qezalinin kitabda teqdim olunun eserlerinin Azerbaycan
diline tercümesi heç de tesadüfi deyil. Meqsedimiz zemanemizde
islamın müxtelif ekstremist cereyanlarına meyi eden, onların fesa­
dına mübtela olan, ata-ana sözünden, nesihetlerinden kenarda
qalan, özünü valideynlerinden ağıllı sayan beyniqanlı gençlerimize
en mütereqqi, beşeri din sayılan İslamın qanunlarını bu dini
onlardan qat-qat derin bilen misilsiz teoloqun dili ile anlatmaq,
onları esi islami haqq yoluna devet etmek isteyi olmuşdur.
İsa Necefov
Konstitusiya Mdhkdmosinin hakimi
8

10. Senin olan yalnız
gomi qezaya uğradıqda
itire bilmeyeceyindir.
Bbu Hemid 0İ-Qezali

11. HOKMDARLARA
N0SİH0T

12. übu Homid al-Qezali
(1058-1111)
Qedirbilen müasirlerinin «dinin heyatvericisi», «islamın sü-
butu» adı verdikleri Obu Hemid el-Qezalinin manevi irsi İslam
aleminin menevi mirasının ayrılmaz terkib hissesi olmaqdan elave,
beşeriyyetin özünüderkinde esas özüllerden ve mexezlerden biri­
dir. Çünki el-Qezalinin ideoloji evolyusiyası prosesinde tekçe Xila-
fet medeniyyetinin nailiyyetleri deyil, hem de onun yaratdığı her
şeyi ehate eden ideoloji sistemden evvelki antik intellektual anane­
nin taleyi, onun bu beş esrlik müddetde qavranılmasının yekunları
eks olunub.
Ol-Qezali keçmişin diğer böyük mütefekkirleri kimi, sxema-
tik bioqrajiyaların ve tercümeyi-halların qurbanı olaraq şexsi ha­
yatdan «mahrum edilmişdir». Qazali ile bağlı heqiqi malumatlar
onun tere/darları ve bir o qeder de qızğın eleyhdarlarının deyer-
lendirmeleri altında itib-batmışdır. İstorioqrafların eserlerinde,
ensiklopediyalarda, tercümeyi-hallarda, xüsusi olaraq ona hesr
edilmiş kitablarda, eserlerinin tebdil ve tefsirlerinde, onların ten-
qidine ve tekzibine dair yazılarda onun heyatı ile bağlı gerçeklik­
ler, bioqrafık malumatlar, mühakimeler ise, esasen, bu haqda ya­
zanların subyektiv qenaetleri ve tesevvürleri çerçivesinden kenara
çıxmır. Buna sebeb onun mütleq ideyaya doğru yükselen menevi
evolyusiyasının dramatizmi olmuşdur ve Qezali bilerekden bu
evolyusiyanın esirine çevrilmişdir.
Ol-Qezali üçün şexsiyyetin heyat yolu etrafı üçün ehemiyyet
daşıyan düzüm deyil, menevi inkişafın faktologiyası, özünütesdiqin
ve özünü aşkarlamanın zahirde forma alması kimi ehemiyyetlidir.
Bununla o, şexsiyyetin menevi tekamülünü Xilafet medeniyyetinin
Mehemmed Peyğemberden (s) hicretin altıncı esrinedek (XI es-
redek) berqerar olması prosesinin, onda geden ve bilavasite özü­
nün de iştirak etdiyi idraki evolyusiya axınını ferqlendirmekle, da-
xili talebine bağlamışdır. Bu, sufizme getirib çıxaran ve düşünceye
qayıdan yolda ve peyğemberliyin mahiyyetini anlamaqda onun
önündeki perdeni qaldıran prosesdir. Bu prosesde o, haqq-edale-
tin berpasının temelini görürdü.
12

13. Xelifenin onun Bağdada qayıdıb «elm meşelini» güçlendir­
mek ve onlarla Allah yolunda birleşmek harede xahişine son ca-
ablarından birinde el-Qezali deyirdi:
«İndi İraqa yollanmaq deyil, daha çox heyatla vidalaşmaq
vaxtıdır. Allaha geden yol ise ister Tusdan olsun, ister Bağdaddan,
eynidir».
Tebii ki, el-Qezali «heyati mekan» ve asude vaxt olmadan da-
xili azadlığa yete bilmezdi. Mehz bunlar derketmede temizliyi şert-
lendirmiş ve buna şerait yaratmışdı. Bu da tekçe onun ideya «emel­
lerine» deyil, bütün İslam aleminin beş esrlik intellektual evolyusi-
yasına, neçe-neçe dövrdeki xadimlerin siyasi ve menevi çarpışmala­
rına yekun vurmuşdur. Avtoritar tezahürlerin öyrenilmesi el-Qezali-
nin qarşısına yalnız onu ibadetkarlıq praktikasına göre deyil, hem
de dinin ideoloji esasları üzre tenqidini de qoymuşdu. O, heqiqet
biteriyalarını yaşayışın sosial-tarixi şertlerinden kenarda axtarsa
da, onu elmin zeruri qaynağı statusundan da mehrum etmirdi. Möv-
cudolma şertlerinin hüdudlarından çıxmaq heqiqi xarakterli bilik
kriteriyaları axtarmaq demekdir. O, «Yanlışlıqlardan xilas eden»
adlı eserinde sehih biliyi axtarışların meqsedi kimi xarakterize ede­
rek yazırdı: «Bu ele bilikdir ki, derk oluna bileni heç bir şübhe yeri
qoymadan bizim üçün melum edir ve qeyri-deqiqliye, illüziyaya heç
bir imkan saxlamır. Bu ele bilikdir ki, burada sehvlerden müdafıe
mütleq heqiqete uygun olmalıdır».
O, bundan çıxış ederek öz dövrünün dini-siyasi güçlerinin
nezeriyyelerini keskin tenqid edirdi. Onenevi inamlardaki sade av­
toritar formaların numunesinde el-Qezali bu formaların «rasio-
nal» mülahizelere, bitiklere ve spekulyativ delillere nece yol tap­
masının sirrini açmışdı. Bununla o, eqlin nece özünüaldatma ale­
tine, yalanın ve apoloqetikanın (hakimiyyetin uzurpasiyası, tekeb­
bür, yalan, başqalarının hesabına varlanmaq, teriqet fanatizmi ve
s.) «rasionalizasiyası» vasitesine çevrildiyini gösterirdi.
O, her bir elmin ezeli esaslarına qayıtmaq vezifesini qoyur-
du. Şeylere onlar özlüyunde nece varsa, ele de baxmağın vacib ol­
duğunu söyleyirdi ve bunu söyleyende de fıtri keyfıyyetlerle bağlı
tesevvürlere söykenirdi.
13

14. ÖN SÖZ
Hakimiyyot V0 dövlet haqqmda fikirler el-Qezalinin menevi
ve ideoloji irsinin böyük bir qismini teşkil edir. Böyük fılosofun
axtarışları onu belo bir fikre getirmişdi ki, «siyasetin hökmü aris-
tokratiyaya, sade xalqa ve bütün zahirde olanlara çatsa da, batini,
gizli olan bu hakimiyyetden kenardır» ]. Bu ideyanın kökü ima­
meti (dövlet ve hakimiyyeti) vacib hesab eden İslam nezori ve el-
mi irsinden qaynaqlanır. Bu vacibliyi şeylerin özünün mövcud ol­
ma mentiqi şertlendirir. Bu da eslinde «İlahi mövcudiyyet qa-
nunu»ndan başqa bir şey deyil ve o, hem kainatdakı bütün şeylerin
stabil mövcud olma qanunauyğunluqlarına, hem de Allahın onda
yaratdığı xaosu (yaranma ve mehv olma) ehate edir. Bu, kelam2,
felsefe ve fıqh elmlerinin zengin enenosine söykenen mentiqe uy-
ğun dünyevi bir konsepsiyadır. O, hele sufı olmamışdan evvel
yazdığı eserlerinde, elelxüsus da «Bqidede mötedillik» ve «Bati-
nilere cavab»da müzakire ve tedqiq etdiyi problemlere prioritet
verirdi. «Dini eimlerin dirçelişi» («İhyai-ulum id-din») kitabında
Qezali hakimiyyetin mahiyyetinin kompleks felsefi konsepsiyasını
teqdim edir, onun ideal nümunesinin tesvirini verir, xilafetin siyasi
tarixindeki hadiseleri tenqidi şekilde öyrenir ve onun, öz termino-
logiyasından çıxış etsek, «siyasi derecelerine» göre bölgüsünü
aparır. «Dereceler» ve yaxud siyasetin ümumi tipleri ise dörddür:
Peyğemberlerin siyaseti ve onların hakimiyyeti: aristokrati-
yaya, sade xalqa, bütün zahiri olana çatır, lâkin batini, gizli olana
çatmır.
Xelifelerin, padşahlann ve sultanların siyaseti: onların haki­
miyyeti do aristokratiyaya, sade insanlara, zahiri olana çatır, lâkin
batini, gizli olana çatmır.
Ülemaların (İslam alimlerinin) siyaseti ve onların hakimiy­
yeti: aristokratiyaya çatır, sade xalqa çatmır, gizli ve batini olana
çatır, lâkin zahiri olana çatmır.
1Uyğun olaraq : xass, am m a, zahir, batin.
2 Terminlarin izahı kitabın sonundaki prcdmet göstericisinde vcrilib.
14

15. Tebliğçilerin siyaseti ve onların hakimiyyeti: sade xalqa ça­
tır, aristokratiyaya çatmır, zahiri olana çatır, batini olana çatmır.
Belelikle, el-Qezali siyasi dini hakimiyyetin birbaşa dini
fiınksiyasını onun elinden alır ve hemçinin batini olanı (ruh haqqın-
da düşünceni) onun nezaretinden azad edir. O, hakimiyyetin işini
yalnız cemiyyetde vetendaş münasibetlerinin (aristokratiya ile sade
xalq arasında) nizamlanması ile mehdudlaşdırır. Yeni hakimiyyetin
ve dövletin vezifesi ümumi (sade xalq ve aristokratiyanın) maraqla-
nn derki ve realizasiyası üzerinde qurulan qanuna (fıqhe ve şeriete)
uyğun hereket etmokdir. Yeni hakimiyyetin vezifesi dövletde ve
cemiyyetde vahid sosial qanunverici mekan yaratmaqdır.
01-Qezali özünün «Hakimiyyetin ilahi aspektleri» adlandır­
dığı anlayışı felsefesine daxil etmekle bu fikri mentiqi sonluğuna-
dek inkişaf etdirmişdir. Onun konsepsiyasma göre, hakimiyyet ve
hakimiyyete can atmaq «ilahilikle» öz formasına göre uyğundur,
lâkin eger hakimiyyet exlaqi qaydalara eksdirse, mezmunca zid-
dir. Hakimiyyet mehz exlaqa bağlı olduqda «müqeddes» mena
kesb etmiş olur, bu olmadıqda ise tekebbürlülük yolunda zorakılıq
mexanizmine çevrilir. Sonuncu hal hakimiyyetin menasınm ve
esas vezifesinin neden ibaret olduğunu bilmemekden ireli gelir.
Halbuki mehz bunlar bütün yaranmış dövletlerde ve cemiyyetler-
de tarazlığın ve edaletin mühafızesindedirler.
Yuxarıda sadalanan ideyalarm oxucunun hisslerine, derrake-
sine ve fantaziyasına yaxm olsun deye «meslehetler» formasında
verilmesi, exlaqi nöqteyi-nezerden yüksek yaradıcılıq nailiyyeti-
dir. Ne qeder ki, dövlet ve hakimiyyet mövcuddur, onlar öz deye-
rini itirmeyecekdir.
Bl-Qezali bu heqiqeti çox gözel bilirdi ki, hakimiyyet insan­
la heyvani instinktlerle davranır, amma onu siyasi nerdivanla göy-
lere de qaldıra biler. Hakimiyyet yaxşıya doğru ireliledikde (İsla­
hatlar apardıqda) «dahiliye» oxşayır, tekebbürlü olduqda ise «da­
hiliyi» inkar edir. Yeni hakimiyyet özünde hem xeyiri, hem şeri,
hem gözelliyi, hem çirkabı, hem heyatı, hem ölümü daşıyır. Bu
sebebden el-Qezali dahiliyi - insani, siyaseti - exlaqi etmeye çalı­
şır. Mehz bu sebebden o, «Hökmdarlara nesihet»de yazırdı: «Sul­
tanın qulu olan qul - yalnız metaforadır, amma bax, sultan - heqi-
qeten Allahın quludur».
01-Qezali bele hesab edirdi ki, hökmdarın esi hakimiyyeti
onun zahiri atributlara yiyelenmesinde deyil, hakimiyyetin batini,
'5

