SlideShare a Scribd company logo

Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet

•
•
Selçuk Sarıcı
Selçuk Sarıcı

Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet

Education
1 of 298
Download to read offline
www.eskikitaplarim.com
YEDİKUBBE YAYINLARI: 9 Türkler’in Müslümanlığı Külliyâtı: 6 M Türk Moğol Boyları Arasında İslâmiyet m* 1. Baskı:Temmuz, 2005 •• ISBN: 975 - 98634 - 7 -2 •• İlmi Yazışma Adresi: Prof. Dr. Zekerlya KİTAPÇI K. Karabekir Cad. Hoca Haşan Sk. No: 15/407 Tel: 0.332.350 82 96 • Meram / KONYA m www.zekeriyakitapci.com zekeriyakitapci@zekeriyakitapci.com •• İsteme Adresi: Rıfat KARAKOL Şerafettin Caddesi Öz Işhanı A Blok Kat: 2 • KONYA Tel: 0.332. 353 00 50 - 350 82 96 Fax: 0.332.353 80 43 •• © Kitabın her hakkı mahfuzdur. Eserin; Müellifin yazılı müsâdesi olmaksızın tamamen, kısmen veya herhangi bir değişiklik yapılarak yayınlanması dijital ortamlarda çoğaltılması veya bir başka dile çevrilerek yayınlanması yasaktır. Dizgi DİZGİ EVİ Tel: 0.332.351 66 41 • KapakTasanın GRAFİT-O • Pre-Press - Baskı - Cilt SEBATOFSET MATBAACILIK Tel: 0.332.342 01 53 Fax: 0.332.342 37 80 www.sebat.coinsebatOsebat.com www.eskikitaplarim.com
Türkler’in Müslümanlığı Külliyâtı: 6 TÜRK MOĞOL BOYLARI ARASINDA İSLAMİYET Prof. Dr. Zekeriya KİTAPÇI Ph. D. Karaçi Übl. Pakistan Assot Prof.Jos. Ün. Nijerya
Prof. Dr. Zekeriya KİTAPÇI, İsparta’nın Yalvaç kazasında doğdu. (1937) Orta ve Yüksek tahsilini Türkiye'de tamamladı. Bu arada Karaçi Üniversitesinden temin ettiği bir bursla Pakistan'a gitti ve Edebiyat Fakültesinde "Doktora" çalışmalarına başladı. Çeşitli yönleri ile “el- Câ/uz’m EserleriAbbasiler Devrinde Tiirkler" konusundaki tez çalışmaları ile "Doktora Ph. D." payesini kazandı. (1968). Prof. Kitapçı, Pakistan'da bulunduğu yıllarda "Pakistan Radyosu Türkçe Program Servisi - Karaçi"deuzman olarakçalıştı. Türidye'ye döndükten sonra Devlet Planlama Teşkilatına girdi (1971). Sosyal Planlama Dairesi; Uluslar Arası Çok Yönlü Teknik İşbirliği şubesinde (RCD. CENTO) "Uzman” olarak çalıştı. Türkiye İran ve Pakistan arasında kumlan Kalkınma için Bölgesel İşbirliği (RCD) çerçevesinde bir çok önemli kültürel program toplantılanna katıldı. Daha sonra Atatürk Üniversitesinde (Erzurum) açılan ve şimdiki adıyla "İlahiyat Fakültesi"nde görev aldı. Prof. Kitapçı, burada “Emevîler Devrinde Maveraü’n-Nehr’de İslâmiyet” konusundaki ilmi tez çahşmalan ile "İslâm Tarihi Doçenti" oldu. (AnkaraÜniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi, 1976). Prof. Kitapçı, 1978 yılında Jos Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nin teklifini kabul ederek Nijerya'ya gitti. Orada beş sene kaldı. Fakültenin Dini Eğitimler Bölümünde; İngilizce olarak Osmanlı Tarihi, İslâm Tarihi ve Medeniyeti derslerini okuttu. Aynca Dini Eğitimler Bölümü Başkanlığı ve Dekan Vekilliği gibi idaıî görevlerde bulundu. Ekim 1982'de Türkiye'ye dönen Prof. Kitapçı: Fuat Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi (Elazığ)'da görev aldı. Burada Tarih Bölümü Başkanlığı yanı sıra, birçok akademik, sosyal ve kültürel faaliyetlerde bulundu. Prof. Kitapçı, 1987 yılında "Tarih Profesörü" olarak Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi (Konya)'ya tayin oldu. Prof. Kitapçı burada da Dekan Yardım cılığı Bölümü Başkanlığını yapmış, aynca ilmi araştırma ve yayınlan yanı sıra kültürel faaliyetlerine de devam etmiştir. Prof. Kitapçı, Millî ve Milletlerarası birçok kongrelere katılmış, İlmî tebliğler sunmuştur. İngilizce ve Arapçayı çok iyi bilen Prof. Kitapçı'nın bu dillerde yayınlanmış kitap ve araştırmalan vardır. Aynca. Farsça ve Urduca'yı da bilmektedir. Prof. Kitapçı 2004 yılında emekli olmuştur. İlmi araştırma ve çalışmalanna bütün gücüyle devam etmektedir. Kitapçının şimdiye kadar yazmış olduğu bütün kitaplar “YEDİ KUBBE YAYINLARI” vasıtasıyla basılmış ve Türk okuyucusuna sunulmuştur. Bu eserler kendi kültür tarihimizin yapı taşlannı oluşturmaktadır: YEDİKUBBE YAYINLARI
"Put evinden gelen şu Tatar efsânesine bakınız, En sonunda onlar Ka'benin bekçileri olmuşlardır" "Farsça Bir Şiir" ÖNSÖZ . Engin denizlerin ortasından kaynayıp gelen ve kıyıla­ ra vuran azgın dalgalar misâli, Moğolistan denizinin iç kı­ sımlarından çıkan ve kısa zamanda bir kasırga bir Nuh Tu­ fanı gibi dünyayı saran ve merkezi bu günkü Moğolistan olmak üzere Karadenizin kuzey bölgelerinden Atlas Okya­ nusu sahillerine kadar yayılan geniş Asya bozkırlarında çok geniş bir cihan imparatorluğu kuran ve Türklerin bir diğer kan akrabaları olan Moğollar insanlık tarihi, özellikle İslâm kültür ve medeniyetine, beşer hafızasının hiç bir zaman unu­ tamayacağı derin izler ve köklü tesirler bırakmışlardır. Orta Asya'nın kendine has iklim ve sert tabiat şartları içinde yaşayan Moğollar, başta en büyük cihan fâtihlerinden biri olan Cengiz Han ve onun soyundan gelen efsanevi Mo­ ğol kahramanlan, boz yeleli, kan terleyen "cennet atlan ” üzerinde doğu, batı, kuzey ve güney istikametinde ve ardı ar­ kası kesilmeyen askeri akın ve fetihler sâyesinde, kendi de­ virlerinde dünyayı ayağa kaldırmışlar ve kılınçlarınm kan damlayan uçları ile dünya siyasi coğrafyasının sınırlarını çizmişler ve koca bir dünyaya meydan okumuşlardır. Daha önceleri Moğolistan denilen o meçhuller diya­ rında adı, şanı bilinmeyen ve uzun geçmişleri sırasında ta­ rihle hiç bir merhabaları olmayan, ayrıca büyük din, mede­ niyet ve kültür merkezlerinden inadına uzak bu göçebe "Moğol Boylan" ve tabiat ananın haşin ve sert kolları ara­
sında yaşayan ve merhametsiz iklim şartları altında çilekeş bir hayat mücadelesi veren bu tunç yüzlü insanların; toprak altından çıkan karınca süreleri gibi, bir anda tarih sahnesine çıkmaları, gök gürlemelerini andıran at kişnemeleri, kılmç şakırtıları ve nal sesleri ve nal sesleri ile koca bir dünyaya hâkim olmaları kendi örf, âdet ve özellikle "Moğol Yasaları" olarak bilinen yeni bir "hukuk sistemi" ile yeni bir dünya nizâmı kurmaları ve hiç bir din ve kültürün tesiri altında olmayan bu "Yasalar'la koca bir cihânı asırlarca idâre temeleri, bugün bile dünyanın en baş döndürücü esrârengiz olaylarından biridir. Bu insanlar; Hz. Peygamber'in nübüvvet yıllarında mübârek nazarlarını Asya bozkırlarına çevirdiği, ve İs­ lâm'ın bedbaht alın yazısını okurcasına istikbâle baktığı ve kendinden asırlarca sonra cereyan edecek bu büyük insanlık ve Islâm dıramım, sanki bir filim şeridi gibi seyredercesine hem de "Muhammed Ümmetine" büyük bir endişe ile haber verdiği insanlardı. Bu büyük insanlık fâciasmı kendine has mübarek üslubu ile beyan eden O, Ulu Peygamber şöyle bu­ yurmuştu; "Sizler çekik gözlü, kırmızı benizli yassı burunlu, yüz­ leri sanki örs üstünde döğülmüş ve üzeri derilerle kılıflı kal­ kanlar gibi sağlam bir kavim olan Türklerle çarpışmadıkça kıyamet kopmayacaktır". Evet; Moğollar; daha ziyâde İslâm kültür ve medeni­ yetinin bir bereket ve feyiz yağmuru olarak yağdığı bu mü­ barek topraklarda koca, güçlü bir imparatorluk kurmuşlar, başta Bağdad olmak üzere Buhara, Semerkant, Baykent, Herat, Belh, Harzem gibi daha bir nice medeniyet merkezle­ rini harap etmişler ve onların yaldızlı kubbelerini baykuşla­