16. aşkarda olmayan mahiyyetini - onun asi manasını dark etmasinda-
dir. 9gar insanda asi hökmdann ham xarici, ham da daxili cizgi-
lari birlaşibsa, onu heç kas hakimiyyata davat etmasa bela, o, ela
hökmdardır. Oks halda, hatta bütün cahan onu öz ağası adlandırsa
bela, bunlarsız o - asirdir. Buna göre da al-Qazali bela hesab edir-
di ki, asi hökmdara har şeydan avval öz «daxili ordusuna» - ins-
tinktiarina, qazabina, hiylasina va s. sahib olmaq vacibdir. Böyük
fılosof göstarmak istayirdi ki, hakimiyyatin qarşısında yalnız bir
vazifa durmalıdır. Bu vazife da onun na üçün yarandığıdır, yani
bütün dünyaya xeyir vermesidir. Bu sababdan ol-Qazaü sultana
müraciatla deyirdi ki, Allah ona hakimiyyat ata edib, inam b lu ­
munu köksüna saparak onu itaat suyu ila suvarmağı ona göra amr
etmişdir ki, bu toxumdan kökleri yerin derinliklerine, budaqları
uca göylere yetan ağaç boy atsın.
«Hakimiyyatin kökleri derinliklerde, budaqları göylardadir»
- bir simvolik obrazdır. Bu müqayise bir tarafdan dövlatin adalet
va içtimai tarazlığın qurulması istiqamatinda faaliyyati, digar ta­
rafdan isa dövlatin varlığının asaslan arasında vahdetin vacibliyini
göstarir. Bunları al-Qazali hakimiyyatla qarşılıqlı alaqalandirirkan
obrazlı şakilda «inam ağacının kökleri» adlandırır. Bu kökler har
bir insanı özeli başlanğıcdan camiyyata va dövlata bağlayır. 01-
Qozali ehkamlar yaratmır, insan tabiatini ohlilaşdirmaya çalışır.
Ela yolla ahlilaşdirmaya çalışır ki, bu yol ham hakimiyyatin va
dövlatin dünyevi esaslarının möhkamlanmasina xidmat etsin, ham
da onları exlaqa va imana istinada gatirib çıxarsın. Başqa sözle, al-
Qazali Mütlaqin müxtalif anana va kriteriyalarma söykanarak ax-
laqla siyasetin vahdatini ortaya qoymaq istayir. Bu vahdatin qarşı-
sında duran moqsadlar, habela onun yaratdığı stimullar bu günü
bela içina almaqla cahanşümul ahamiyyat kasb edir. Daqiq desek,
dine dövlat va camiyyat quruculuğu ila bağlı dayişmaz axlaqi da­
yarlar öz gücünde qaldıqca onların ohamiyyati da azalmayacaqdır.
16

17. Rahman va rahmli olan Allahın adı ila!
Şeyx, imam, dinin bezeyi, islamın nüfuz sahibi, imamların
adlı-sanlısı 8bu Hemid Mohemmed ibn Mehemmed 0İ-Qezali et-
Tusi, Allah ondan razı olsun, Sultan Mehemmed ibn Melikşaha3,
Allah ona rehmet elesin, müracietlo deyirdi:
Ey alemin sultanı, meşriq vo meğribin padşahı, son© melum
olsun ki, Allah son© aşkar lütfkarlıq göstermiş vo çox şeyler bexş
etmişdir. Buna göre sen ona minnetdar olmalı, bunları beyan edib
hamıya bildirmelisen. Kim ki Allah-tealaya, Ona hemd olsun,
şükr etmezse, hemin bexş olunanlara zerer vb ziyan yetirmiş olar
ve qiyamet günü öz naşükürlüyünden xecalet çeker. Ölümle bir-
likde yox olan cahü-celal ağlı olan üçün qiymet, besireti olan üçün
ehemiyyet kesb etmez. Çiinki ömür ne qeder uzun olsa da, sona
yetdikde tekçe uzun olması baxımından fayda getirmez. Nuh
Oleyhisselam bele min ilden yuxarı yaşamasına baxmayaraq, indi -
beş min il ölümünden sonra heç ele bil olmamış kimidir.
Yalnız o lütfkarlıq deyerlidir ki, o, hemişe- bütün geceler ve
gündüzler qalacaqdır. Bu lütfkarlıq ise ebedi xoşbextliyin ve son­
suz fîravanlığın sebebi olan Allaha inamdır. Ve Allah sene bu lütf-
karlığı göstermişdir; qelbinde iman toxumunu cücertmiş, sene isti-
qamet vermişdir.
O, bu toxumu cücertmeyi vo onu itaet suyu ile suvarmağı
sene hevale etmişdir ki, hemin toxum kökleri yerin derinliklerin­
de, başı göylerde ağaca çevrilsin. Böyük ve Qadir Allah buyur-
muşdur: «Magar Allahın neca bir masal çakdiyini görmürsanmi?
Xoş bir söz (la ilaha illallah, Muhammadin rasulullah) kökü yerda
möhkanı olub budaqları göya ucalan gözal bir ağaç kimidir» (Qu-
ran, 14:24).
0ger etiqad Ağacın köklerini möhkemletmez, budaqlarının
boy atmasına yardım etmezse, onda şiddetle esen ölüm külekleri
ve yoxluq fırtınası onun üçün tehlükeli olar ve qulun son nefesi ile
yerinden qopub düşer. Ve bu qul, Allah bizi bundan saxlasın, ima­
nın itirer ve rebbi qarşısına eliboş çıxar.
J Pcyğarnbarlar da daxil olmaqla, tarixi şaxsiyyotlera aid qısa malumatlar kitabın
sonundaki adlar göstaricisinda vcrilib.
17

18. Ey sultan, sone malum olsun ki, bu Ağacın on kökü vo on
budağı vardır. Onun birinci kökü ruha v b qBİbB inam, birinci bu­
dağı iso cismani fBaliyyBtdir.
O, bundan sonra ali maclisda razılıqla qarşılandığım görüb
hamin on kökün vo on budağın manalarını izah etdi ki, alamin sul­
tanı bu ağacı basiayib böyütmakla maşğul olsun. Haqiqatan da,
agar sultan heç olmasa haftada bir gün tenhalığa çakilib Allaha
ibadet etsa va axirati üçün savab işlerle maşğul olsa, o, istayina
çatmış olar. Hamin gün ise cümadir, çünki cüma möminlarin bay­
ramıdır va onda ela bir saadet saati vardır ki, har kim samimi qalb-
dan va açıq ürakla Böyük Allahdan na dilasa, O (Ona hamd ol­
sun!), hamin şaxsin duasını qabul eder va ona savab verar.
Na olar ki, san yeddi günün birini Allahına ibadata hasr ede­
sen? Ogar senin bir qulun olsa va san ona haftada bir gün sanin
xidmatinda durmağı amr etsen va altı gün arzinda heç bir işe can
yandırmayan bu qul sana qulaq asmaqdan imtina etsa, sanin halın
nece olar? Axı san heç öz qulunu yaratmamısan! O yalnız şarti ola-
raq sanin qulundur!
San ise, ey hökmdar, Allahın (c.c.) yaratdığı va asi qulusan.
San öz quluna icaza vermadiyini özüne nece müsaid bilirsan?
Cüma günü nefsinize pahriz saxlamağı qarşınıza maqsad qo-
yun. Cüma axşamlan da bela etseniz lap yaxşı olar. Güma günü
sahar durub qüsl edin, ela paltar geyinin ki, özünde üç alamet da-
şısın. Yani gözal olsun, onda ibadet etmak mümkün olsun va o,
ipek va ya zarli parçadan olmasın. Bu keyfıyyatlardan uzaq geyimi
Allah boyanmaz.
Sahar namazım (salat al-facr) camaatla birga qıl. Bundan
sonra gün çıxanadak danışma va qibladan başqa yero baxma.
Olina hesab taxtası al va min dafa: «La ilaha illallah va Muham-
madin rasulullah» (Allahdan başqa allah yoxdur va Mahammad
onun rasuludur),- de. Gün çıxandan sonra qarelara amr et ki, bu ki­
tabı (Quranı) sanin üçün oxusunlar. Qoy qare har cüma günleri
sana Quran oxusun va bu, sanin yaddaşmda qalsın. Ela ki, qare
oxuyub qurtardı, dörd rükat namaz (salat) qıl, Allaha hamd et.
Çünki bu ibadatin, alalxüsus cüma ibadetinin mükafatı böyükdür.
Bundan sonra harada olsan, İslam taxtında vo ya taklikda,
hamişe: «Allahın Mahammada xeyir-duası va salamı olsun!»,-
dcya tekrar et. O gün na qadar bacamsan, o qadar lütfkarlıq gös­
ter. Haftanin bu gününü Allah-tealaya hasr et ki, O, haftanin digar
günlarini bu gününe bağışlasın.
18

19. İMAN AĞACININ RİŞ0L9RİNİN XATIRLANMASI
Birinci rişe. Dini esasların başlangıcı
Ey sultan, bil ki, sen yaradılmışsan v b sBni yaradan var. O,
bütün alemi v b onda olan hor şeyi yaradandır. O, birdir, şeriki yox-
dur, vahiddir, benzeri yoxdur. O, ezeli olandır (fı el-ezel) ve Onun
mövcudiyyetinin sonu yoxdur. O, ebediyyen mövcuddur ve onun
mövcudluğu pozulmazdır. Onun vücudunun başlangıcı ve sonunun
olmaması vacibiyyetdir ve yoxhıq Ona yaxın düşe bilmez. O, özü-
özlüyünde mövcuddur, her şey Ona möhtacdır, O ise heç neye ve
heç kime möhtac deyil. Onun mövcudiyyeti özüdür ve O, bütün
mövcudiyyetin sebebidir.
İkinci rişe. Qadir ve Ulu Yaradan haqqmda
I Bil ki, adı böyük ve uca olan Yaradan ne obrazdır, ne de for­
ma. O heç bir formaya sığmaz ve yerleşmez, «nece?», «ne qe-
der?», «ne?», «niye?» kimi suallar Ona aid deyil. Onun ağıla gele
bilecek heç bir şekli ve benzeri yoxdur. Çünki bunlar yaradılmış-
lara xasdır. O ise Yaradandır ve bu keyfıyyetler Onda ola bilmez.
O, lamekandır, çünki heç haraya sığışmaz ve bütün alem
Onun taxtınm, Onun hökmünün altındadır, Ona tabedir. O, Orş ya-
ranmamışdan hele mekandan yüksekde olmuşdur. Taxt (9rş) Onu
deyil, Onun rehmi, aliliyi ve qüdreti Brşi saxlar. j
Onun mekana ehtiyacı yoxdur ve O, bundan yüksekdedir;
Brş yaranmazdan bu bele olub ve yaranandan sonra da beledir.
Ovezlenme ve ya deyişmeler Onun keyfıyyetine tesir etmez. O,
xilqete aid xüsusiyyetlerden yüksekdedir ve onlardan uzaqdır.
Hele ki biz yer alemindeyik, Onun haqqında yalnız bilgiye mali-
kik. O biri dünyada O, bize bu dünyada neyese bir şeye baxdığı-
mız kimi adi görünmeyecek. Biz Onu gelecek heyatda benzeri ve
tayı-beraberi olmayan şekilde göreceyik;, çünki gelecek heyatdakı
müşahideçilik yerdeki heyatda olan seyre benzemez.
Onun oxşarı yoxdur, O, her şeyi eşiden, her şeyi görendir.
r Üçüncü rişe. Qüdrot haqqında
I O, her şeye qadirdir ve Onun qüdret ve hakimiyyeti mükem-
melliyin son heddidir. O zeiflenmez ve eskilmez, eksine, ne iste-
yibse edib ve ne istese ede biler. Yeddi qat göy, yeddi qat yer,
hemçinin Seltenet ve Taxt-tac Onun qüdretine ve Onun iradesine
19

20. tabedir. Her şeyin hakimi Odur ve Onun hakimiyyetinden başqa
hakimiyyet yoxdur. ;
Dördüncü rişe. Bilik haqqmda
O, her şeyi bilendir ve Onun Elmi hor şeyi ehate edir. Yerle
göy arasında ele bir şey yoxdur ki, O, bunu bilmesin. Çünki her
şey Onun Elmi sayesinde baş verir ve Onun Qüdreti sayesinde ya­
yılır. Ve O - her şeyden uca olan, sehradakı qum deneciklerinin,
ağaç yarpaqlarında yağış damalarının sayını, gizli fikirleri ve kü­
leklerin neden esdiyini bilendir. Göylerde olan uiduzlann sayı da
Ona bellidir.
Beşinci rişe. İrade
Heqiqeten, dünyada olan her şey Onun İradesi ve Onun is-
teyi ile mövcuddur. Ve balaca-böyük her şey - xırda ve iri, yaxşı
ve pis, xeyir ve zerer, artım ve itki, asudelik ve yorğunluq, sağ­
lamla ve xestelik Onun yaratdığı nizam daxilindedir, Onun iste-
yine tabedir ve hikmeti-ilahiye uyğun baş verir. Oger bütün insan­
lar, cinler, melekler ve şeyatin bir yere yığılsa, Onun İradesi, Qüd-
roti ve Qüvvosi olmadan, birce zerreni bele yerinden terpetmeye,
saxlamağa, böyütmeye ve ya kiçiltmeye qadir deyil. O, neyi istese
ve nece istese o da olacaq. Olmuş, olan ve ya gelecekde olacaq
heç bir şey Onun iradesine qarşı dura Ijilmez, çünki her şey Onun
ixtiyarında, serencammda ve itaetindedir.
Altıncı rişe. Onun her şeyi eşiden ve her şeyi gören olması
haqqmda
O, eşidile bilen her şeyi eşitdiyinden ve görüne bilen her
şeyi gördüyünden Onun eşitmesi üçün yaxın ve ya uzaqlığın, Onun
görmesi üçün İşığın ve qaranlığın ferqi yoxdur. O, gecenin zülmo-
tinde sürünen qara qarışqanı görür. Onun üçün gizli qalan heç ne
yoxdur. Soxulcanm yer altında hereketinden doğan sesi bele eşi-
dendir. O, qulaq vasitesile eşitmez ve göz vasitesile görmez. Onun
Elmi düşüncesinden töremez ve Onun hereket üçün alete ve ya
vasiteye ehtiyacı yoxdur. Neye «Ol!» dese, o da olar.
Yeddiııci rişe. Nitq haqquıda
Onun enirleri bütün yaradılışa şamildir ve onlar üçün müt-
leqdir. Onun verdiyi vedler ve Onun tehdidi esi heqiqetdir. Onun
20

21. omrleri - Onun kelamlarıdır. O, h0r şeyi biİ0n, arzulayan, eşid0n
v© gör0ndir. O danışa bilendir, amma Onun nitqi, boğaz, dil, ağız
V0 dişİ0r vasitssiia yaranan danışıq deyil.
Quran, Tövrat, Zebur, peyğ0mb0rİ0r0 (onlara salam olsun)
gönderilen kitablar Onun kolandandır. Onun nitqi - Onun sifetidir.
Onun bütün sifetleri ise ebedidir, daimidir. İnsanın nitqi herfler vo
soslordir, Allah-toalanın nitqi iso mübarokdir, horf vo soslordon
yüksokdodir.
Sokkizinci rişo. Onun - Allah-toalanın foaliyyoti haqqında
Dünyada no varsa, Onun torofındon yaradılmışdır vo Ona şe-
rik heç bir yaradıcı yoxdur. O - yegane Xaliqdir. Çetinliklerin,
qorxunun, kasıblığm, xostoliklorin, qobahotin do Onun torofındon
yaradılmasına baxmayaraq, O, edalotlidir. Onun emelinde haqsız-
lıq olmaz, çünki haqsız olan ona moxsus olmayana hökm edendir.
Böyük Yaradan iso Öz mülkünü idare edir. Ondan başqa hakim
yoxdur ve no olubsa, olur vo olacaqsa, hamisi Onun mülküdür. O,
bonzori vo şeriki olmayan hökmdardır vo heç kim no keyfıyyet, no
de komiyyot baxımmdan Ona qarşı dura bilmez. Ancaq O Özü he-
reketlorino qorar veror vo yerine yetiror. Çalanlarına iso yalnız
bunları olduğu kimi qebul etmok, Onun işine baxmaq vo Onun ver­
diyi qerarla razılaşmaq qalar.
Doqquzuncu rişo. O biri dünyanın (o!-axira) xatırlanması
i Allah-toala alomi iki növdon - ruh vo bedenden ibaret yarat­
mış, bedeni ruhun meskeni etmişdir ki, o, bu dünyadan o biri dün­
yadaki heyat üçün ehtiyat yığsın. Her ruhun bedende ne qeder qala-
cağını da O müeyyen edir. Bu vaxt bitende ruhun yerdeki heyatı da,
ondan artıq ve ya az olmadan, bitir. Ölüm saati çatdıqda O, ruhu be­
denden ayırır. Amma ölünü qebire qoyduqda ruh Münker ve Naki­
lin4 suallanna cavab vermek üçün yeniden bedene qayıdır. Bu iki
neheng ve vacib varlıq ondan soruşurlar: «Rebbin kimdir?», «Pey-
ğemberin kimdir?». Bger vefat eden cavab vere bilmezse, onda ona
eziyyet vererler ve qebrini ilanlar ve eqreblerle doldurarlar. /
Ve her şeyin müeyyen olunacağı, mükafat verileceyi, her
kesin mühakime edilib emeline evez alacağı Qiyamet günü ruh
bedene qayıdır, sehifeler paylanır ve o insanın emelleri hamının
4 M ünker ve Nakir - qobirde insanı sorğu-sual eden iki melek.
21

22. diqqetine verilir. Her bir insan öz kitabına baxaraq bu dünyadaki
işlerini ve emellerini görür, ne derecede itaetkar ve günahkar ol­
duğunu derk edir. Sonra insanın emelleri mizan-terezide ölçülür.
Bundan sonra ona tükden nazik, ülgücden iti Sirat körpüsünden
keçmek emr olunur. Kim ki bu dünyada doğru yolda olub saleh
emellere malikdir ve düzgün heyat terzi keçirib o, Sirat körpüsün-
don sakit ve asan keçecek. Amma beyenilen heyat terzi keçirme-
yen, xeyir emel sahibi olmayan ve Rebbine itaet etmeyib öz nefsi­
nin esirine çevrilen şexsler Sirata yol tapmayacaq, ondan keçe bil-
meyib Cehenneme düşecek.
Hamım Siratdan keçmek, öz emellerine göre cavab vermek
gözleyir. Haqlı olanlar öz haqqını alacaq, yalançılar ve müştebeh-
ler smağa çekiiib ifşa olunacaqlar.
Bezi adamlar sorğu-sualsız Cennete daxil olacaq, bezileri
zeif sorğu-sual edilecek ve onlara qarşı nezaketli davranılacaq.
Bezileri ise suallara cavab vermekde çetinlik çekecek, mübahise
-etmeli ve inandırmak olacaq. Sonra kafirleri heç bir xilas yolu ol­
mayan Cehenneme tökecekler. Mömin müselmanlar Cennete da-
xil olacaq, günahkarlann ise Cehenneme atılması emr olunaeaq.
Peyğemberlerin, alimlerin, en temiz exlaq sahihlerinin ve Allaha
yaxın olan qullarınm müdafle etdikleri insanlar efv olunacaq. Mü-
dafıe olunmayanlar öz günahı derecesinde cezalandırılacaq ve öz
cinayetleri derecesinde ezab çekecekler. Bger o, bu dünyada ima­
nını itirmemişse, bunlardan sonra Cehennemden çıxıb, Cennete
daxil olacaq.
Onuncu rişe. Allahın Rosulunun, ona Allahın xeyir-duası
ve salamı olsun, xatırlanması
Allah her şeyi qabaqcadan müeyyenleşdirerken ele etmişdir
ki, insanın fealiyyeti, onun veziyyeti, emelleri ferqlensin. Bünla-
rın bezisi onun bedbextliyinin, bezileri ise xoşbextliyinin sebebi­
dir. İnsan bunlar barede öz isteyi ile xeber tuta bilmez.
Bundan sonra Allah Öz Rehmi, Qüdreti, Alicenablığı ve
Bmeli-salehliyinin gücü ile melekleri xelq etdi. Ve onları ezelden
xoşbext olmasına qerar verdiyi kimselere - peyğemberlere elçi
gönderdi. Peyğemberleri ise insanlara gönderdi ki, onlara bed-
bextlik ve seadet yollarını gösterib başa salsınlar ki, onlar da Allah
qarşısmda nahaq emellerine haqq qazandıra bilmesinler. O, bizim
peyğemberimiz Mehemmedi, ona Allahın xeyir-duası ve salamı
22

23. olsun, son peyğember olaraq gönderdi ve onu özünün elçisi ve yol
göstereni etdi. Onun peyğemberliyini ele seviyyede kamil etdi ki,
daha bundan artığına yer qalmadı. Bu sebebden Allah-teala onu
xatemül-enbiya, ona salam olsun, seçdi.
I.' .
İMAN AĞACININ BUDAQLARININ
XATIRLANMASI
Ey sultan, bil ki, insan qelbinde her defe baş qaldıran bilik-
ler ve fikirler imanın kökleridir. Amma itaetkarlığın ve edaletin
tezahürü olaraq onun bedeninin yeddi üzvü vasitesile gerçekleşen-
ler ise imanın budaqlarıdır. Budağın saralıb-solması kökün zeifli-
yinde^ ve onun ölüm qarşısmda dayana bilmeyeceyinden xeber
verir.j Bedenin lealiyyeti - qelbdeki inamın işaresidir. İmandan tö- /
reyen emeller ise haram buyurulandan nefsini saxlamaq, Allahın
gösterişlerine emel etmekdir. Bunlar ise iki cür olur: birincisi, se­
ninle Böyük Allah arasında olandır. Meselen, oruç tutmaq, namaz,
zekat, şerab içmemek kimi. İkinci ise seninle etrafındakılar arasın­
da olandır. Meselen, teebelerine qarşı edaletli olmaq, onları istis­
mar etmemek kimi. Birincide esas olan Onun emrlerine tabe olma­
ğın, Onun icaze vermediyinden çekinmeyindir. Ve senin ona mü-
nasibetin, senin qullarımn sene nece münasibet beslemesini istedi-
yin kimi olmalıdır. İkinci, senin insanlara münasibetin eger sen
qul, başqası sultan olsa, onun sene nece münasibet beslemesini is-
tediyin kimi olmalıdır.
Ve bil ki, seninle Böyük Yaradan, Ona hemd olsun, arasında
baş verenlerde Onun seni bağışlaması çox asandır. Amma O, seni
insanlara qarşı haqsızlığa göre Qiyamet günü efv etmeyecek. Bu,
böyük tehlükedir.~]
Doğru-düzgun, edaletli reftar etmeyen hökmdarların heç biri
cezadan yayına bilmez. İş bu yere geldikde en vacib meseleni -
edaletin esaslarını izah edek. Sen bil ki, Qiyamet günü öz dünya
heyatında ne derecede düzgün ve edaletli olmağın barede sorğu-
sual edileceksen.
Adiliiyin on esası vardır.
23

24. BDAL0TİN VB DÜZGÜNLÜYÜN 0SASLARI
. Birinci esas
Birinci esas, senin hakimiyyetin onun menasını başa düşme­
yin ve tehlükesini anlamağın üçündür. Heqiqeten, hakimiy-
yetde olmaq bir qismetdir ve ondan tam şekilde, düzgün isti­
fade edeni sonsuz ve en böyük seadet gözleyir. Kim bunu
bacarmasa ele müsibete düçar olar ki, bundan da dehşetli ve
amansızı yoxdur. j
Hakimiyyetin zeruriliyi ve tehlükesi haqqında Allahın Resu-
lunun, ona Allahın xeyir-duası ve salamı olsun, buyurduğu buna
sübutdur: «Sultanın bir gün edaletli olması, yetmiş illik ibadetin­
den yaxşıdır».
Peyğember eleyhisselam buyurmuşdur: «Qiyamet günü Al­
lahın taxtının kölgesindön başqa, kölgelenmeye ve sığınmağa bir
yer olmayacaq. Onun kölgesine ise yalnız yeddi emel sahibi sığına
bilecek; öz toebelerine münasibetde edaletli olan sultan, Rebbine
itaetde böyümüş gene, üreyi hemişe, hetta bazarda olsa bele, mes-
ciddo olan adam, Allah adına bir-birlerini sevenlerin her ikisi, ten-
halıqda Allahını zikr eden ve axiret dünyası üçün az iş gördüyün-
den göz yaşı töken insan, gözel vo eybsiz qadının devetini, ona
meyli olsa bele, redd edib: «Men Allahdan qorxuram»,- deyen ve
sol eli bele sağ elinin payladığı sexavetden xebersiz olan».
Peyğember eleyhisselam daha buyurmuşdur: «Allaha en ya-
xın vo sevimli olan şoxs adil sultandır. Allahın en çox xoşlanma-
dığı ve Ondan en uzaq olan ise edaletsiz hökmdardır».
O daha sonra buyurub: «Mehemmedin Ruhunun Sahibine
and olsun ki, adil sultana göylorde onun bütün teebelerinin emel­
leri qeder savab yazılar. Onun her duası yetmiş duaya beraber tu­
tular5. Bele olduqda qula şahlıq rütbesi verib, onun hoyatmın bir
saatini başqasının bütün heyatına beraber etmekden böyük müka­
fat yoxdur. Kim bu mükafatlandırıldığı vaxtın ehemiyyetini derk
etmese, qeddar olub, öz nefsine alude olacaq. Ve en qorxulusu da
Allahın onu özünün düşmenleri cergesine keçirmesi tehlükesidir».
Hakimiyyetin ne derecede tehlükeli ola bileceyini İbn Ab-
basm, Allah ondan razı olsun, neql etdiyi de gösterir: «Bir defe
5 Başqa alyazmada «Y etm iş min duaya».
24