rın tünediği birer virane hâline getirmişlerdir. Sanki yıldı­ rımları andıran Moğol orduların geçtiği bu şehirlerde, çoğu zaman eskilerin tabiri ile "duvar üstünde taş, omuz üstünde baş kalmamış" buralardan yükselen kara duman ve enkaz yığınları ve onların altından gelen çığlık sesleri, bir insanlık dıramı ve faciası hâlinde "Arş-ı Âlâya" kadar yükselmiştir. Bu insanlık dıramınm büyük ölçüde tesiri altında kalmış olan çağdaş İslâm tarihçisi İbnü'l-Esir, "el-Kâmil” adındaki büyük eserinde bu feci olaylardan acı, acı yakınmış ve kalbi­ nin derinliklerinden kopup gelen bir feryatla aynen şöyle demiştir: "Keşke anam beni doğurmamış olsaydı, bu kötü günle­ ri görmemiş olsaydım. Keşke bu olaylar patlak vermeden ölüp gitseydim, unutulup yok olsaydım" (XII. s. 358). Tarihin şu garip cilvesine bakınız ki; işte bu yere göğe sığmayan yarı vahşi tabiatın sert insanlarının soyundan ge­ lenler ve onların yalın kılınç torunları, daha bir çeyrek asır bile geçmeden İslâm dini ile karşılaşmışlar ve Allah'ın hidâ­ yetine ulaşmışlardır. Asıl bundan sonradır ki Moğol akıncı­ ları İslâm dininin yüceliği ve Türklüğün üstün karakter ve meziyetleri ile özdeşerek, üstün vasıflı, medeni, üstelik yiğit bir gaza ve cihad eri hâline gelmişler ve parlak kılmçlarım İslâmm hayrına, insanlığın iyilik ve ululuğuna adamışlar, böylece ayrıca bir büyük kültür ve medeniyetinde en ulu mimar ve öncüleri olmuşlardır. Onların küfür ve dalâletten, hidâyet ve hakka yönelişlerine hayran kalan bir şâir şöyle demiştir; "Put evinden gelen şu Tatar efsânesine bakınız, En sonunda onlar Ka'benin bekçileri olmuşlardır"
Ne varki eski Göktürk Hakanlarının at koşturduğu ve "Orhun Yazıttan"nın dikildiği bozkırlarda, bizim vatan coğ­ rafyamızda ortaya çıkmış ve Müslüman Türk'ün tarih ve kültür varlığı içinde eriyip gitmiş ve kendini "Türk saymış" bu kan akrabalarımız olan Türk Moğol Boylannın siyâsi, dini ve kültürel tarihleri henüz kendi şartları içinde ele alınmış ve Türk milletinin irfan hayatına sunulmuş değildir. Daha açık bir ifâde ile Moğolların siyâsi ve kültür tarihi, da­ ha Türk tarihçileri tarafından, tarih metodolojisinin objektif kriterleri içinde ve müstakil olarak yazılmamıştır. Koca bir dünyayı dize getiren ve devrin siyâsi coğraf­ yasını ufuklara bakarak belirleyen bu insanlann siyâsi ta­ rihi hakkında Türk tarihçileri tarafından hiç bir ciddi çalış­ ma yapılmadığı gibi, Türkiye'de Cumhuriyetin ilk devirleri de dahil son senelere kadar, Türk Moğol tarihi ile ilgili hiç bir uzman tarihçi yetişmemiştir. Bu konulardaki ilgisizliğe bakınız ki, değil Moğolların resmi tarihi "Câmiu’t-Tevarih" Moğolların siyâsi tarihini ele alan bir çok ciddi kitapların hiç biri henüz "Türkçeye" tercüme edilmemiştir. Hatta budan daha da acısı bir çok Türk tarihçileri Moğollann, Türk'ün tarihi şahsiyet kimliğine bürünmesini bile inkâr etmişler ve onları Türklük camiasının dışında tutmaya ayrı bir özen gös­ termişlerdir. Bu vahim durum Moğolların dini tarihi, yâni "Müs­ lüman olmaları", yeni bir din, kültür ve medeniyetin kapısı­ nı çalmaları konusunda da geçerlidir. Ne yazık ki onların; eski Şamanizm dini terk etmeleri, yeni bir iman coşkusu ha­ linde İslâm dinine koşmaları ve Moğolların katkılan ile ge­ lişen ortak İslâm kültür ve medeniyeti hakkında şimdiye kadar Türk tarihçileri tarafından hiç bir ciddi çalışma ya-
pümadığı gibi bu sahalarda ilmi şahsiyetini kabul ettirmiş bir Türk tarihçisi ve ilim adamı da ortaya çıkmamıştır. Mâmâfih şu bir gerçektir ki; Moğollar, tarih sahnesine çok koyu bir Şamanist olarak çıkmışlar ve çok geçmeden dağ ve ovalara sığmayan büyük ordular hâlinde İslâm kül­ tür ve medeniyetinin feyiz verdiği bereketli topraklara yö­ nelmişlerdir. Neticede, bu büyük medeniyetin ihtişamını yansıtan bir çok şehirler yakılıp yıkıldığı gibi, buralar da ya­ şayan insanların pek çoğu, bu arada bir çok İslâm ulusu ilim ve din adamları kılınçtan geçirilmiş ve Müslümanlar çoğu zaman cehennemi bir hayat yaşamaya mahkum edilmiştir. Moğollar bu husustaki aşırı davranışlarında o kadar ileri gitmişlerdir ki; Hz. Peygamber’in mânevi varlığının de­ vamı, mukaddes "Nübüvvet Makamı"nm maddi manada temsilcisi, İslâm dünyasının birlik ve bütünlüğünün mümes­ sili olan "İslâm Halifesi" bile Bağdad kapılarım yumrukla­ yan bu Moğollar tarafından hem de çok feci bir şekilde öldü­ rülmüştür. Ne var ki Moğolların İslâm dini ve Müslüman halka indirdiği bu köklü darbeler, "Batı Hıristiyanlığı" için yeni bir sevinç ve ilham kaynağı olmuştur. Öyle ya onlar Mo­ ğol'lara, bu yeni step kahramanlarına "İsa Mesih"in, müslümanlar ve haşa, "Yalancı Muhammed"ten intikamını almak için Allah tarafından gönderilmiş insanlar olarak ba­ kıyorlardı. O çağların telakkisi ve Hıristiyan Batı dünyasına gö­ re; Türkler nasıl müslüman olmuş ve ondan sonra kılınçlarını İslâm dini ve Onun ululuğuna adamışlar, hıristiyan topraklarını İslâmın öz yurdu hâline getirmişler­ se, bunun tam aksi, Moğollarda; hıristiyan olacak ve parlak
ktlınçlannt "İsa Mesih"in dinine adayacaklardı. Bu sayede hem. İslâm, hem de müslümau Tiirklerden azgın ve kindar Hıristiyanlığın asırlardır bekleyip durduğu birikmiş intika­ mı alınacak ve "Kudüs" tekrar Hıristiyanlığın eline geçmiş olacaktı. Bu bakımdan batı hıristiyanlığı bütün hırçınlığı ile a­ yağa kalkmış ve bu Şamanist Moğolların hıristiyan olmaları için büyük teşebbüslerde bulunmuştur. Artık her bir Moğol Hanının çevresinde kara cübbeli kara sakallı bir kaç hıristiyan papaz ve misyoneri bulunuyor ve onlar, bütün güçleri ile Moğol Hanları ve onların şahsında tüm Moğol halkının "hıristiyan olmaları" için çalışıyorlardı. Mâmâfih bu kara cübbeli papazlar, bu uğurda büyük mesafeler kat etmişlerdir. Bu cümleden olmak üzere, bir çok Moğol Hanı, boy beyleri ve aristokrat Moğol Hatunları, hıristiyan olmuş­ lar ve çok büyük bir heyecanla "Samanlığı" terk ederek bu yeni dine girmişlerdir. Moğol aristokratlarının bu dini heyecanları artık "fo­ silleşmiş" hıristiyan papaz ve din adamlarında bile yoktu. O kadarki bazı Moğol Hanları ve aristokrat Moğol Hâtûnları, kendi askeri karargâhlarında "Seyyâr Kiliseler" yaptırmış ve buralarda devamlı çan çaldırmaya başlamışlardı. Artık "Pa­ palık Makamı"; bu Moğol hanlarının Hıristiyanlığı bir dev­ let dini ve onun yayılmasını bir devlet politikası haline hali­ ne gelmesi yolunda son haberi bekliyor, devrin hıristiyan kralları Papa namına onlara heyet üstüne heyet gönderiyor­ du. Plano Karpini, W. Bubruk gibi daha bir nice kimseler Moğol Hanları'na gönderilen bu şerefli heyetin mümtaz baş- kanları idi.
M oğollan kendi dinlerine çekmek için başlattıkları bu çetin mücadelede Hıristiyan batı dünyası yalmz değildi. On­ ların karşısına Budistlerde çıkmışü. Budist Lamaları; Budizmin yüksek felsefe ve mutlak huzar giden yolunu, Moğol hanlarına açmak ve Moğol ulusunu, Budizme kazan­ dırmak için çok yoğun bir tebliğ faaliyetine girişmişler ve bunda büyük ölçüde başarılı da olmuşlardır. Şimdi bir çok Moğol Hanının yaranda, bir gölge gibi dazlak kafalı ve kır­ mızı pelerinli Budist Laması bulunuyor ve onlara danışman­ lık hizmeti veriyorlardı. Mâmâfih Moğol boyları arasındaki bu dini mücâdeleler, özellikle fırsat düşkünü Hıristiyan ra­ hiplerin İslâm dinini sabota etmek için sürdürdükleri hasmane tavır, tertip ve entrikalar ayrı bir inceleme konusu­ dur. Şüphesiz Moğollar için başlaülan bu dinler arası mü­ cadeleye İslâm dini de katılmıştı. Ne var ki İslâm dininin bu mücadeleyi kazanması bu ilk devirlerde hayal-i muhal gibi görülüyordu. Zira Moğollar, yukarda da ifâde edildiği İslâm dini, kültür ve medeniyetine en ağır darbeyi indirmekle kalmamışlar ve müslüman aydınlar ve yerli halka büyük zararlar vermişlerdir. Zira, büyük şehirlerin kuşatılmasında Moğollar yerli müslüman halkı, bu şehirlerin surlarını savu­ nanların karşısına bir ok hedefi olarak sürmüşler, çoğu kere müslüman varlığa telâfisi mümkün olmayan büyük zarar ve kayıplar verdirmişlerdir. Ayrıca Moğollar Müslümanlara onları dini hayatla­ rından bezdirecek büyük kısıtlamalar getirmişler ve onları çileden çıkaracak bir kısım insafsız ve sert uygulamalarda bulunmuşlardır. Başta Cengiz Han ve ondan sonra gelenler "Yasalar" gereği müslümanların; akarsuya girmeleri, akar­
suda abdest almalarını yasakladıkları gibi, bundan daha acısı onların kasaplık hayvanları, İslâmi usullere göre kes­ melerini kesin bir şekilde ^yasaklamışlar ve ölü hayvan eti yemeye zorlamışlardır. Aksini yapanların Cengiz Han yasa­ ları tarafından boynunun vurdurulması emredilmişti. Bu hususta ihbarda bulunan kimselere, büyük müka­ fatlar vadedildiği için zavallı Müslümanlara, haksız yere bir çok eziyetler bundan öte, zulümler yapılıyordu. Bunun dı­ şında bir çok züğürt kimseler, söz konusu mükâfatı bir ge­ çim vasıtası hâline getirdikleri için ilgili makamlara büyük bir ihbar furyası başlamış bu ise bir çok müslümanın hayatı­ na mal olmuştur. Ayrıca müslümanların elinde bulunan kö­ leler, Moğollara ihbarda bulunmayı bir koz olarak kullanı­ yor ve bu sâyede efendileri tarafından serbest bırakılıyorlar­ dı. Bu kötü uygulamalar böyle, senelerce devam etmiş ve müslümanlar çok zor günler görmüş ve çok sıkmülı bir ha­ yat yaşamışlardır. Bütün bu ağır zulümler yanı sıra, diğer taraftan İslâm dini ve müslümanlar diğer taraftan şımarık hıristiyan rahip­ lerin entrika ve kirli oyunları ile de karşı karşıya kalmışlar­ dır. Kara cübbeli ve kara sakallı bu kimseler, önce Moğol Hanlarına yaklaşmışlar sonra da onları müslümanlara karşı daha sert davranmaları hususunda tahriklerde bulunmuşlar ve bir çok hallerde bu garazkâr davranışlarında başarılı bile olmuşlardır. Okuyucular bu kitapta bu kabil çirkin uygula­ maların yürekler acısı bir çok ilginç örneklerini bulacaklar­ dır. Tarihin şu garip cilvesine bakınız ki; Türk Moğol boy­ ları arasında sürdürülen bu dinler arası mücâdeleyi yani, İslâm, Hıristiyan ve Budist olma mücadelesini bunların için­
de şansı en zayıf olan İslâm dini kazanmıştır. Neylersiniz ki, yalın kılınç bu step kahramanlarının torunları ve koca bir cihan imparatorluğunu kuranların hepsi müslüman ol­ muşlar ve toptan Allahın ipine sarılmışlardır. Moğolların müslüman olmaları aynı zamanda taktik ve stratejik bir ko­ nudur. Zira onların Hak dinini kabul etmeleri ile, Orta Asya ve Turan Yurdu Hıristiyanlığın öz yurdu olmaktan çıkmış ve batı hıristiyan dünyanın beklediği ümidler boşa gitmiştir. Konunun daha ilginç bir yönü daha vardır. Bu insanlar sa­ dece müslüman olmakla kalmamışlardır. İslâm dini, Moğol- lara Türklüğe giden o muhteşem yolun kapılarını açmış ve onlar çok daha süratli bir şekilde Türkleşme sürecini ta­ mamlamışlardır. Bundan da öte bir müddet sonra onlar; Moğolcayt terketmiş ve Türkçe ana dilleri olmuştur. Dünün dünyayı ayağa kaldıran bu insanlarının, bunca olumsuz faktörlere rağmen, mağlupların dinini yani İslâmi­ yet'i kabul etmeleri, Türkleşmeleri hatta kendi dilleri olan Moğolcayt bırakarak Türkçe konuşmaya başlamaları, kılmçlarını Allahın dinini yüceliğine adamaları başlı başına bir "Büyük Olay" ve bir "Büyük Oluşum"dur. Türk ve İslâm tarihinin dönüm noktalarından biridir. Bu "Büyük Oluşum" nasıl meydana gelmiştir? Moğollar nasıl müslüman olmuştur? Onları Türklüğün özüne iten sosyal ve kültürel sebebler nelerdir? Neylersiniz ki İslâm dini ve Türk tarihini böylesine yakın­ dan ilgilendiren bu sorular şimdiye kadar Türk tarihçileri tarafından ne sorulmuş ve ne de bir cevap aranmıştır. Evet, Türk Moğol Boylarının siyâsi tarihi kadar, dini tarihi, özellikle onların nasıl ve hangi şartlar altında müslüman oldukları hâlâ çok önemli bir araştırma konusu­ dur. Memleketimizde bunca İlâhiyat Fakültesi ve dinler
tarihi akademisyenleri bulunmasına rağmen, bu konularda henüz hiç bir ciddi araştırmanın yapılmamış olması bize ğö- re izahı zor bir keyfiyettir. Mâmâfih Türk Boylan arasında kopan İslâm Hidayet fırtınasınm izahı ve Türklerin Müslümanlığını bir KÜLLİ­ YAT haline getirmek için çıktığımız bu çileli ilim yolculuğu ve bu mütevazi eserimizde, ilk defa İslâm dininin Türk Mo­ ğol boylan arasında nasıl yayıldığı üzerinde durulmuş ve ulaşabildiğimiz kadarı ile kaynakların bu konulardaki bilgi ve rivâyetleri yeni bir takib hâlinde belki de ilk defâ Türk okuyucularının hizmeti ve irfan zenliğine sunulmuş, üstelik çok çarpıcı ve ilginç neticeler elde edilmiştir. Onların, Hak dine giden yoldaki İlâhî mâceralarını öğrenmek ve bundan bu günlerin Türkiyesi için bir ders çıkarmak isteyenler, lütfen bu kitabı mutlaka, ama mutlaka okuyunuz. Bizim bu hususta bir temennimiz daha vardır. O da Moğollann dini ve siyasi tarihi ve bu yöndeki gelişmelerin Cumhuriyetin ilk yılları ve derin Türkçülüğe giden yolda bir karşılaştırmasının yapılması ve elde edilen neticeleri Türk okuyucularına su­ nulmasıdır. Bizim bu mütevazi çalışmamızda bu önemli konuya bir başlangıç ve giriş yapılmıştır. Bu konulara ilgili temel Arapça ve Farsça kaynakları elde etmenin mümkün olmadı­ ğı ve araşürma eserlerinin henüz Türkçeye tercüme edilme­ diği bir ortamda ve bin bir zorluk ve imkansızlıklar içinde hazırladığımız bu eserin tam ve mükemmel olduğunu iddia etmemiz de mümkün değildir. Bizden sonra gelenler öyle tahmin ediyoruz ki bu kapıdan girecek ve Moğolların dini ve siyâsî tarihlerini Türk milletinin zengin irfân hâzinesine
kazandırmak için, çok daha ciddi bir gayret gösterecek ve bu konularda çok ciddi eserler vereceklerdir. Bu arada hemen şunu itiraf edelim ki bu mütevazi ese­ rimiz daha önce "Türk Boylan Arasında İslâm Hidâyet Fır­ tınası" adında ki büyük çalışmamızın ikinci cildi olarak ya­ yınlanmıştı. Eser bu defa yeniden gözden geçirilmiş, önemli tashih ve yeni yeni bir çok ilaveler yapılmış, çok zorlu ve çileli bir çalışmadan sonra, Türk İslâm külliyatının yeni bir eseri ve müstakil bir kitap olarak yayınlanmıştır. Bu kitabın kendi sahasında çok büyük bir bozluğu doldurduğundan hiç kimsenin en ufak bir şüphesi olmamalıdır. Müellif bütün bu olumsuz faktörler ve ilerlemiş yaşına rağ­ men, böyle bir çalışmayı tamamlama fırsatı verdiği için Cenab-ı Hakk'a sonsuz hamd ve şükürlerini sunmakta ve Ona sığınmak­ tadır. Her türlü başan ve hidâyet Allah'tandır. Nisan 2005 KONYA Prof. Dr. Zekeriya KİTAPÇI www.zekeriyakitapci.com