25. Allahın Resulu, ona Tanrının xeyir-duası vo salamı olsun, Kebe
önünde keçiriien yığıncağa gelir. Oradakılara Peyğember eleyhis-
selam bele deyir: «Qoyyürfthığuntf* Otluda ve x&matifii0ff9 otan?
larla bu üç şeyde bele davranın: eger onlar sizden merhemet um-
salar - merhemetli olun; eger sizden onlan mühakime etmenizi is­
teseler - edaletli olun ve sonuncu, dediyinize emel edin. Bunlara
emel etmeyene Allahın ve meleklerin qezebi tutar ve heç bir va-
cib, yaxud elave ibadet onu qaldıra bilmez».
Ve o eleyhisselam buyurub: «Her kim iki reqib arasında ada­
letsiz mühakime yeritse, Allahın ona leneti olsun!».
Peyğember buyurub: «Qiyamet günü Allah üç adamın üzüne
baxmaz; yalançı hökm sahihlerinin, zinakar qocanm ve şöhretpe-
rest kasıbın». Burada onların isteklerinde heddini aşdıqları nezer-
de tutulur.
Resul eleyhisselam bir defe öz meslekdaşlanna buyurub:
«Gün gelecek siz qerbi ve şerqi feth edeceksiniz ve onlar sizin
elinizde olacaq. O yerlerin bütün hakimleri, Allahdan qorxan, mü­
minlik yolun tutan ve emaneti geri qaytaranlar istisna olmaqla, Ce­
henneme girecekler». '
O buyurmuşdur: «Allahın öz qullarım tapşırdığı hakimler
içinde onları aldadan, düz istiqamet göstermeyen ve rehm etme­
yenlerden heç biri Cehennemden qurtula bilmeyecek».
O buyurmuşdur: «Her kirtı ki müselmanlar üzerinde haki-
miyyete sahibdir, ancaq onlarla öz doğmaları kimi davranmır,
onun yeri artıq Cehennemdir».
Allahın Resulu buyurmuşdur: «Menim ümmetimden ikisi
menim himayemden mehrum olacaq: despot hökmdar ve zererli
yenilikleri ve fanatizmi ile dinin serhedlerini aşan kes».
Resul eleyhisselam buyurub: «Allah bu beş adama qezeb ye-
tirer: teebeleri onun qarşısında bütün vezifelerini yerine yetirdik­
leri halda, onlarla edaletli davranmayıb zülmden qurtarmayan
hökmdara; tabeliyinde olanların güçlü (haqlı), güçsüz (haqsız) ol­
masına göre deyil, dostluğa ve hüsn-reğbetine göre qerarlar veren
müdire; arvad ve uşaqlarını Allaha ibadet etmeye çağırmayan, on­
lara dinin buyurduqlarmdan melumat vermeyen ve ruzisinin hara­
dan geldiyine ehemiyyet vermeyen aile başçısına; tutduğu işçiye
iş görülenden sonra pulunu ödemeyen adama; öz arvadı ve onun
cehizi ile insafsız davranan adama».
25

26. * 't
Bele neql edirler ki, Ömer ibn el-Xettab el-Feruq, Allah on­
dan razı olsun, bir defe defn merasiminde iştirak edirmiş. Bir kişi
ireli çıxıb cenaze namazı (selat el-canaze) qılır, meyiti qebre qoy-
duqdan sonra elini mezarın üstüne qoyub deyir: «İlahi, eger sen
ona ceza versen, bu, Senin haqqındır, çünki o, Sene itaetkarlıq
göstermemişdir. Bger Sen onu efv etmek istersense, onun, heqi-
qeten, Senin rehmine ehtiyacı var. Ey merhum, eger sen hökm-
dar, reis, xettat, qeddar ve vergi toplayan olmamışsansa, xoşbext-
sen». Bundan sonra o kişi adamların gözünden itir. Ömer ibn el-
Xettab emr edir ki, onu tapıb getirsinler. Lâkin o adamı heç yerde
tapa bilmirler. Onda Ömer (Allah ondan razı olsun) buyurur ki, o
şexs Xızır eleyhisselam imiş.
Peyğember, Allahın ona xeyir-duası ve salamı olsun, buyu-
rub: «Vay halına hökmdarların, reislerin ve qeddar adamların, Qi-
yamot günü onları göyden asacaqlar ve onları Cehennemde üzü
üste ele sürüyecekler ki, yer heyatında eledikleri emellere peşi-
man olacaqlar».
O buyurmuşdur: «Her kim ki on neferin qeyyumu olmuş (lâ­
kin onlarla edaletli reftar etmemişse), onu Qiyamet günü elleri
boynuna zencirienmiş getirecekler. Oger onun yaxşı emelleri
olubsa, zencirleri açacaq, yox eger yoxdursa, daha da ağırlaşdıra-
caqlar».
öli ibn Abu Talib, Allah ondan razı olsun, buyurub: «Göy-
lerdeki Hakimle görüşende vay olsun yerdeki hakimlerin halına.
Yalnız edaletli olan, şexsi marağına göre yox, haqq adına qerar
veren, qohumbazlığa meyi etmeyen, qorxu ve ya tamaha göre qe-
rarını deyişmeyib Allah Kitabını özlerinin emelleri üçün ayna se­
çen ve onu esas tutmaqla qerar veren hakimler bu müsibetden ke­
nar olacaqlar».
Resul eleyhisselam buyurub: «Qiyamet günü hökmdarlan
Tanrının qarşısına getirecekler ve Allah, O, Böyük ve Her şeye
qadirdir, onlara buyuracaq: «Siz yerde Menim qullanmm qeyyum-
lan olmuşunuz». Sonra onlardan birinden soruşacaq: «Sen menim
qullarıma niye Men müeyyen etdiyimden ağır cezalar vermisen?».
O cavab verecek: «Ey menim Rebbim, çünki o, Sene itaetsizlik
gösterirdi ve buyurduqlarınıza _zidd gedirdi». Böyük ve Qadir Al­
lah deyecek: «Senin qezebin Menim qezebimi keçmeli deyildi».
Sonra O, başqasından soruşacaq: «Niye sen Menim qullarıma men
buyurduğumdan yüngül cezalar vermisen?». O cavab verecek: «Ey
26

27. Allahım, men onlara rehm etmişem». Onda Allah-teala buyura-
caq: «Sen nece Menden artıq rehmli ola bilersen? Hem cezanı
ağırlaşdıranı, hem de onu yüngülleşdireni götürün Cehennemin
küncüne atın!»
Hüzeyfe, Allah ondan razı olsun, söylemişdir: «Men heç bir
hökmdarı, mömin olsun-olmasm, terifleye bilmerem. Çünki eşit-
mişem ki, bir defe Allahın Resulu, ona Allahın xeyir-duası ve sa­
lamı olsun, buyurmuşdur: «Qiyamet günü hakimleri getirib Sirat
körpüsünden keçirecekler ki, edaletsiz qerarlar verenleri, mehke-
mede rüşvet alanları ve ya tereflerden birini daha artıq dinleyen­
leri Cehenneme atsınlar. Onlar bu körpüden aşağı yetmiş il uça-
caqlar ki, nehayet, Cehennemin dibine çatsınlar».
Hemçinin söylenilir ki, peyğember Davud eleyhisselam heç
kim onu tanımasın deye, libasım deyişib geceler gezer ve adamlar­
dan Davudun nece heyat keçirdiyi barede soruşarmış. Bir defe
meleklerden Cebrail insan simasında onun qarşısına çıxır. Davud
ondan soruşur: «Sen Davudun heyatı haqqında ne deye bilersen?».
Cebrail cavabında deyir: «Davud çox yaxşı insandır. Ancaq xezi-
neden deyil, öz elleri ile qazandığı çörekle qidalansaydı, daha
yaxşı olardı». Göz yaşları ve keder içinde geri dönen Davud Al­
laha el açıb deyir: «îlahi, mene ele bir senet öyret ki, men onun
sayesinde öz zehmetimle ve öz ellerimle çörek qazana bilim!».
Onda Allah ona zireh hazırlamağı öyredir.
Ömer ibn el-Xettab da, Allah ondan razı olsun, her gece ev­
den çıxar, gözetçilerle birge gezerdi ki, harada bir zede görse onu
diizeltdirsin. O, deyirdi: «öger qotur bir qoyun bele çaydan uzaqda
qalıbsa ve men heç ne etmiremse, Qiyamet günü bunun cavabını
vermeli olacam».
Ey sultan, sen bir Ömerdo, Allah ondan razı olsun, olan ilti­
fata ve edalete bax. İnsanlardan heç kim onun möminliyi seviyye-
sine çatmayıb. Gör o, nece düşünürdü ve Qiyamet gününün eza-
bından nece ehtiyat edirdi. Sen ise öz teebelerinin veziyyetine
diqqet yetirmeden ve memleketinin ehalisine laqeyd yanaşmaqla
hökmranlıq etmisen.
Abdulla ibn Ömer ve onun aile üzvlerinden bir neçesi bele
söyleyib: «Biz Allaha yalvarırdıq ki, Ömer ibn el-Xettabı yuxuda
bize göstersin. Nehayet, on iki il sonra men onu yuxuda gördüm.
O, qüsl edib, izara bürünmüşdü. Men ondan soruşdum: «Sen öz
Rebbinle nece görüşdün? Ve O, seni nece mükafatlandırdı?». O,
27

28. cavabmda soruşdu: «Menim sizi terk etmeyimden ne qeder vaxt
keçib?». Men cavab verdim: «On iki il». Onda o buyurdu: «Men
sizden synlandan bu vax(adek Tanrıya hesabat verirdim. Qorxur-
dum. Bger Allah her şeyi bağışlayan, Rehmli, Sexavetli ve Alice-
nab olmasaydı, mehv olacaqdım». Bu, yerdeki heyatmda qamçı-
smdan başqa, heç bir hakimiyyet simvolu olmayan Ömerin veziy-
yetidir.
Bhvalat
Yunan imperatoru Ömer ibn el-Xettabm yanına elçi gönderir
ki, onun gördüyü işlere nezer yetirsin ve onun emellerine tamaşa
etsin. Elçi Medineye daxil olub onun sakinlerinden soruşur: «Sizin
padşahımz haradadır?». Ona cavab verirler ki, bizim padşahımız
yoxdur, bizim rehberimiz var. O, indi şeherde deyil.
Elçi onu axtarmağa çıxır ve görür ki, o, güneşin altında yerde
- isti qumun üstünde, qamçısım balmc evezi başının altına qoyaraq
yatıb. Alnından o qeder ter axıb ki, yer islamb. Ele ki, elçi bunu
görür, qelbinde ona qarşı bir ehtiram baş qaldırır. O deyir: «Bu,
qarşısmda bütün şahların qorxudan dinçlik tapmadığı insandır. Sen
Ömer, adilsen. Buna göre de qorxu bilmeden sakit yatırsan. Bizim
padşah ise zorakıdır ve teeccüblü deyil ki, her zaman qorxu içinde
yatır. Men şahid oldum ki, sizin dininiz - Haqq dinidir. Bger men
bura elçi kimi gönderilmeseydim, İslamı qebul ederdim. Sonra
mütleq qayıdacam ve müselman olacam».
Ey sultan, bil ki, hakimiyyetin xeteri böyük, belası çox, soh­
beti uzundur. Hökmdar olan yalnız din alimlerine yaxın olmaqIa
qurtula biler. Bu alimler ona edaletin yolunu öyreder ve onun bu
tehlükoli veziyyetini yüngülleşdirerler.
, İkinci esas
Sen hemişe bele alimlere doğru yönelmeli ve onların nesi-
hetlerini dinlemeye çalışmaksan. Kafir alimlerin dünyevi
heyatm nemetlerine heves gösteren davamçılarmdan qorun-
malısan. Onlar seni medh edib yoldan çıxararlar. îsteyerler
ki, haram mala aludeçilikden, dinin qadağan etdiyi yolla (ha­
ram) elde edilenden ve senin elinde olanlardan yalan ve hiy-
le ile ne ise qazansınlar ve sen onlardan razı qalasan. Heqiqi
alim ise senin elindekine göz dikmez. Ve o, sene meslehet-
lerinde ve söylediklerinde maraq güdmez.
28

29. Bele neql edirler ki, el-Belxinin qardaşı xelife Harun er-Re-
şidin yanına gelende, o soruşur: «Sen zahidin qardaşısan?». 31-
Belxi deyir: «Men qardaşam, ancaq zahid deyilem».
Harun er-Reşid deyir: «Mene bir meslehet ver». Cavabında''
eşidir: «Heqiqeten, Allah seni 3bu-Bekr es-Sadiqin yerine qoy-
muşdur ve senden doğruluq teleb edir. O, sene Ömer el-Feruqun
mövqeyini vermiş ve senden heqiqoti yalandan ayırmağı teleb
edir. O, seni Osman Zynnureynin yerinde oturtmuş ve senden
onun kimi sade ve eliaçıq olmağı teleb edir. O, 31i ibn 3bu Tali­
bin yerini sene vermişdir ve senden elm ve edalet teleb edir». Ha­
run er-Reşid deyir: «Mene meslehetlerini artıq et». O deyir:
«Yaxşı. Bil ki, Allahın Cehennem adlanan bir yeri var ve O, seni
hemin yerin qapıçısı qoymuş ve üç şey: xezine, qamçı ve qılmc
verib, insanların Cehenneme girmesinin qarşısını almağı tapşır-
mışdır. Buna göre de kim ehtiyac üzünden qapına gelse, ona xezi-
nenden pay vermeye etiraz etme, kim Rebbinin buyurduğuna qarşı
getse, onu qamçı ile cezalandır ve kim de nahaqdan adam öldürse,
onu merhumun yaxın qohumu icaze vererse, bu qılıncınla edam et.
3ger sen öz Rebbinin emrini yerine yetirmesen, onda axiretde Ce­
hennem sakinlerinin başçısı olacaqsan». Harun er-Reşid deyir:
«Mene daha bir neçe meslehet ver». O, cavabında söyleyir: «Sen
suyun menbeyi, canişinler ise senden axan kiçik çaylardır. 3ger
qaynaqda su temiz olsa, bu çayların bulanıqlığı ona maneçilik tö-
retmez. Yox, eger bu menbe bulanıq olsa, onda çayların temizliyi
bele ona kömek ede bilmez».
Bhvalat
Bir defe Harun el-Reşidle Abbas Fudeyl ibn İyyada baş çek­
meye yollanırlar. Onun evinin qapısına çatanda Fudeylin bu Quran
ayesini oxuduğunu eşidirler:
«Yoxsa dünyada pis amaller edanlar (axiratda) onları iman
gatirib yaxşı işler göranlarla bir tutacağımızı, onların hayatlarının
va ölümlerinin eyni olacağını güman edirdilar» (Quran, 45:21).
Ayenin menası: Yoxsa, yanlış iş görenler ve pis emeller tö-
redenler onlann xeyir iş görenler ve möminlerle bir seviyyede tu-
tulacaqlarmı düşünürler? 31bette yox. Onlar fikirlerinde yanılırlar.
Bu zaman Harun er-Reşid deyir: «3ger biz bura nesihet al­
mağa gelmişikse, bu ele kifayetdir». Sonra o, Abbasa gösteriş ve­
rir ki, qapını döysün. O, qapını döyüb deyir: «Möminlerin emirine
29

30. qapılannı aç!». Bu vaxt Fudeyl soruşur: «Bmirol-möminin menim­
le ns işi var?». Abbas yen© söyİ0yir: «Bmir© tabe ol vo qapını
aç!». Bu zaman gec© imiş, evd© çıraq yanırmış. O qalxıb çırağı
söndürür v© qapmı açır. Harun ©r-R©şid iç©ri girib ©lini gezdirir ki,
Fudeyl il© görüşsün. O, ©li il© Fudeyli tapanda deyir: «0g©r Qiya-
m©t günü cezadan qurtula bilm©s©, vay s©nin bu ©linin halına».
Sonra ©lav© edir: «Ya ©mirol-möminin, Allah qarşısında sorğu-
suala hazırlaş. Çünki O, s©ni Siratda dig©r müs©lmanlardan ayıra-
caq v© s©nd©n onların h©r birin© gör© ©dal©t t©l©b ed©c©k». Harun
©r-R©şid b©rkd©n hÖnkürmey© başlayır v© bunu gör©n Abbas de­
yir: «Ey Fudeyl, bir q©d©r sakit ol. S©n ©mir©l-mömini öldürür­
sen». O is© cavab verir: «Ey Haman, onu öldüren s©n v© s©nin tay-
fandır. S©n is© m©n© deyirs©n ki, sakit ol, s©n ©mir©l-mömini öl-
dürürson». Bu vaxt Harun ©r-R©şid Abbasa deyir: «S©n© Haman
dem©kl©, o, m©ni do fıron adlandırmış oldu». Sonra Harun ona min
dinar uzadır v© deyir: «Bunlar halal puldur - monim anamın mira­
sından qalıb». Fudeyl is© ona bel© cavab verir: «S©n bunu m©n©
ver©rk©n mon son© bunlardan ©1 ç©kib Allahının yanına qayıtmağı
©mr edir©m». V© pulu q©bul etmoyib onu t©rk edir.
Öm©r ibn Bbdüloziz M©h©mm©d ibn K©ob ©1-Kurzid©n xa-
hiş edir ki, ©dalotin nec© olduğunu onun üçün t©svir etsin. O deyir:
«Sondon yaşlı müselmana oğul, sonl© homyaşıd müselmana qar-
daş, s©nd©n kiçik yaşlı müselmana ata kimi ol. Günahkar olanı öz
günahı (cinayeti) d©r©c©sind© cezalandır. Kin boslediyin h©r han-
sı müsolmanı vurmaqdan qorx, çünki bu, s©ni Cehennem© aparar».
Çox mömin adamlardan biri dövrünün hökmdannın yanma ge­
lir. Hökmdar ona deyir: «Men© öyüd ver». Mömin ş©xs deyir: «Ya
©mirel-möminin, siz© molum olsun ki, m©n bir dof© Çin© getmişdim.
O vaxt Çinin hökmdan xost©liy© düçar olmuşdu, onun qulağı batmış-
dı v© o eşitmirdi. Bir dof© m©n onun ağlaya-ağlaya bu sözlori dediyini
eşitdim: «Men kar olduğuma gör© ağlamıram. Ona gör© ağlayıram ki,
qapımda duran v© m©nd©n kömok istoyon mozlumun feryadını eşid©
bilmirom. Şükür Allaha ki, O, monim gözlerimi saxlayıb». Bundan
sonra o, f©rman verir ki, zülm© moruz qalmış adamlar qırmızı geyin-
sinlor. V© hor gün filin belin© oturub gozor, kimin ©ynind© qırmızı
paltar görerdis©, onu çağınb şikayotini qebul ed©r v© şikayetçi olduğu
adamla münasibotini ©daletli h©ll ederdi.
Ey ©mirol-möminin, siz bir kafir padşahın Böyük Allahın
qullarına nec© ş©fq©tl© davrandığına baxın. Sonra özünüzün, Pey-
30

31. ğember, Allahın ona xeyir-duası vo salamı olsun, neslinden ve
mömin olmağınıza baxmayaraq, teebelerinize münasibetinize ne-
zer yetirin».
Bir defe Bbu Kulab Ömer ibn Bbdülezizin meclisine gelir.
Ömer ona buyurur: «Mene meslehet ver». O deyir: «Adem eley-
hisselamdan bu günümüzedek senden başqa xelife qalmamışdır».
Ömer deyir: «Mene daha bir neçe nesihet ver». O cavab verir:
«Sen birinci xelifesen ki, öleceksen». Ömer yene ondan nesihet
etmesini isteyir. Bbu Kulab deyir: «Bger Allah seninle olsa, seni
heç kim qorxuda bilmez. Yox, eger O, seninle deyilso, sen heç
yerde gizlene bilmeyeceksen». Onda Ömer deyir: «Senin söyle­
diklerin mene kifayet etdi».
Süleyman ibn Bbdiilmalik xelife idi ve bir defe fikre dalıb
dedi: «Men bu dünyada çox xeyir işler gördüm. Göresen menim o
dünyada ehvalim nece olacaq?» O dövrün en bilikli ve en mömin
adamlarından olan Bbu Hazimin yanma adam gönderdi ve tapşırdı
ki, ona bele söylesin: «Seherler yediyin yemeyi mene gönder». O
da bir parça kepekden çörek gönderdi ve bildirdi ki, onun seher
yemeyi budur. Süleyman bunu görende ağladı, ona qarşı qelbinde
böyük reğbet hissi doğdu. Üç gün heç ne yemeyib oruç saxladı.
Yalnız üçüncü günün gecesi ailesi ile birlikde şam eledi ve o, ke­
pek çöreyini yedi. Mehz bundan sonra onun oğlu Ömer ibn Bbdü-
leziz dünyaya geldi. Bbdüleziz dövrünün en şerefli, düzgünlüyü
ile seçilen, edaletli, mömin ve emeli-saleh şexsiyyeti oldu. O,
Ömer ibn el-Xettabın, Allah ondan razı olsun, yolunu tutdu. Ve
deyilenlere göre, bunlar Süleymanın xeyirxahlığı, orucu ve çöreyi
yediyine göre olub.
Ömer ibn Bbdülezizden, Allah ona rehmet elesin, soruşur­
lar: «Senin bu qeder düzgün olmağına sebeb ne olub?». O deyir:
«Bir defe men öz xidmetçimi vurdum. O ise mene dedi: «Men Qi-
yamet qopacağı günden evvelki geceni tesevvür edirem». Bu söz­
ler menim üreyimi yerinden oynatdı».
Bir meşhur şexs Harun er-Reşidin Brefatda başıaçıq, qızmar
gün üstünde ayaqyalın durub, Allaha el qaldırıb bele dediyini gö­
rür: «Sen - Sensen, men ise menem. Menim xasiyyetim her gün
Şenin itaetinöen çıxmaq, Senin xasiyyetin mene her gün Senin
Bfvin ve Rehminle qayıtmaqdır». Bunu gören hemin adam dedi:
«Qüdretli yerin her şeye qadir göyler qarşısında itaetine baxın!».
31

32. Bir defe Ömer ibn Bbdüleziz Bbu Hazimden nesihet isteyir.
Bbu Hazim ona deyir: «Yatanda ölümü başının altına qoy. Ölümün
tez gelmesini istesen, onun yanında ol, ölümün gec gelmesini iste-
yirsense, onun yanında ondan yayın».
j Buna göre hökmdarlara başqalannın nesihetlerini dinleyib
onları nezere almaq ve her defe alim görende ondan meslehet is­
temek vacibdir.
Alim ise padşahlara doğru yol göstermeli, onları aldatmamak
ve onlardan haqq sözünü esirgememelidir. Ve her kim ki yalan
danışır, o, zülmün iştirakçısına çevrilir. J
• •
Üçüncü esas:
[ Yalnız özünü edaletsizliklerden çekindirmeyib, hem de qul-
luğunda olanları, canişinlerini ve müavinlerini terbiyelendir-
mek ve onların haqsızlıq etmesine icaze vermemek. Çünki
sen axiretde tekçe öz haqsız emellerine göre deyil, onlann
da haqq işlerine göre sorğu-sual edileceksen.!
Ömer ibn el-Xettab öz valisi Musa ed-Bşeriye yazmışdı:
«...sonra...6 İIeqiqeten, en xoşbext hökmdar teebeleri xoşbext
olan, en bedbext hökmdar - teebeleri bedbext olandır. Zülmden
çekin, çünki senin xidmetçilerin de seni teqlid edirler. Sen otlağa
düşmüş ve hedden artıq otlamaqdan kökelib öz ölümüne bais olan
heyvan kimisen. Çünki bele heyvanı mehz köklüyüne göre kesir­
ler ve yeyirler».
Tövratda ise yazılmışdır: «Hökmdar eger öz teebelerinin
düzgün olmayan emellerinden xeber tutarsa, lâkin heç bir tedbir
görmezse, bu haqsızlıqlar onun adına yazılacaq ve o, buna göre it-
tiham edilib cezasını alacaq».
Hökmdar bilmelidir ki, en edaletsiz insan imanını ve axiret-
doki gelecek heyatmı dünyadaki başqalarma mexsus nemetlere sa­
tandır. İnsanların çoxu öz nefsinin quludur ve hevesinde olduğuna
çatmaq üçün her cür hiyleye el atır. Bütün qulluqçular ve xidmetçi-
ler özlerinin dünya heyatındakı payından öteri hökmdarlannı alda­
dır ve onu haqsızlığa tehrik edirler. Bununla da öz meqsedlerine
çatmaq üçün onu Cehenneme sürükleyirler. Haram dirhem qazan-
maqdan ötrü senin mehvine çalışandan ise daha pis düşmen yoxdur.
6 Bu sözlor («sonra ise») imamın möizosinde ve ya hökmdarlann m ektublannda Allahın
ve Mohommod pcyğomborin torifinden sonra verilir.
32

33. Öz teebelerine qarşı adaleti gözlemek isteyen hökmdar öz
nöker-naibine de edaletli olmağı öyretmeli ve onlara öz arvad-uşa-
ğma baxdığı kimi nezaret etmelidir. Bu da yalnız hökmdarın eda-
leti könlünde besleyeceyi, ağıl ve imanı kef ve qezebin deyil, kef
ve qezebi ağlın ve imanın esirine çevireceyi zaman mümkündür.
O hem de bilmelidir ki, ağıl meleklerle eyni mahiyyetden
ve Allahın ordusundan, kef ve qezeb ise şeytanın leşkerindendir.
Allah ordusunu arxaya keçirib, şeytan ordusunu önünde tutan baş-
qalarına qarşı nece edaletli ola biler? Ona göre de edalet güneşi bi­
rinci hökmdarın qelbinde baş qaldırmalı, sonra ev sakinlerini ve
padşahın yaxınlannı nuruna boyamalı ve yalnız bundan sonra onun
İşığı teebelere çatmalıdır. Güneş olmadan işıq elde etmek isteyen
ise mümkün olmayanı isteyir ve elçatmaz olanın arzusundadır.
Ey sultan, bil ve anla ki, edalet eqli dolğunluqdan yaranır.
Dolğun eqle sahib olmaq ise şeyleri olduğu kimi görmek, onların
xarici görünüşüne aldanmayıb mahiyyetini derk etmek demekdir.
Meselen, eger sen dünya heyatından öteri insanlara eziyyet edir-
sense, onda mütleq bunda hansı meqsedin olduğunu bilmelisen.
Ve eger burda senin meqsedin yaxşı qidalanmaqdırsa, onda sen
bilmelisen ki, bu, heyvani istekdir. Çünki yemekde ve içmekde
hedd tanımamaq heyvanlara aid xüsusiyyetdir. Yox, eger senin
meqsedin, tutaq ki, ipekden don geymekdirse, onda bilmelisen ki,
sen kişi cildinde bir qadınsan. Çünki özünü bezemek ve yüngüllük
qadın işidir. Yox, eger senin meqsedin düşmene qezebini tökmek-
dirse, onda sen - insan cildinde vehşisen. Yox, eger sen bununla
insanların sene xidmet etmesine çalışırsansa, onda sen özünü ağıllı
göstermek isteyen axmaqsan. Çünki ağıllı olsaydın, bilerdin ki,
sene xidmet edenler eslinde öz qarmlarına ve öz isteklerine qulluq
edenlerdir. Ve eslinde onların xidmeti ve itaeti sene deyil, özleri-
nedir. Bunun göstericisi olaraq deyek ki, meselen, eger onlar eşit­
seler ki, hakimiyyet senin elinden çıxır ve bir başqasının eline ke-
çir, ele o anda seni terk edecekler. Kim onlara dinar ve dirhem
ved etse, onlar da ona xidmet ve itaet edecekler. Heqiqeten, bu,
çox gülüncdür.
Şeylere herterefli baxa bilen ve onun zahiri görünüşüne al-
danmayanlar ağıl sahihleridir. Biz bu meseleleri söyledik ve onla­
rın mahiyyetini izah etdik. Kim bunlara inanmırsa, o, ağıllı adam
deyil. Ve her kimin ki ağlı yoxdur, o, dindar ola bilmez ve onun
yeri Cehennemdir. Bu sebebden her cür xoşbextliyin esası ağıldır.
33