İÇİNDEKİLER BİRİNCİ BÖLÜM BÜYÜK MOĞOL KAĞANLARI DEVRİNDE MERKEZİ MOĞOLİSTAN VE ÇİN’DE İSLÂMİYET I. CENGİZ HAN VE TÜRK MOĞOL BOYLARININ İSLÂM DİNİ İLE YENİ TANIŞMA DÖNEMİ............... 27 Türk Moğol Boylarının Tarih Sahnesine Çıkışı.....................27 Cengiz Han ve İslâmi Gelişmeler............................................ 29 Cengiz Han ve Yakın Çevresindeki Müslümanlar................ 33 Cengiz Han'ın Tarih Sahnesine Çıkışı..................................... 35 Cengiz Han İpek Yolu ve Müslüman Tacirler..... i................ 38 Büyük Felâket; Otrar Faciası.....................................................40 Küçlük Han ve Hoten Müslümanlarının Zor Günleri..........43 Hotende Yapılan Küfür İman Toplantısı................................ 45 Şeyh Alau'd-Din el-Hoteni’nin Öldürülmesi......................... 46 Kâfir Küçlük ve Müslüman Bozer Ham..................................48 Cengiz Han ve Müslümanların Acı İntikamı......................... 48 Cengiz Han Buhara Önlerinde.................................................. 51 Büyük Buhara Camiinin Yağmalanması.................................52 Hadislerin Ortaya Koyduğu Büyük Gerçek............................54 Mahmud Yalvaç Cengiz Hanın Hizmetinde...........................57 Cengiz Han Yeni Manevi Arayış İçinde..................................58
II. ÖGEDEY HAN VE MÜSLÜMANLARIN YENİ HUZUR DEVRİ..................................................................... 63 Ögedey Han'ın Büyük Kağan Olarak İlân Edilmesi............. 63 Ögedey Hanla Başlayan Yeni Huzur Devri :................ 64 Ögedey Hanın Müslümanlara Himaye Etmesi..................... 66 Mahmud Yalvaç'm; Valinin Büyük Hizmetleri..................... 68 III. GÖYÜK HAN VE MÜSLÜMAN TÜRKLER ALEYHİNE YAPILAN HIRİSTİYAN-MOĞOL İTTİFAKI.............................................................................71 Göyük; Ögedey Hanın Vârisi Oluyor......................................71 Göyük Han; Hıristiyanlığın Yeni Ümidi.................................72 Türk Yurtlarındaki Müslümanları Yok Etme Planları..........74 Buda Toyini ve Karşısına Çıkan Kurt Köpeği.........................76 Nuru'd-Din el-Harezmiye Yapılan Zulümler........................ 78 Göyük Han’ın Ani Ölümü.........................................................81 IV. MÖNKE HAN'LA GELEN YENİ DİN TOLERANS ve MÜSLÜMANLARIN FERAHLIK YILLARI............ 83 Mönke Han ve Sorgoktani Beki Hatun....................... 83 Mönke Hanın Dini Kişiliği.........................................................85 Mönke Han ve Müslüman Türkler...........................................87 Müslüman Türkleri Kılıçtan Geçirme ve Mönke Han.......... 89 Mönke Hanı Hıristiyanlığa Davet Çabaları............................93 V. KUBİLAY HAN DEVRİNİN GENEL DURUMU ve ANANDA İLE GELEN İSLÂMİYET.................................97 Pekin; MoğoL-İmparatorluğunun Yeni Başkenti.................... 97 Kubilây Han'ın Dini Şahsiyeti ve Ananda...............................98 Ananda'nın Taht Mücâdelesi ve İslâmiyet..............................99
Cengiz Hanedanının Sonu ve Ming Hanedanı.....................102 Şahruh Bahadur Hanın Çin Hanını İslama Daveti.............. 103 İKİNCİ BÖLÜM ÇAĞATAY HANLIĞI VE TÜRK MOĞOL BOYLARI ARASINDA İSLÂMİYET I. ÇAĞATAY HAN VE ORTA ASYA MOĞOL ULUSU ARASINDA İSLÂM DİNİNİN YAYILMASI .............. 109 Çağatay Han Müslümanların Sıkıntılı Yılları...................... 109 Çağatay Han ve Çevresindeki Müslüman Türkler............. 112 Mahmud Yalvaç; Buharanm Yeniden İmarı.........................115 Semerkant da Yapılan Yeni Kilise ve Müslümanlar........... 118 II. ÇAĞATAY BOYU MOĞOLLARI ve BARAK TARMAŞİRİN TUĞLAK TİMURUN MÜSLÜMAN OLMALARI......................................................................... 121 Yeni Gelişmeler ve İmam Bahaü'd-Din Merginâni............. 121 Oragana Hatun Döneminde İslâmiyet...................................123 Barak ve Koydu Han Devirleri............................................ 126 Cafer ve Duva Ailesinin Müslüman Olmaları..................... 127 Kebek Han; Yeni Türk ve İslâm Sultanı........................ 129 Tarmaşirin İslâm Hidayet Yolunun Önderi..........................130 İslâm Hidâyet Sancağı Tuğlak Timur Han'ın Elinde.......... 132 Sonuç............... :.......... 135
ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İLHANLI MOĞOLLARI ARASINDA İSLÂMİYET I. HULÂGU HAN ve İLHANLI MOĞOLLARI................. 141 Hülâgu Han ve Batı Seferi........................ .............................141 Hülâgu Han İran Yaylalarında...............................................144 Bağdad'm Ele Geçirilmesi........................................................ 147 Olayların Hadisler Açısından İzahı........................................149 Bağdad'ın Düşmesi ve Hıristiyan Dünyası...........................152 Hülâgu Han'ın Halep Valisine Mektubu...............................154 Hülâgu Han'ın Şahsiyeti............................. 156 Abaka Han; İlhanlı Ulusunun Yeni Hanı..............................157 II. TEKUDAR AHMED HAN İSLÂM HİDAYETİNİN İLHANLI DEVLETİNDE YENİ TEMSİLCİSİ............. 163 Tekudar Ahmed Han'ın Allah'ın Hidâyetine Ulaşması 163 Hıristiyan ve Budizme Vurulan Büyük Darbe.................... 165 Müslüman Vakıflarının Düzeltilmesi....................................166 Mısır Memlûk Sultanlarına Yazılan Tarihi Mektup............ 167 Mısır Memlûk Sultanları İle Kurulan Yeni İlişkiler............ 170 Tekudar Ahmed Han'ın İmânî Hayatı...................................171 Tekudar Ahmet Han'ın Şehid Edilmesi.................................173 III. ARGUN, KEYHATU ve BAYDU HAN DEVİRLERİNDE İLHANLI YURTLARINDA İSLÂMİYET.........................................................................175 Argun Han: İslâm Dininin Sıkmülı Yılları............................175 Argun Han'ın Batılı Haçlı Kırallarla İttifak Çabaları.......... 177 Sa'dü'd-Devle'nin Müslümanlardan Acı İntikamı.............. 178 Argun Han'ın Türk İslâm Toplumundaki Yeri.................... 180
Keyhatu Devrinin Genel İslâmi Durumu..............................182 Baydu Devrinin Genel İslâmi Durumu..................................185 Keyhatu ve Baydu'nun Selçuklularla Sıhriyeti.................... 187 IV. GAZAN HAN İLHANLI YURTLARINA DOĞAN YENİ İSLÂM GÜNEŞİ....................................189 Gazan Han İlhanlı Tahtının Gerçek Varisi............................189 Gazan Han'ın Yeni Göreve Hazırlanışı..................................189 Gazan Han Allah'ın Hidayetine Kavuşması........................191 İlhanlı Yurtlarında Esen Hidâyet Rüzgârları....................... 194 Hıristiyanlık ve Budizme Vurulan Büyük Darbe................ 195 Tebriz Bir Türk ve İslâm Şehri Oluyor...................................198 İslâmlaştırma Hareketinin Asıl Boyutları................ 200 Gazan Han'ın Külli Hayır Hizmetleri ............................ 204 Gazan Han ve İran Şiileri.........................................................205 Gazan Han ve Milli Tarih Şuuru.............................................207 İslâm Dininin Kazandığı Dini Zafer.......................................209 Gazan Han'ın Ölümü ve Sonuç...............................................211 V. OLCAYTU HUDABEND HAN SÜNNİ - Şİİ ÇATIŞMASI....................................................................... 213 İslâm'a Giden Yolda Olcaytu Hudabend Han..................... 213 Olcaytu Hudâbend Han'ın Yeni Faaliyetleri........................ 214 Mezhepler Arası Çatışma ve Olcaytu Han........................... 215 Olcaytu Hudabend Han: Sünni-Şii Çatışması...................... 217 Bahadur Han ve İlhanlı Yurtlarında İslâmiyet.................... 219 Sünniliğin Yeniden İktidara Gelmesi.....................................220 Ebû Said Bahadır Han'ın Ölümü ve Sonuç.......................... 221
DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ALTIN ORDU DEVLETİ TÜRK MOĞOL BOYLARI ARASINDA İSLÂMİYET Kara Denizin Kuzey Bölgeleri ve Kıpçak Çöllerinde At Koşturan Müslüman Moğol Fatihleri I. BATU VE SARTAK HAN DEVRİ ALTIN ORDU MOĞOLLARININ İSLÂMLA TANIŞMALARI..........227 Altın Ordu Devletinin Kuruluşu............................................227 Batu Han ve W. Rubruk...........................................................229 Altın Ordu Türkleşme ve İslâmlaşma Devri .............. 230 Batu Han ve Altın Ordu Moğolları Arasında İslâmiyet 232 II. BERKE HAN ALTIN ORDU HANLIĞININ YENİ ALTIN DEVRİ..........................................................237 Berke Han İslâm Hidayeti'nin Yeni Temsilcisi.................... 237 Berke Han Nasıl Müslüman Olmuştur?................................238 Berke Han'ın İslâmî Tebliğ ve İrşad Faaliyetleri.................. 240 Berke Han ve Semerkant Hıristiyanları.................................242 Yeni İslâm Devletinin İnşası: Saray Berke............................ 245 Berke Han Döneminde Altın Ordu Mısır İlişkileri 247 Berke Han Orduları Hülâgu Han Karşısında...................... 250 Anadolu’dan Berke Ülkesine Gelen Derviş Gâziler............251 Nogay'm Bizans'a Karşı Giriştiği Yeni Gaza Seferi ...........252 Sarı Saltuk'un Tebşir Faaliyetleri............................................253 III. BERKE HAN'DAN SONRA ALTIN ORDU YURTLARINA İSLÂMİYET................................. 257 Mengü Timur Han ve İslâmiyet..............................................257
Tuda Mengü Devri İslamlaşmanın Genel Durumu 259 Tula Buka ve Tokta Han Devrinde İslâmiyet....................... 260 IV. ÖZBEK HAN ALTIN ORDU HANLIĞI NIN İSLÂMLAŞMADA ALTIN DEVRİ ..............................263 Özbek Han'ı Allah'ın Hidâyetine Götüren Yol.................... 263 Özbek Boylarının Müslüman Olması.....................................264 Özbek Han İslâm'ın Hizmetinde............................................265 Özbek Han; Dini Guruplara Vurulan Darbe „■...........266 Kıpçak Çöllerine Götürülen Ezan Sesleri..............................269 İslâm Dini ve Hânedan Âilesi ............................................273 Saray Berke'nin Dini Yapısı.....................................................275 Saray Berke'nin Manevi Yapısı...............................................277 Özbek Han'ın Diğer Dinlere Karşı Toleransı....................... 280 Özbek Han Devri ve Türk Memlûk Münasebetleri 283 Altın Ordu Hanlığının Türkleşmesi.......................................287 EKLER........................................................................................ 291 BİBLİYOGRAFYA................................................................... 297
B İR İN C İ BÖLÜM BÜYÜK MOĞOL KAĞANLARI DEVRİNDE MERKEZİ MOĞOLİSTAN VE ÇİN’DE İ S L Â M İ Y E T
Hz. Peygamber (s.a.s.) buyurmuştur ki; Sizler; çekik gözlü, kırmızı benizli, yassı burun­ lu, yüzleri sanki örs üstünde dövülmüş ve üzeri derilerle kılıflı kalkanlar gibi sağlam (heybetli) bir kavim olan Türklerle çarpışmadıkça kıya­ met kopmayacaktır" el-Buhari
CENGİZ HAN VE TÜRK MOĞOL BOYLARININ İSLÂM DİNİ İLE YENİ TANIŞMA DÖNEMİ Türk Moğol Boylanmn Tarih Sahnesine Çıkışı; Türk'lerin birinci derecede kan akrabaları olan Moğol­ lar da*1) diğer yarı atlı bir çok göçebe Türk boyları gibi, Tû- ranî kavimlerden biridir. Onlar da efsânevi Türk kahramanı Mete Han'ın kurduğu büyük Hun Devletinin yıkılmasından sonra (M.S. 216) batıya doğru göç ederek Kerülen nehirleri mansaplarına gelmişler ve daha açık bir ifâde ile bu günkü Moğolistan'a yerleşmişlerdir. Çin kaynaklarında bunlar ge­ nellikle "Tatar" adıyla zikredilmiş ve "Kara Tatar” ve "Ak Tatarlar" olarak ikiye ayrılmışlardır*2). Orhun yazıtlarında ise, bunlar "Dokuz Tatar"{3) ve "Otuz Tatar''lar olarak bah­ sedilmişlerdir*4). Türk Moğol boylarını bir ulu bayrak ve bir büyük dev­ let çatası altında toplayan Cengiz Han olmuştur. Asıl adı Timuçin olan*5) bu Turan kahramanının, Gök Türklerin Şato sülâlesinden geldiği rivâyet edilmektedir. Bu bakımdan Cen­ giz Han kendisini, milliyet itibarı ile hem Türk ve hem de 1 Brockelmann, C„ İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, Ankara, 1964, s. 228-229, Hitti, P.K. İslâm Tarihi, IV, s. 771, Rasonyi, L„ Tarihte Türk­ lük, Ankara, 1988, s. 176. 2Togan, Z.V., Giriş, s. 70. 3Orkun, H.N., Eski Türk Yazıtları, Ankara, 1986, s. 65. 4 Geniş bilgi için bkz., Orkun, H.N., a.g.e., s. 31, Cağferoğlu, A., Türk Ka- vimleri, Ankara, 1983, s. 73-74, Rasonyi, L„ a.g.e., s. 175-176, Gökalp, C., Altaylarda ve İç Moğolistanda Kabileler, Ankara, 1973, s. 85 vd. 5Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Ankara, 1988,1, s. 103, Ebû'l-Gâzi, s. 219.
Moğol saymıştır(6). Diğer taraftan o devirlerde İç Moğolistanda bulunan ve Öngüt adıyla tarihe geçen Türk boylan, daha ilk mücâdele yıllarından itibaren bu Stepler Fatihinin yakın akrabaları olmuş ve onunla sıhriyet bağları kurmuşlardır*7). Bunlardan mesela Ala Kuş Tekin; Öngüt- lerin boy beyi, Cengiz Han'ın damâdı idi(8). ‘ Mâmâfih Moğollar kendilerini diğer kavimlere göre Türklere daha yakın hissediyorlardı. Zira Orta Asyanın sert iklim ve tabiat şartları göçebe hayatın hâkim vasıfları Türk ve M oğollan birbirleri ile çok daha yakın bir hale getirmiş­ tir*9). Bu bakımdan Marquart’m da haklı olarak tespit ettiği gibi, Moğollar'ın büyük bir kısmı bu tarihi süreç içinde hem T ürkleşm işi hem de İslâmlaşmtştır. Zaten Cengiz Han devletinin büyük bir kısmı Türk toprakları üstünde kurul­ duğu gibi, ahalinin çok büyük bir ekseriyetini de Türk ka- vimleri oluşturmakta idi. Bununla beraber Cengiz Han'ın ordularında her zaman "Türk unsuru” önemli bir varlık ol­ m u ş l a r d ı r 111). Nitekim Türk tarihçisi A.N. Kurat da aynı ger­ çekleri dile getirmiş ve şöyle demiştir; "Moğol İmparatorlu­ ğunun İdarî, hâkim unsuru her ne kadar Moğollar olmakla beraber, ahâlisinin askerlerinin büyük bir çoğunluğunu 6Togan, Z.V., a.g.e., s. 70. 7 Rasonyi, L., a.g.e., s. 178. 8 Rasonyi, L., a.g.e., s. 175, Onun oğullarından mesela Kün Boğa, büyük Ka­ ğan Kubilay'ın kızı Yürek Hatun ve diğer oğlu Ay Boğa ise Guyük Hanin kızı Yelmiş Hâtûnla evli idi. Bu Öngüt Türklerinin daha sonraları Katolik mezhebine girdikleri rivâyet edilmektedir Z.K. 9Barthold, W., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, s. 219. 10Rasonyi, L., a.g.e., s. 184. 11Schuyler, E., Türkistan, London, 1966, Intraduction, s. XIII.