34. J)ördüncü esas
Hökmdarlar, adeten, tekebbürlii olurlar. Tekebbürden ise qi-
sasa ve qezebe sebeb olan narazılıqlar töreyir. Qezeb - ağlın
şer ruhudur, onun düşmeni ve faciesidir. Biz bunu artıq «Qe-
zeb kitabı» ve «Zererli şeyler fesli»nde7 xatırlamışıq. Bger
senin qezebin çoxdursa, onda sen öz işlerinde rehmli dav­
ranmağa çalışmalı, soxavet göstermeyi ve bağışlamağı öy-
renmelisen. Sen buna verdiş edenden sonra peyğemberlere
ve Allahın dostlarına benzeyeceksen. Yox, eger qezebini
tökmeyi özüne verdiş etsen, onda heyvana ve vahşilere ox-
şayacaqsan.J
Bhvalat
Xelife Bbu Cefer el-Mensur el-Mübarek ibn Fedlin yanında
bir neferi öldürmeyi emr edir. İbn Fedl deyir: «Ey emirel-mömi-
nin, onu edam etmezden qabaq bir ehvalata qulaq as. Bl-Hesen el-
Besri revayet edirdi ki, Allahın Resulu, ona Allahın xeyir-duası vo
salamı olsun, buyurub: «Allahın hamını bir yere cem edeceyi Qi-
yamet günü carçılar söyleyecek: «Allah qarşısmda yaxşı emel sa­
hihleri, yerinizden qalxın». O zaman yalnız insanları efv etmiş
olanlar ayağa qalxacaq ve Allah buyuracaq: «Onları azad edin,
Men onları bağışladım».
Hökmdarlar en çox onları pisleyen ve haqlarında xoşagel-
mez sözler danışanlara qezeblener ve onların qanını axıtmağa çalı-
şarlar.
İsa ibn Meryem, ona salam olsun, Yehya ibn Zekeriyyeye
deyir: «Bger kimse senin haqqmda haqq söz danışrsa, Allaha min-
netdarlıq et. Yox, eger kimse senin haqqında nahaqdan danışırsa,
onda Allahına daha çox teşekkür ele. Çünki O, senin yaxşı emel­
lerinin sayını, sen heç ne etmesen bele, daha artıq eder. Yeni onun
xeyir emelleri de böhtan danışdığına göre senin adına yazılar».
Bir defe Allahın Resulunun, ona Allahın xeyir-duası ve sa­
lamı olsun, yanında bir kişini xatırlayıb deyirler ki, o, cesur insan­
dır. Peyğember soruşur: «Bu ne demekdir?». Ona deyirler: «O,
kimle qarşılaşsa, onun öhdesinden geler ve onu basar». Peyğem­
ber, ona xeyir-dua ve salam olsun,-buyurur: «Cesur adam özgesine
deyil, özüne qalib gelendir».
7 «İhyai-ulum id-din» kitabından.
34

35. Resul eleyhisselam deyib: «Bu üç keyfiyyeti olan adamın
imanı kamil olar: öz q0zebini boğanın, adil olanın ve imkanı ol-
duqda bağışlayanın».
Bir defe Zeynalabidin 81i ibn Hüseyni mescidde bir nefer
tehqir etdi. Onun xidmotçileri ireli yeriyib günahkarı cezalandır-
maq isteyende Zeynalabidin onları saxlayıb dedi: «Ona el vurma­
yın». Sonra üzünü bu adama tutub bele söyledi: «Ey insan, men
sen deyenden daha artıq günah sahibiyem. Ve sen menim haq-
qımda çox şeyi bilmirsen. 8ger isteyirsense, men sene bezi şeyler
danışa bilerem». Hemin adam xecalet çekdi ve utandı. Zeynalabi­
din eynindeki köyneyini çıxanb ona verdi ve emr etdi ki, ona daha
min dirhem versinler. Hemin şexs gederken dedi: «Men şahadet
verirem ki, bu gene, heqiqeten, Allahın Resulunun, Allahın ona
xeyir-duası ve salamı olsun, nevesidir!».
Bele neql edirler ki, Zeynalabidin bir defe öz nökerini iki
defe seslese de, o cavab vermir. İmam soruşur: «Menim seni ça­
ğırdığımı eşitmedinmi?». Nöker cavab verir: «Beli, eşitdim». O de­
yir: «Niye bes cavab vermirdin?». Nöker deyir: «Men bilirdim ki,
sen kamil exlaq sahibisen, ona göre senden qorxmurdum». Onda
imam deyir: «Hemd olsun Allaha ki, menim qulumu menden qorx-
maqdan qurtarıb».
Hemçinin deyirler ki, onun bir nökeri var idi, bir defe qoyu-
nun üstüne yıxılıb, heyvanın qıçını qırdı. İmam ondan soruşdu:
«Niye bele etdin?». O, cavabında dedi: «Men bunu qesden, sizi
qezeblendirmek üçün etdim». Zeynalabidin buyurur: «Menim qe-
zebim ve hissim sene bunu öyredene - şeytanadır. Allah rizasma
seni azad edirem».
Revayet edirler ki, bir nefer Zeynalabidini nalayiq sözlerle
tehqir edir. O buyurur: «Ey insan! Menimle Cehennem arasında
bir sedd vardır ve eger menim qismetimde onu aşıb odların içine
düşmek varsa, senin söylediklerinin menim üçün heç bir ehemiy-
yeti yoxdur. Yox, eger men bu şeddi aşmayacağamsa, onda men
senin dediyinden daha pisom».
Allahın Resulu, ona Allahın xeyir-duası ve salamı olsun, de­
yib: «Xeyirxah ve rehmli insan daim oruç tutmuş kimidir, (bunlar­
dan mehnım) insansa, öz ailesinden başqa, heç kim üzerinde haki-
miyyeti ve ağalığı olmasa bele, müstebidlerle bir sırada tutular».
Allahın Resulu, ona salam olsun, deyib: «Cehennemin qapı-
smdan şerietin buyurduğunun eksine olaraq, kin-küduretden el
çekmeyenlerden başqa, heç kim girmeyecek».
35

36. Bele neql edirler ki, Allahın ienetine gelmiş şeytan peyğem­
ber Musa eleyhisselamı görüb ondan soruşur: «Ya Musa, gel men
sene üç şey öyredim, evezinde sen Allahdan menim üçün bir şey
iste». Musa eleyhisselam deyir: «Bu üç şey nedir ki?». Şeytan ca­
vab verir: «Ey Musa, özünü paxıllıqdan, qezebden ve kinden qoru.
Çünki paxıl yelbeyin olar ve men onunla uşaq topla oynadığı kimi
oynaram. Özünü tamahkarlıqdan qoru, çünki o, insanın dünya he-
yatını ve imanını korlar. Ve özünü qadınlardan qoru, çünki menim
insanlar arasında qadınlardan artıq güvenilesi müttefıqim yoxdur».
Allahın Resulu, ona salam olsun, buyurub: «Her kim öz qe-
zebini boğsa, baxmayaraq ki, o, bunu etmeye de bilerdi, Allah
onun qelbini xoşhal ve imanlı eder. Kim Allah qorxusundan lovğa
ve tekebbürlü görünmemek üçün uzun etekli paltarlar geymezse,
Allah onu şeref libasına bürüyer».
O hezret buyurub: «Allahın qezebini unudan qezebli adam­
lara lenet olsun».
Bir defe Mehemmed Peyğemberin, Allahın ona xeyir-duası
ve salamı olsun, yanına bir nefer gelib ondan xahiş edir: «Meni ele
bir işe öyret ki, men bu işime göre Cennete daxil ola bilim». «Qe-
zeblenme», - deye peyğember buyurur. «Daha ne?» - kişi soruşur.
Peyğember buyurur: «Günorta namazından sonra yetmiş defe Al­
lahdan bağışlanmanı xahiş et ki, O, senin yetmiş illik günahların­
dan keçsin». Hemin şexs deyir: «Axı menim yetmiş illik günahla­
rım yoxdur». Peyğember buyurur: «Onda senin ananın günahları
bağışlanar». O adam yene deyir: «Menim anamın da yetmiş illik
günahları yoxdur». Allahın Resulu deyir: «Onda senin atanın».
Hemin şexs cavab verir: «Menim atam da yetmiş illik günah sahibi
deyil». Peyğember buyurur: «Onda senin qardaşlannın». «Beli», -
deye, o şexs cavabmda söyleyir.
İbn Mesud neql edir ki, Resulallah, Allahın ona xeyir-duası
ve salamı olsun, bir defe emlak bölüşdürerken bir nefer bölgünü
edaletli hesab etmeyerek söyleyir: «Bu bölgü Haqq bölgüsü de­
yil». Bu sözleri Peyğembere çatdıranda o, esebileşir ve rengi qıza-
rır, lâkin yalnız bu sözlerle kifayetlenir: «Allah menim qardaşım
Musaya rehmet elesin. Onu o qeder incitdiler, amma o, bu haqsız-
lıqların hamısına dözdü».
Bu bir neçe ehvalat vo revayetler hökmdarlara nesihet üçün
gerekdir ve eger onlar möhkem iman sahibloridirse, bunlardan ne-
36

37. tice çıxaracaqlar. Bger bizim çekdiyimiz misallar onlara tesir et­
mezse, bunun sebebi onlann qelbinde imanın olmaması, dinden
ise boşboğazlıqdan savayı, bir şey qalmamasıdır.
Beşinci esas
) Sene düşen ve ya teqdim olunan her bir işe baxarken özünü
reiyyet, başqasını ise hökmdar kimi tesevvür et. Özüne reva
görmediyini başqa müselmana arzulama. Bger sen buna yol
versen, öz teebelerini aldatmış ve satmış olarsan."7
Bele revayet edirler ki, Bedr savaşı günü Allahın Resulu,
ona Allahın xeyir-duası ve salamı olsun, bir kölge yerde oturmuş-
du. Bu zaman Cebrail melek onun yanına endi ve söyledi: «Ey
Mehemmed, sen özün kölgelikde oturub yoldaşlarını güneşin al­
tında qoymusan?». Bax belece, o da mezemmet olunurdu!
Allahın Resulu, ona Allahın xeyir-duası ve salamı olsun, bu­
yurub: «Kim Cehennemden qurtarıb Cennete girmek isteyirse, o,
ölüm ayağında bele şehadet getirmeye özünde güc tapmalı ve he-
yatda özüne reva bilmediyini diğer müselmanın başına gelmesine
imkan vermemelidir».
O eleyhisselam buyurub: «Her kim ki seherler qelbinde Al­
laha xoş niyyetle yuxudan durmursa, onda Allahdan heç bir ela-
met yoxdur. Müselmanlann derdini çekmeyen kimse ise onlardan
deyil».
Aitmcı esas
Senin ehtiyacı olanlara ve qapında dayananlann umacaqla-'
I *
nna etinasız yanaşmamağın üçündür. Özünü bu tehlükeden
qorumalısan. Senden umacağı olan müselmanlann sayı ne
qeder çox olsa da, elave itaetkarlıq xatirine onlann isteyini
yerine yetirmekden yayınma. (
Bir defe Ömer ibn Bbdüleziz qapısına gelen insanlann ehti-
yaclannı hell edirdi. Günortayadek oturub çox yoruldu ve evine
girdi ki, bir az istirahet etsin. Bu zaman oğlu ona bele dedi: «Qa-
pında bu qeder ehtiyacı olan adam dayandığı ve senin onlara la-
qeyd olduğun zaman ecelin seni yaxalamayacağına teminatın var-
mı?». «Sen haqlısan, menim oğlum», - o, cavabında bildirdi ve
qalxıb işini davam etdirmek üçün saraydaki yerine getdi.
37

38. Yeddinci esas
Sen özünü debdebeli paltarlar geyinmek, lezzetli teamlar ye­
meye aludeçilik kimi ifrata varan isteklere öyretmemelisen.
Sen sade olmaksan, çünki sadelik olmadan edalet de olmaz. ,
Ömer ibn el-Xettab, Allah ondan razı olsun, möminlerin bi­
rinden soruşdu: «Sen menim emellerimde sene xoş olmayan nese
görmüsenmi?». O cavab verdi: «Men eşitmişem ki, sen öz masanın
üstüne iki köke qoyursan. Ve daha eşitmişem ki, senin iki köyneyin
var; birin gece, birin de gündüzler geyirsen». Ömer soruşdu: «Bun­
lardan başqa, daha ne deye bilersen?». O cavab verdi ki, heç ne.
Onda el-Xettab söyledi: «And olsun Allaha ki, bunlar uydurmadır».
Sekkizinci esas
Bger sen nezaketli ve mehriban ola bilirsense, sert ve qaba
hereket etme.
J
Allahın Resulu, ona Allahın xeyir-duası ve salamı olsun, buyu-
rub: «Qiyamet günü Allah öz teebelorine ıehm etmeyen hakimler­
den heç birini bağışlamayacaqdır. O Bleyhisselam Allaha bele dua
ederdi: «İlahi, öz teebelerine merhemetli olan hökmdarlara rehm et,
öz teebelerine qarşı amansız hökmdarlara qarşı ise amansız ol».
O eleyhisselam buyurub: «Hakimiyyet ve idareçilik ona la-
zımi şekilde yanaşanlar üçün xeyirli, mesuliyyetsiz yanaşanlar
üçün ise zererlidir».
Hişam ibn Bbdülmalik Bmevi xelifelerinden biri idi. Bir
defe o, ülema Bbu Hazimden soruşdu: «Xelife mövqeyinin tehlü-
kesinden nece xilas olmaq mümkündür?». O dedi: «Hor dirhemini
halal yolla qazanıb doğru, teyinatma uyğun xerclemekle». Xelife
dedi: «Bunu kim bacara biler ki?». O cavab verdi: «Cennet hezzini
isteyib, Cehennem ezabmdan qorxan».
Doqquzuncu esas
Sen dinin qayda-qanunlarma riayet etmekle öz teebelerinin
sevgisini qazanmağa çalışmaksan. Allahın Resulu, ona Tan­
rının xeyir-duası ve salamı olsun, özünün ardıcıllarına deyir-
di: «Menim ümmetim içinde en yaxşıları sizi sevenler ve si­
zin sevdiklerinizdir. Menim ümmetim içinde en pis insanlar
38

39. ise siz9 kin besleyib lanet deyenler ve sizin de niffet edib
lenetlediklerinizdir». |
Hökmdar hüzurunda onu medh eden her kese aldanmamak
ve reiyyetin tamamen ondan razı olduğunu düşünmemelidir. Çün­
ki hökmdara terif söyleyenler bunu ondan qorxduqları üçün eder­
ler. O, ölkenin her yerine inanılmış adamlarını göndermeli ve öz
sehvlerini görmek üçün onlardan reiyyetin veziyyetini xeber alıb,
melumat toplamalıdır.
Onuncu esas
i Kim olursa olsun, heç bir adamın rifahı üçün sen dinin gös­
terişlerini pozmamalısan. Çünki dünya nemetlerinden öteri
Allahın qezebine gelmiş her bir kesin son menzili Cehen-
nemdir.J
Ömer ibn el-Xettab, Allah ondan razı olsun, demişdir: «Men
yuxuya dalanda insanların yansı mene esebileşmiş olur. Heqiqeten,
haqqı elinden alınanın qezebinden qurtulmaq qeyri-mümkündür.
Düşmen olanlann da bir-birine xeyirxahlığı mümkün deyil. İnsanla-
nn en cahili ise insan rizası üçün Allah rizasını terk edendin).
Müaviye Aişeye, Allah ondan razı olsun, yazır ki, ona kiçik
ibretamiz nesihetler versin. Aişe de ona bunları yazır: «Men bir
defe Allahın Resulunun, ona Allahın xeyir-duası ve salamı olsun,
bele dediyini eşitdim: «Her kim ki, insanlann açığı tutsa bele, Al­
lahı qane etmeye çalışsa, Allah ondan razı qalar ve insanlan da on­
dan razı eder. Her kim ki insan rizası üçün Allahı qezeblendirmiş
olsa, yeni insanları (Allaha) ibadete çağırmasa, onlara dini mesele­
leri öyretmese, insanlara haram yedirtse, işçiye onun haqqını, qa-
dma onun hüququ çatanı vermese, Allah ondan narazı qalar ve in­
sanları da ona qarşı narazı eder».
İMAN AĞACINI QİDALANDIRAN
İKİ M 0NB0 HAQQINDA SÖHB0T
İndi ise sen artıq İman Ağacının köklerinin ve budaqlarının
mahiyyeti ile tanış olduqdan sonra bil ki, bu Ağacın su içdiyi iki
menbe vardır.
39

40. i Birinci menbe - yer alemini, onun mahiyyetini ve neden
onda insanın yarandığını bilmekdir.
Ey sultan, sen bil ki, bu dünya müveqqeti, insan ise bir sey-
yahdır. Onun üçün ilk dayanacaq anasının betni, sonuncu dayana-
caq ise mezarıdır.
Heqiqetde ise insanın daimi mekanı, veteni, ebedi mövcud-
luğu bu heyatdan sonra başlayır. însan ömründen geden her il - bir
keçiddir; öten her ay - onun yolunda olan dayanacaqdır; her hefte
- onun yolunun üstüne çıxan yaşayış meskenidir; her gün - onun
qet etdiyi bir mildir; her nefes - onun atdığı addımdır. İnsan her
yeni nefesi ile axiret heyatına yaxıniaşır. Bu heyat, sadece olaraq,
bir körpüdür ve bütün heyatını bu körpünün tikintisine hesr eden­
ler bir gün anlayacaqlar ki, onlar ömürlerini bu meşğuliyyete serf
eden sersemler olmuşlar.jHeqiqeten, o insanlar müdrikdirler ki,
heyatlarını bu meşğuliyyete serf etmemişler, ehtiyacları olandan
artığın arxasmca düşmemişler. İnsan ne qeder çox var-dövlet top­
lamasına baxmayaraq, onun qismeti geyimine, qidalanmasına, fitre
ve zekata payladığı teleb olunan mebleğden artıq deyildir. Bu
mebleğden artıq qazanılan var-dövlet onun üçün bir belaya çevri­
lecek; ele bir belaya ki, ölen gününe kimi insandan aynlmayacaq-
dır. Ve o, ona qismet edilenlerin hesabına, qadağan olunanların ise
cezasını verecekdir.
Blbette ki, halal qazanılan var-dövlet üçün insan sorğu-sual-
lardan azaddır. Haram yolla elde edilenlere göre ise o, mütleq ce-
zalanacaqdır. Buna göre qebir evinde verilecek ceza ona gönderil­
miş beladan daha ağır olacaqdır.
Bununla bele, eger insan iman ehlindendirse ve onun çiyin-
leri her iki melekden xali olmayıbsa, qorxu üçün heç bir esas yox-
dur, çünki allah rehman vo bağışlayandır.
Ey sultan, bilmelisen ki, bu dünyada rahat heyat bir neçe
gün davam edir. Bütün ömür çetinlik ve ezabla keçir. Osl rahatlıq
axiretdedir ve o, daimidir. Ağıllı insan bu müveqqeti heyatdakı
bütün sınaqları uğurla keçir ki, ebedi heyatda rahatlıq tapa bilsin.
İzahat
Sevgilisi olan birine deseler ki, eger sen bu gece onun ya­
nma getsen, bu, son görüş olacaq, seherecen sebr edib gözlesen,
heç bir çetinlik ve narahatçılıq olmadan sevgilin minlerle gece se­
40

41. nin olacaq. Hansı q8rar daha ağıllı olar? Hetta bu sevgi ateşli olsa,
yarsız yaşamaq ezab verse de, daha düzgün olar ki, bir gecenin
ezabını yola verib, evezinde minlerle gece elde edesen. Bu dünya­
daki heyat ise axiret heyatmın heç minde biri de deyildir, müqayi-
seye gelmezdir. Çünki gelecek heyat daimidir ve onun mövcudlu-
ğunu zamana sığdırmaq qeyri-mümkündür.
Biz dünyevi varlığı eks etdiren böyük bir kitab yazsaq da, in­
di yalnız on dünyevi emelden behs etmekle kifayetleneceyik. Biz
Allahın kömekliyi ile onun mahiyyetini on misal ile açmağa çalı­
şacağa
I Misal. Bu dünyanın şehri ve cazibddarlığı haqqında.
Mehemmed Peyğember, ona Allahın xeyir-duası ve salamı
olsun, buyurmuşdur:
«Bu dünyadan özünüzü qoruyun, çünki onun şehri Harut ve
Marutun şehrinden de güdüdür».8
Onun en esas şehri seni ovsunlamasmdadır; sene ele gelir ki,
o, senin elindedir ve sen çox rahatsan. Lâkin eger sen heyatın ma-
hiyyetine diqqet etsen, aydın olar ki, o, mütemadi olaraq, asta-asta
senden uzaqlaşır.
Bu dünyadaki heyat bir kölgedir: Sene ele gelir ki, o, bir
yerde durub. Oslinde ise o, daimi hereketdedir. İnsan heyatı da
beledir; o, her zaman hereket edir ve azalır. O, seni diqqotsiz ol­
duğun, özünü itirdiyin, inamının ve hissinin azaldığı bir anda terk
edib gedir.
II Misal. Heyat şehrinin biri de mehebbetdir. O, sene me-
hebbet verir. Verir ki, sen ona bağlanasan. Daha sonra özünü bu
yolda kömek eden dost kimi gösterir ve qefıl olaraq da senin düş-
menine çevrilir. O, sanki exlaqsız bir qadındır; kişileri aldadaraq,
özüne aşiq edir, daha sonra evine devet ederek mehv edir.
İzahat
îsa Peyğember eleyhisselam ona gelen vehylerden birinde
bu dünyanı qoca qarı cisminde görerek ondan soruşmuşdur: «Senin
neçe erin olub?» O cavab vermişdir: «O qeder çox ki, heç saymaq
mümkün deyil». İsa soruşub: «Onlar ölübler, yoxsa senden boşa-
nıblar?». Qadın cavab verib: «Xeyir, men özüm onları öldürüb,
8 Harut vö Marut - m eşhur cadugerler. Quranda onların adları çakilib (2: 102). Allah
onları insanları aldadan cadugorler olduqları üçün cezalandırıb.
41

42. axırlanna çıxmışam». İsa buyurub: «Men senin uğrunda bu gün de
mübariz0 aparan axmaqlara heyran oluram. Meğer onlar görmürler
ki, sen evvelkilerle nece reftar etmisen? Ne üçün onlar bundan
ders almırlar?»
III Misal. Onun şehrinden biri de odur ki, öz zahirini beze-
diyi halda, bütün qüsurlarım ve belaları içinde gizlede bilir.
Bununla da heyat bixeberleri görüntüye uyduraraq özüne
cezb edir. O, etir-kirşanla, gözel bahah libasla, daş-qaşla özüne
bezek vuraraq etrafmdakılan cezb eden qoca bir qadına benzeyir.
Lâkin bütün bu zahiri gözellik götürülse, etrafdakılar bu qadının
ne qeder qüsurlu olduğunu ve böyük sehv ederek ona aşiq olduq-
larını derk ederler.
Deyilene göre, Qiyamet günü bu dünya mavigözlü, smıqdiş-
li, çox çirkin bir qadın suretinde insanlara gösterilecekdir. Onu gö­
renler: «Allahım, sen özün bizi bu dehşetden qoru», - deyerek
yalvaracaqlar. Sonra insanlara deyilecekdir: «Bu, hemin heyatdır
ki, ona göre siz bir-birinize nifret etmişsiniz, qan tökmüsünüz,
onun gözelliyine göre de yaxınlarınızı qetle yetirmisiniz». Daha
sonra bu qadını ateşe atmaq emri gelerken o deyecek: «Allah, bes
menim sevgililerim hanı?». Ve onları da bu qadınla birlikde Ce­
hennem ateşine atacaqlar.
IV Misal. Her bir insan düşünmelidir ki, o, dünyaya gelene
kimi ne qeder zaman keçmişdir? Ve onun ölümünden sonra onun
qeyri-mövcudluğu ne qeder davam edecekdir? Ve bu keçmişle
ebediyyet arasında olan zaman kesiyi ne qeder davam edir? Mehz
bu müddet onun yer üzünde yaşadığı dövrü özünde ifade edir. Ve
insan bilmelidir ki bu dünyada onun heyatı bir seyyah yolçuluğunu
xatırladır. Başlanğıcı beşikde, sonu ise qebirdedir. Bu heyatdakı
her bir il - bir dayanacaqdır, her ay - bir fersengdir, her gün - bir
mildir, her nefes - bir addımdır.
Burada insanlar daima hereketdedir. Bu yolçuluqdan kimse
bir ferseng, başqası ise az ve ya çox yol qet ede bilir. İnsanlar ra­
hat yeyib-içirler, öz eylencelerinden ayrılmırlar. Sanki onlar bu
dünyadan axirete keçmeyecekler. İnsanlar ele işlerle meşğuldurlar
ki, onun neticesini belke 20 ilden sonra gördüler. Lâkin qetiyyen
fikirleşmirler ki, 10 ilden sonra onlar mezarda ola bilerler.
V Misal. Bil ki, bu fani dünyada insanlar terefınden zövq ve
eylence üçün haram yolla qazanılan her şey haqq dünyasında on­
42