Türkler teşkil ettiği gibi, devlet teşkilâtının esasları, bir çok müesseseler eski Türk geleneklerinin devamından başka bir şey olmadığı cihetle, Cengiz Han'ın kurduğu devlete Türk Moğol Kağanlığı adını vermek her halde çok daha yerinde olacaktır"<12). Cengiz Han ve İslâmi Gelişmeler; G erçekte bu ndan önceki bölü m lerd e çok daha ayrıntılı bir şekilde izah edildiği gibi, İslâm î fetih yılları (VIII. asır), ayrıca Sâmânîlerle başlayan ve Karahanlılarla baş döndü­ rücü bir şekilde devam eden İç-Asya Türk boylan arasında­ ki büyük hidâyet fırtınası ve bu arad a Tü rk yurtları üstüne doğan İslâm hidâyet güneşinin nurlu ışıkları ne yazık ki hiç bir zam an İç-Moğolistan’a u laşam am ıştır. B una sebepte, Moğolistan'ın İslâm i fetih bölgelerinin dışında ve Buhara, Semerkant, hatta Kaşgar gibi bu sıralarda İslâm kültür ve m edeniyetinin artık m uazam b ir m erkezi hâline gelm iş olan büyük din ve kültür m ühitlerind en çok uzak yerlerde olm ası idi. N itekim , Sâmânîler devrinde Çin'e kadar uzanan bir se­ yahat yapm ış olan E bû D ü lef'in gezi notlarıda bizim bu gö­ rüşlerim izi doğrulam aktadır. Zira E b u D ü le fin gazi notla­ rınd a hiçbir şekilde Moğollardan bahsetm em iş olm ası bizim dikkatim izi çekm ektedir'13'. Bu bakım dan İslâm i fetihlerin başlam asınd an çok da­ ha önceki yıllarda Hıristiyanlık ve Budizm'in buralard a bir hayli taraftar bulduğu anlaşılm aktadır. Bu cüm leden olm ak üzere m esela Karayitler bü yü k çoğunlukla Hıristiyanlığı 12Kurat, A.N., Türk Kavimleri ve Devletleri Tarihi, Ankara, 1992, s. 118. 13el-Hamevî, Mucemü'l-Büldan, III, s. 441.
Yüce Mevlâya olan inancını, daha ilk maddesinde dile ge­ tirmiş ve şöyle demiştir; "TEK TANRI VARDIR. BU TANRIYA TAPILACAK­ TIR. TEK TANRIYA TAPAN DİNLER SERBESTTİR"(20) Cengiz Han'a göre; Göklerin nasılki bir ''Tannsi' ol­ duğu gibi, yeryüzününde Onun temsil eden bir "Hakanı" olmalı idi(21). Türk cihan hâkimiyeti idealinin temel taşı olan bu hakanların "kudsiliği" geleneğinin Gök-Türk Kağanları arasında da bütün canlılığı ile yaşadığı görülmektedir. Nite­ kim Orhun yazıtları ve Kül-Tigin adına dikilen abide de, "Ben Tanrı gibi gökte olmuş Türk Kağan!" hitabıyla başla­ makta ve kendisinin yeryüzünde bir Yüce Kudretin temsil­ cisi ve bir İlâhi güce intisab etmiş olduğunu vurgulamakta- dır(22). Cengiz Han'ın bir diğer talihsizliği daha vardır. O da, inadına yüksek bir irade gücüne sahip, çok dindar ve yüksek ruhlu bu Moğol Kağan'mm Abdü'l-Kerim Satuk Buğra Han, Gürcan hanı Sul Tekin ve Bulgar Hanı Bilgevar Han da olduğu gibi ne yazık ki ne zâhiri ve nede bâüni manada bir İslâm mürşidi ile karşı karşıya gelmemiş olmasıdır. Daha açık bir ifâde ile, o devirlerde "Batı Kırallan" Moğol aris­ tokratlarını Hıristiyanlığa kazandırmak için bir çok misyo­ nerler gönderdikleri halde, Müslüman hükümdarlar ve din 20 Kotan. N., Cengiz Han, Ankara, 1976, s. 93, Başta Cengiz Han olmak üze­ re bütün Moğol Hanları, bu yasa gereğince Tek Tanrılı dinler mesela Müs­ lüman Hıristiyan ve Yahudi din adamlarını her türlü vergiden muaf tut­ muşlardır Z.K. ■' Haider, Mansura, Timurlular Devrinde Hâkimiyet Anlayışı, Türk Kültürü (Dergi) no, 258, s. 612. 22Ergin, M., Orhun Abideleri, İstanbul, 1970, s. 1.
uluları, Cengiz Hanı tebliğ ve irşâd etmeyi akıllarının ucundan bile geçirmemişlerdir. Cengiz Han ve Yakın Çevresindeki Müslümanlar; Fakat bütün bu olumsuz durumlara rağmen Cengiz Han, çevresindeki Müslüman aydınlar, tacirler, devlet idâre- cileri, hatta Hıristiyan ve Budist rahiplere karşı her zaman çok büyük bir hoş görü içinde olmuş ve bir çok hallerde on­ lardan yararlanmıştır. Cengiz Han'ın bu yararlandığı kimse­ ler arasında şüphesiz Müslüman Türklerde vardı. Nitekim onun, Karayitlerle mücadeleye başladığı ilk yıllarda (1202), Belcivan gölü kıyılarındaki bir mağaraya gizlendiği sıralar­ da yanındaki Harzemli Mahmud Yalvaç ile Kartuklardan, Dânişmend, aynca Haşan ve Cafer Hoca adındaki kişiler(23) Müslüman Türklerden başkası değildi. Bu ise Z.V. Togan'a göre; "Muhammed Peygamberin mağarada gizlendiğinde yanında bulunanlar kadar, onun için şerefli bir iş yapmış oluyorlardı"(24). Şüphesiz Türk asıllı olan bu Müslüman aydınlar, hele hele bunlardan Haşan ve Dânişmend Hâcip olarak bilinen kimseler, uzun süre Cengiz Hanın yanında bulunmuşlar ve öyle tahmin ediyoruz ki, ona devlet kurma fikrini aşılamakta büyük ölçüde etkili de olmuşlardır. Bu Müslüman zatlar, aradan seneler geçtikten sonra bile, Hanlar Hanının, Harzem ülkesine açtığı meşhur "Batı" seferinde de ona ar­ kadaşlık etmişler ve bu memleketler ahâlisi ile Moğollar ara­ 23Togan, Z.V., a.g.e., s. 264. 24 Togan, Z.V., a.g.e., s. 264, Krş. Barthold, W. İA., Cengiz Han mad. III, s. 93.
sında "mutavasıt" rolünü oynamak suretiyle çok büyük hizmetlerde bulunmuşlardı'25'. Cengiz Han'ın ilk mücâdele yıllarındaki bu gelişmeleri değerlendiren A. Yu. Yakubovskiy şu tespitlerde bulunmak­ tadır; "Özellikle Orta-Asya Müslüman tacirlerinin tesiri Cengiz Han'ın faaliyete başladığı sıralarda çok artmıştı. Cengiz Han; Orta-Asya ve Yakın Doğu memleketleri hak­ kında bu tacirlerden bir çok bilgiler edinmişti. Cengiz Moğo­ listan'ın sınırlan dışında düşmanları ile yaptığı mücâdelede bu tâcirlerin fikirlerinden çok yararlanmıştır"(26). Cengiz Han'm çevresinde yer alan bu tüccarlar arasında o zamanlar şüphesiz "Tacirler"den başka "Türkler"de vardı'27'. Moğollar bu Türklerden "tüccar" anlamına kullanılmak üzere "Sart" kelimesini öğrendikleri gibi'28' ticârette "eş" anlamına "ortak" kelimesini de yine Türklerden almışlar ve Moğol ticâret lisa­ nını daha zengin bir dil hâline getirmişlerdir. Mâmafih; gerek Cengiz Han ve gerekse Moğol aris­ tokratlarının çok aziz misafirleri olan bu Müslüman tâcirler, bulundukları bu yeni çevreler ve hele, hele göçebe Moğol kabileleri arasında yaptıkları dini tebliğ ve irşad faaliyetleri ve onların bunda ne derece başarılı oldukları hakkında yu­ karda da ifade edildiği gibi, şimdilik elimizde pek fazla bir bilgi mevcut değildir. Ne var ki bu devirlerde Müslüman ta­ cirlerin İslâm dinini göçebe Türk boyları arasında yayılma­ sını İlâhi bir meslek haline getirmiş oldukları ve bu husus­ 25 Brockelmann, C., a.g.e., s. 229, Barthold, W., İA. III, s. 92. 26Yakubovskiy, A.Y., a.g.e., s. 33. 27Barthold, W., Orta Asya, s. 218. 28 Barthold, W„ a.g.e., s. 174, 177.