43. lara qarşı qoyulacaqdır. Nece ki, bu dünyada çox şirin ve yağlı ye­
yen bir insanın hezm orqanlan xestelenib ona ezab verir. Çox ye-
mekden ezab çeken insan düşdüyü veziyyetinden - mede ağala­
rından, ondan gelen pis iyden ezab çekerek etrafmdakılardan uta­
nır. Bir müddet sonra toxluq, kef ve eylence hissi keçse de, utanç
insanı müşayiet edir. însan bu heyatdan ne qeder derin zövq al­
mağa başlayırsa, onun heyatının sonu da bir o qeder ezablı olur.
Eyni zamanda bu cür varlı insanlar, kef ehli ölüm anında da çox
ağır cezalandırılacaqdır. Bu an var-dövleti, mal-qarası, bağ-bağ-
çası, qulu lazım olandan daha çox olan insanlann ruhu bedeninden
çıxarken şiddetli ağrılar verecekdir.
Bu heyatda her şeyden qederince dadanlar ise ölüm anında
da ruhun bedenden çıxma ağrısını daha az hiss edecekler. Lâkin
harın insanlara ölüm anında - ruh bedenden çıxarken verilen ezab
ölümden sonra neinki azalmayacaq, hetta daha da şiddetlenecek-
dir, çünki dünya malına bağlılıq insan qelbinin xüsusiyyetidir.
Ürek ise özü-özüne ölmür.
VI Misal. Ey sultan, bil ki, dünyevi işler insanlara ele de çe­
tin olmayan, uzun sürmeyen, vaxt aparmayan emeller kimi görü­
nür. Lâkin bir işden yüz iş çıxar ve insan bunlara heyatının ehe-
miyyetli hissesini serf ede biler.
İsa Peyğember eleyhissalam buyurmuşdur: «Her kim ki bu
dünyaya bel bağlayır, o, sanki deniz suyunu içen birisidir; o, bu su­
dan ne qeder çox içirse, onun yanğısı bir o qeder artır. Ve o, su­
suzluğunu yatırmadan bu suyu içe-içe ölür».
Allahın Resulu, ona Allahın xeyir-duası ve salamı olsun, bu­
yurmuşdur: «Denize giren insan quru ola bilmeyeceyi kimi, dünyevi
işlerle meşğul olan insanın da lekelenmemesi qeyri-mümkündür».
VII Misal. Bu dünyada yaşayan her bir insan gözel eve devet
edilmiş bir qonaqdır. Bizi evine devet etmiş ev yiyesi evvelce evi
temizleyir, bezeyir, masaya qızıl ve gümüşden düzeldilmiş eşyalar
düzür. Tek-tek, on-on eve gelen qonaqlar bütün bunlardan zövq ala-
raq faydalanırlar. Qonaqlar evi terk etdikden sonra bütün bu cah-ce-
lal növbeti qonaqları qebul etmek üçün öz növbesini gözleyir.
Üreyi temiz olan, gözü tox olan her bir insan qonaqlıqda iş-
letdiyi bu qiymetli eşyaları özü ile aparmağı düşünmeden yerine
qoyur ve evi abırla terk edir.
Axmaq insanlar ise qonaqlıqda onlara teklif edilen bu eşya­
ları ona bağışlanmış sayaraq aparmaq isteyir. Gederken ise ev yi-
43

44. yesi bu eşyaları geri qaytarmasım ondan xahiş edir. Qonaq buna
göre hem utanç duyur, hem de etdiyi hereketde özünü haqlı çıxar-
mağa çalışır. Bu heyat da bir qonaq evidir. Buradan yalnız yolu­
nuzu davam etdirmeye lazım olanı götüre bilersiniz. Her şeyi gö­
türmeye cehd etmek menasızdır.
VIII Misal. Bu dünyada dünya malından doymayan, kef ve ey-
lence ile heyat süren, axiret dünyasmı düşünmeyen insanları gemi
ile uzaq seyahete çıxmış kütleye benzetmek olar. Bu gemi denizin
ortasında bir adaya yan alır. Kapitan gemidekileri xeberdar edir ki,
qısa müddet erzinde ehtiyaclannı ödemek, abdest alıb namaz qıl-
maq üçün adaya düşe bilerler, lâkin heç bir başqa işle meşğul olma­
dan tez gemiye qayıtmalıdırlar. Bezileri kapitanın sözüne emel ede­
rek destemaz alıb, namaz qılıb, dua edib, tez gemiye qayıdırlar. Bu
insanlar tez qayıtdıqlanna göre geminin en yaxşı yerinde özlerine
yer ede bilirler. Diğerleri ise adanın gözelliyinden zövq alırdılar;
quşlann oxumasını dinleyir, rengareng güllerden ibaret çemenleri
seyr edir, barlı-bereketli ağaçlara baxırdılar. Beleleri geri qayıtdıqda
en yaxşı yerleri tutulmuş görüb, meğlubiyyet qarşısmda en dansqal,
qaranlıq yerlerde özlerine yer edirler. Seyyahlardan bezileri ise
adanın sefasından zövq almaqla beraber, müxtelif renglere berq vu­
ran daşlan da özleri ile götürmekden çekinmirler. Gemide ise on­
lara en qeyri~münasib yerler qismet olur - üstelik, yer çox dansqal
olduğundan özleri ile getirdikleri daşlan boyunlanndan asmağa
mecbur olurlar. Bir neçe günden sonra daşlann rengi qaralır ve on­
lardan pis iy gelmeye başlayır. Dansqallıqdan onlar bu daşlan de­
nize atmağa mecbur olurlar. Bu seyyahlar daşlan ağır zehmet hesa­
bına toplamalanna çox peşiman idiler. Lâkin eleleri de var idi ki, es­
rarengiz adanın şehri qarşısmda her şeyi unudaraq gemiye de qayıt-
madı. Onlar gemiden olan çağınşlara da fikir vermediler. Adada qa-
lan bu seyyahlardan bezileri aclıqdan öldu, bezileri ise canavar ve
çaqqal kimi vehşi heyvanlann şikan oldu.
Hamıdan evvel gemiye qayıdanlar üreyinde Allah xofu olan
- iman ehli, helak olanlar ise Allahı unudub bu dünyanın sefasına
uyaraq ona güvenen allahsızlar ve bütperestler idi. Rehmli ve Ba­
ğışlayan Allah buyurmuşdur: «Bu (ezab) ona göredir ki, onlar
dünyam (Fani dünya malını) axiretden (axiret nemellerinden)
üstün tutarlar» (Quran, 16:107).
Gemiye gec qayıdanlar ise üreklerinde Allah imanı olan, lâ­
kin hele de dünya nemetinden el üzmek istemeyen insanlardır;
44

45. onlardan bezileri zengin ola-ola bu heyatdan zövq alıblar, beziler
iso kasıb, feqir olmalarına baxmayaraq, heyatda sofa süro bilirdi­
ler, lâkin bir gün günahları onların üzerinde qelebe qazana bildi ve
onlar da bu fani dünyanın lekelenmişleri oldular.
IX Misal. Bir defe Bbu Hüreyre, Allah ondan razı olsun, de-
mişdir ki, Allahın Resulu, ona Allahın xeyir-duası ve salamı olsun,
bele buyurmuşdur: «Bbu Hüreyre, isteyirsen men sene dünyevi
heyatı gösterim? O cavab verib: «Beli, ey Allahın Elçisi». Bu za­
man Resul onun elinden tutub, içerisinde insan başları, sümükler
ve diğer murdarlığın olduğu bir çirkab quyusunu göstererek deyib:
«Ey Bbu Hüreyre, bu gördüyün başlar bir zamanlar sizin başınız
kimi dünya malına sahib olmaq üçün düşünüb çalışırdı. Onlar da
sizin kimi uzun heyat arzusu ile dualar edirdiler. Sizin kimi var-
dövlet toplayırdılar ki, bu dünyada özlerine heyat qursunlar. İndi
ise görürsen ki, bedenleri küle dönmüş, sümükleri çürümüşdür. Bu
paltarlarla ise bir vaxtlar onlar özlerini bezeyirdiier. İndi ise külek
bu paltarları quyudakı çirkaba getirib atmışdır. Bu heyvan sümük­
leri ise onların vaxtı iken üzerinde dünya ülkelerini gezdikleri
heyvanların sümükleridir.
Bu çirkab ise bir vaxtlar onların bir- birinin ellerinden qap-
dtqları, min hiyle ile qazandıqları lezzetli yemeklerdir. İndi ise on­
ların üfunetinden bura heç yaxın da düşmek olmur.
Gördüyün kimi, bu, dünyevi heyatın neticesidir. Ve her kim
ki onun üçün göz yaşı tökmek isteyir, qoy etsin, çünki o, göz yaşı
tökmekden ötrüdür». Bbu Hüreyre daha sonra dedi: «Bundan son­
ra orada iştirak edenlerin bezileri ağladı».
X Misal. İsa Peyğember eleyhisselam zamanında yol ile ge­
den üç nefer xezine tapir. Onlar ac olduqlan üçün aralarından bir
neferi yemek almağa gönderirler. Yemek almağa geden yolda öz-
özüne deyir: «Bger men onların yemeyine zeher qatsam, onlar
ölecek ve bütün xezine mene qismet olacaqdır». O, düşündüyü
kimi ederek yemeyi zeherleyir. Diğer iki nefer ise bele qerara ge­
lirler ki, yoldaşları gelen kimi onu tutub öldürsünler ve xezine yal­
nız onlara qismet olsun. Yemek dalınca geden geri qayıdan kimi
diğer iki nefer onu tutub öldürür. Daha sonra onlar zeherli yemeyi
yeyerek özleri de ölürler. Buradan keçen İsa Peyğember, ona sa­
lam olsun, öz eshabelerine buyurmuşdur: «Bu - dünyevi heyatdır.
Bir baxın, o, onları nece de mehv edib, özü ise hele de mövcud-
dur. Dünyevi heyatın arxasınca gedenlere lenet olsun».
45

46. İkinci ıtıenbe - ölümden evvelki son nefes haqqmda bilgi
Ey har şeydan malumatlı, tacrübali sultan, bil ki, insanlar iki
növa bölünürler: birinci JV^insardar bu hayatın yalnız zahi­
rini görüb uzun hayata ümid edan va son nafaslarini düşün­
meyenlerdir. Diğerleri ise ağıllı insanlardır. Onlar axireti,
son nefesi ve bıı dünyanı imanlı şekilde terk etmek üçün dü­
şünenlerdir; onlar bilirler ki, bu dünyadan qobir evine ne
apannaq mümkündür, ne ise onlardan sonra düşmanlarına
qismot olacaq. Bu ise onlar üçün axiretde de çox ağır ceza
ve tenbehe çevrile biler. 7-J*
Bunu her kes, xüsusen hökmdarlar bilmelidir. Çünki mehz
onlar tez-tez insanların qelbini narahat edir, allah bendelerini qor-
xudur, onlann qelbine bu yol ile hökm edir ve ayanlan ile insan­
lara zülm etdirirler. Bu bir heqiqetdir ki, Allahın heç kesin canını
qurtara bilmediyi ölüm meleyi kimi tanınan 8zrail adlı meleyi var­
dır. Ve sultanın bütün müvekkilleri qızıl ve qida ile mükafatlandı-
rıldıqları halda, sultan özü rahatlıqdan başqa, heç bir mükafat al-
mayacaqdır. Sultanın tapşırıqlarını yerine yetirenler müdafıe olu-
nacaqları halda, sultanın özüne heç bir müdafıe kömok etmeye-
cekdir. Onun emrlerini yerine yetirenler ölümden ele hemin gün
ve hemin saat möhlet hüququna malik olacaqlar: emr ve tapşırıq-
ları verenin özüne ise heç bir möhlet verilmeyecekdir. Bzrail ile
bağlı, onun möcüzeli emellerinden xeber veren hadiseler haqda
çoxsaylı melumatlar var. Biz yalnız bir ehvalatı misal getireceyik.
1-ci Bhvalat
Bu hadiseni İslam dinini qebul etmiş yehudi alimi Behb ibn
Münebbih neql etmişdir. Günlerin bir günü meşhur hökmdarlar-
dan biri ölkesinin ehalisine heyvan derilerinden tikilmiş libaslarını
nümayiş etdirmek üçün sefere çıxır. Öz hakimiyyetini nümayiş et-
dirmek üçün ise o, vezir ve vekillerine onu müşayiet etmek emri
verir. Daha cah-celallı görünsün deye, hökmdar daş-qaşla bezedil-
miş en iti çapan atını minir. Onu ehate eden eyanlarının, esgerle-
rin arasında şestle sefer eden hökmdara birden lenetlenmiş İblis
rast gelir. İblis hökmdarın burnuna öz nefesini üfürerek, özünden
razılıq hissini daha da artırır. Bu hissin tesiri altında şah özü-özüne
deyir: «Bu dünyada mene tay varmı?» Bundan sonra şah daha şest­
le, heç kesi saymadan yoluna davam edir. Ele bu zaman onun qar-
46