larda medreselerde yetişmiş olan klasik medrese âlimlerin­ den çok daha aktif ve etkili oldukları göz önüne getirilirse onların Moğollar arasında da aynı başarıyı göstermiş olma­ ları gerekmektedir. Nitekim Cengiz Han'a karşı Merkitlerin isyanları sıra­ sında sık sık Cemâl Hoca adında bir kişiden bahsedilmekte­ dir. Oysa bu adam Cengiz Hanın hanımının öz kardeşi ve dini bütün bir Müslüman idi. Bütün bunlar Barthold'Unda dediği gibi, Cengiz Han'ın ilk mücadele yıllarında Moğollar arasında İslâm dinini kabul edenlerin var olduğunu gösteren tek delilde d eğ ild ik . Diğer taraftan Müslüman tüccarlar, Moğollar devrinde de "medrese" ve "hangahlar" inşa etme- ye(30) ve j-,u devirlerde de "ribatlar" yapmaya devam etmiş­ lerdir. Cengiz Han'ın Tarih Sahnesine Çıkışı; Cengiz Han'ın; önce yakın çevresi, daha sonra komşu kabilelerle başlatüğı bu kahramanlık ve "şeflik" mücadelesi, bu yönde peş peşe kazandığı büyük başarılar onu, kısa za­ manda destani bir halk kahramanı hâline getirmiş ve çevre­ sine bütün Moğol boylarının toplanmasına sebep olmuştur. Fakat onun asıl hedefi büyük Nayman kabileleri idi. Cengiz Han son derece disiplinli ordusu ile Naymanların üzerine yürüyerek onlara çok ağır bir darbe indirmiş ve böylece bü­ tün Moğolistan'a hâkim olmuştur. Artık o dillere destan bir kahraman idi ve bütün Moğolların "Hanı" olarak ilan edile­ bilirdi. 29Barthold, W., a.g.e., s. 210. 30Barthold, W., a.g.e., s. 175.
Nitekim 1206 yılında Onan nehri kıyısında Moğol aris­ tokratları çok büyük bir "kurultay" toplamışlar ve onu, eski Türk geleneklerine göre "Büyük Han" olarak ilân etmişler­ dir. Hatta bu büyük merasimde hazır bulunan Kököçü adındaki bir Şaman kamı "Ebedi Gök Tanrısının lutfu ile" onun hanlığını da kutsamış ve Hanlığının dini yönü de bu şekilde tamamlanmıştır. Artık bundan böyle o, yeryüzünde, "Gök Tanrının temsilcisi" idi. Yeni kurulan Moğol devleti­ nin "Başkenti" bir zamanlar boz yeleli atlar üstünde dünya­ ya hükmeden Gök Türk kahramanlarının at koşturduğu ve onların ata yurdu, eski Orhun Yazıtlarının bulunduğu Karakurum şehri idi(31). Bunlar genellikle bir kısım antropoloji bilginlerinin de işâret ettikleri gibi; küçük çekik gözlü, yassı burunlu, kırmızı be­ nizli, ablak yüzlü, öyleki yüzleri sanki örs üstünde dövülmüş ve derilerle kılıflı, kalkanlar gibi geniş, etli ve dolgun, sağlam yapılı heybetli kimselerdi. Bunlar yarı göçebe bir hayat yaşıyorlardı. Ne ilginçtir ki bu kavim asırlarca önce hem de büyük ölçüde Hz. Peygamber'in hadislerine de konu olmuşlardı. Zira Hz. Peygamber mübarek nazarlarını Orta-Asya ve Turan Yur­ duna çevirmiş, yarınlara giden yolda Muhammed Ümmeti­ nin karşısına çıkacak olan ve bu (Moğol) kavminden bah­ setmiş, onların ırkı özellikleri ve fiziki yapıları hakkında şa­ şılacak derecede bilgiler vermiştir ki bu "Hadisler" Hz. Pey­ gamberin yaşayan mucizelerinden başka bir şey değildir. Bu hadislerin birinde Hz. Peygamber şöyle buyurmuşlardır: 31 es-Sübiki, Tabakatü’s-Şafiiyye, I, s. 176, Rasonyi, L., a.g.e., s. 178, Barthold, W., Türkistan, İstanbul, 1981, s. 474.
jl* fjfc Y ({*!**) tf#** J'S :<J>â(.£.j) »jjj* ^ Ofr" Yj Ââjk * 3 1 £)aAS <jis ûj^Vl j l i - a dljSJI q > uu1j (Âj Ij j j^ İ j ) . j * - ü l Ğ j â IjÜISj y j » A frU JI f j Ü » . jf c J J I Ebû Hüreyre (r.a.)'den rivayet edildiğine göre Hz. Peygam­ ber (s.a.s.) buyurmuştur ki: "Sîzler; küçük çekik gözlü, kırmtzt benizli, yassı burunlu, yüzleri sanki örs üstünde döğülmüş ve üzeri derilerle kılıflı kalkanlar gibi sağlam bir kavim olan Türklerle çarpışmadıkça kıymet kopmayacaktır yine sizler kıldan yapılmış çank ve (deriden yapılmış çizmeler) gi­ yen bir kavimle çarpışmadıkça kıyamet kopmayacaktır. Bir başka rivayette ise şöyle denilmiştir: "Onlar kıldan (yünden) do­ kunmuş elbiseler giyerler ve yine kıldan yapılmış çank (deri­ den çizme) lerle yürürler//(32). Hz. Peygamber yine bu muhtevadaki bir diğer hadi­ sinde şöyle buyurmuşlardır: Âfi’LyJ) J a t ( j * £)! Jlâ ;JlS (.£.j) Di JJ -6, <jc’" t jja I jf r L> ji t A & L u J t J a l q a (j) J n ıil J b u j) 1»~îıj L tjA £)1 'HJku3h c)La»»ll CjS Amr b. Tağlib (r.a.) den rivayet edildiğine göre Hz. Pey­ gamber (s.a.s.) şöyle buyurmuşlardır: "Kıyamet kopmasının şartlanndan biride sîzlerin kıldan yapılmış çank (deriden çizme) giyen bir kavimle (Moğollar) harp etmenizdir. (Evet takdir ediyorum!) kıyametin kesin şartlanndan biri de sîzle­ rin geniş yuvarlak yüzlü, öyle ki yüzleri sanki örs üstünde 32 Sahihu'I-Buhari, IV, s. 35, Sahih-u Müslim, XVII, s. 37, Ebu Nuaym el- Isbahanî, Delâilü'n-Nübüvve, Beyrut, 1991, II, s. 543-544, İbn Hanbel, el- Müsned, II, s. 53, 271, Ebu Davud, Sünen, IV, s. 160, el-Heysemi, Mecmau'z-Zevaid, Beyrut, 1968, VII, s. 311-312.
dövülmüş ve üzeri derilerle kılıflı kalkanlar gibi güçlü bir kavimle mutlaka çarpışmanızdır"{33). Evet şimdi dünya, hadislerde haber verilen bu büyük herc-ü merci, İslâm ve insanlık tarihinin belki de en büyük dırammı, bir büyük din ve medeniyetin çöküşünü ve daha sonra bu step kahramanları sâyesinde İslâm Dininin yeni­ den ve bütün heybeti ile ayağa kalkmasını seyre hazırlanı­ yordu. . Cengiz Han, bundan sonra Türklerin geleneksel düş­ manı olan Çin'e yönelmiş ve 1215 yılında, büyük Kağan'm akıncı birlikleri Çin'in meşhur başkenti Pekini ele geçirmiş­ lerdir. Moğol ordularının Pekin’i ele geçirmeleri, diğer taraf­ tan Cengiz Han'ın kafasında yeni, yeni fikir ve ümidlerin doğmasına sebep olmuştur; Bu ise İpek Yolu ve onun sağla­ dığı ekonomik refahtan Cengiz Han ve Moğolların yarar­ lanması idi. Nitekim Cengiz Han, 1215 yılında Bahaü'd-Din Râzi'nin başkanlığında Harzemden gelen sefâret heyetini kabul ettiğinde*34* öyle tahmin ediyoruz ki, gündemin ana maddelerinden birisi de, her halde bu İpek Yolu ve doğu- bati arasındaki ticari ilişkilerin gelişmesi olmuştur. Cengiz Han İpek Yolu ve Müslüman Tacirler; Zira Cengiz Han'a göre; her ne kadar yazarlarımız açık, açık telaffuz etmeseler bile, asıl mesele; ''İpek Yolu” ve bunun sağladığı ekonomik refahtan Moğollarmda büyük öl­ çüde yararlanmaları ve İpek Yolu hakimiyeti ve ticâretinde Moğollarmda gerçek manada söz sahibi olmaları idi. Belki de bu maksat için Cengiz Han ve oğulları Batı Türkistanı 33el-Bulıari, IV, s. 34, Sahîh-u Müslim, XVII, s. 37. 34Ciüzcanî, Tabakat, nşr. Râverty, s. 270, vd. 963 vd.
işgal ettikten sonra, oralarda ve Horasandaki bir çok şehirle­ rin Müslüman ahâlisini doğuya çekmişler ve Beşbahktan başlayarak ve Hanbalık (Pekin)'a kadar uzanan kuzey Çin bölgeleri ve yol güzergahına yerleştirmişlerdir. Cengiz ve oğulları zamanında süratle inkişâf eden ve kârlı bir meslek haline gelen Türkistan ticâreti, Horasan ve Aşağı Türkistandaki bir çok tüccar unsuru buraya celbetti. Bunların bir kısmı da Semerkanttan gelmişlerdi. Hatta Pe- kin'e yakın bir yerde Semerkantlı bu tacir mühacirler, "Semerkant" adiyle anılan bir kasaba bile inşa etmişlerdir^35*. Cengiz Han'ın bu iyi niyetinden bahseden Cüveni bize, il­ ginç bir hususu hatırlatmakta ve şöyle demektedir; "Moğollar (başta Cengiz Han olmak üzere) Müslümanla­ ra yeterinden fazla hürmet gösteriyor ve Müslüman tacirle­ re, beyaz keçeden çadırlar kurarak onları çok iyi bir şekilde ağırlıyorlardı. Ne var ki Müslümanlar kendi kusurları yü­ zünden (Otrarfaciası) bu itibardan mahrum olmuşlardır"(36*. Cengiz Han, bütün bu yüce gaye ve asıl beklentilerine hizmet etmek üzere devrin çağdaş Harzem hükümdarı Alaû'd-Din Muhammed b. Tekiş'e çoğunluğu Müslüman Türklerden oluşmak üzere 450 kişilik, çok büyük bir ticâret kervanı ve ayrıca bir iyi niyet elçilik heyeti göndermiştir. Bu kalabalık ticâret kervanının başında ise yine müslüm âlim ve tüccârlardan; Otrarlı Ömer Hoca, ayrıca faziletli bir âlim olan Eminû’d-Din de vardı(37). 35Togan, Z.V., a.g.e., s. 120. 36Cüveyni, I, 136. 37 Barthold, W., İa, III, s. 96.
Mâmâfih kervandakilerin pek azı müstesnâ her ne­ dense hepsi, Müslüman ve hepsi de Türktü. Diğer taraftan Cengiz Han’ın özel elçilik heyetinde ise Nesevî'nin bildirdi­ ğine göre, Harzemli büyük devlet adamı, aym zamanda Cengiz Han’ın hizmetinde olan Mahmud Yalvaç, Buharalı Ali Hoca ve Utrarlı Yusuf Kenkâ gibi değerli kimseler bulu- nuyordu(38). Ayrıca, Harzem Sultanına takdim edilmek üze­ re bir çok kıymetli hediyeler hazırlanmıştı. Hele, hele bunlar arasında, Çin dağlarından çıkarılan ve deve hörgücü büyük­ lüğünde bir "altın külçesi" vardı ki bu çok kıymetli bir he­ diye idi(39). Cengiz Han bu vesile ile Harzem Sultanına yaz­ dığı mektubunda çok samimi davranıyor ve şöyle diyordu; "Ülkenizin tüccarlarından buraya gelenler oldu. Onla­ rı memnun edip sağ salim gönderirken, onlarla birlikte ülke­ nizde alış verişler yapmak ve nadide şeyler satın almak üze­ re adamlar gönderiyoruz. Bu güzel ticari ilişkiler; aramız­ daki anlaşmazlıkları gidermeye, kin ve husumetin sürüp gitmesini önlemeye vesile olacaktır"m . Ayrıca yine bu mek­ tuptan öğrendiğimize göre; "Cengiz Han bundan böyle Harzem Sultanına kendi öz evlâdı gibi değer ve kıymet vere­ cekti"^. Büyük Felâket; Otrar Faciası; Gerçekte bu, Cengiz Han’ın Harzem Sultanına çok büyük bir teveccühü olmalı idi. Bu bir manada Türk dünya­ sının "Doğu" kanadını temsil eden Cengiz Han'ın, "Batı" ka- 38Nesevi, Metin, s. 33, Çev. s. 57, Kış. Barthold, W., Türkistan, s. 489. 39Barthold, W., İA„ III, s. 96. ’ 40Cüveyni, I, s. 136, Krş. Ebû’l-Farac Tarihi, II, s. 482. 41 Barthold, W., İA., III, s. 96.
nadim temsil eden Harzem Sultam Muhammed b. Tekiş'in varlığını kabul etmesi, ona yeşil bir zeytin dalı kadar yeşil, ümit ve dostluk elini uzatması idi. Şayet Harzem Sultam, bu Step Kahramanının elini sıkacak olursa; Orta Asya, Türklük dünyasının kaderi değişecek, İslâm dünyasının yarınlarına yeni bir güneş doğacaktı. Zira bu ticari dostluk ve siyâsi gelişmelerin tabiî bir neticesi olarak Moğollar arasında İslâm dini çok süratli bir şekilde yapılacağı gibi, ayrıca, Orta Asya İslâm kültür ve medeniyeti de yeni bir dinamizm ve canlılık kazanacaktı. Harzem Sultanı, Cengiz Han'ın elçilerini Buhara yakınla­ rında bir yerde kabul etmiştir (1218). Ne yazık ki bundan sonraki gelişmeler tam bir hayal kırıklığı ve bundan da öte, tam bir trajedi ve facia olmuştur. Zira Cengiz Han'ın bu iyi niyetini, gereği gibi değer­ lendirmeyen talihsiz Türk hükümdarı, Hanlar Hanının tica­ ret kervanını yağmalatmak çılgınlığı bir yana, Han'ın elçileri ve de kervanda bulunan bazı kimselerin başını vurdurtmak gibi hayatının en aptal hatasını yapmıştır. Bu; başta Harzemşah devleti olmak üzere İslâm dünyası, Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Orta-Asyanm mamur ve müreffeh şehirlerinin bir enkaz yığını haline getirecek bedbaht bir yo­ lunda açılması idi. Bu beklenmedik olay Cengiz Han'a nasıl bir tesir yapmıştır? İsterseniz geliniz, onu Bar Hebraeus'dan dinleyelim; "Cengiz Han’a bu haber ulaştıktan sonra o çılgına döndü, bir dağın tepesine çıktı, başını açarak toprağa kapandı, üç gün üç gece yemeden içmeden kesildi ve şöyle dua etti;
"Ey cihanın Rabbi ve yeryüzünü kahreden Tanrı! Ga­ yemin ne olduğunu ve iyilikten başka birşey düşünmediğimi biliyorsun. Düşman ise kötülüğe başladı ve kötülük istiyor. Bende düşmanı, onun kötü niyetine göre cezalandırmanı di­ liyorum!"^. Yahudilerin Mısırdan "Huruçları" sırasında Hz. Mu­ sa'nın sıcak yatağında uyurken, Mısır Firavunu ve gece bo­ yu kendisine son bir başarı vermesi ümidiyle yalvarıp yaka­ ran bu bedbaht kişinin duasını kabul eden Allah (c.c.), bu defa da, Harzem Sultanı Muhammed b. Tekiş'e karşı, Cengiz Han’ın bu samimi ve içten duasını çoktan kabul etmiş olmalı idi. Cengiz Han bu vecd ve istiğrak halinden sonra artık ka­ rarını vermişti; O, bundan sonra güçlü bir ordu kuracak ve bütün hışmı, kin ve öfkesi ile Aşağı Türkistan'a yönelecek ve Harzem Sultanının üzerine bir Nuh Tufanı ve Yüce Tanrının bir gazabı gibi inecek ve ondan çok acı bir şekilde intikamını almış olacaktı. Fakat bu geniş ve Orta-Asya'yı kasıp kavura­ cak olan askeri faaliyetlere girişmeden önce, yeni yeni fethe­ dilmiş bu topraklarda emniyet ve barışın sağlanması, dini huzurun temin edilmesi gerekiyordu. Diğer taraftan Cengiz Han'a göre, asıl üzerinde du­ rulması gereken çok önemli bir husus daha vardır. O da bü­ yük Moğol kabilelerinden biri olan Naymanlar ve onların güçlü beyi olan Kiiçlük’ün baş kaldırması, çevresindeki bey­ leri ve bu arada Cengiz Hanla ittifak halinde olan Almalık, bir dereceye kadar Hoten gibi mahalli Türk beyliklerini ele geçirmesi, hatta Kaşgara saldırarak bütün buralarda yaşa­ 42Abu’l-Farac Tarihi, II, s. 482, tbnü'l-Ibri, s. 230.
yan Müslüman Türklere kan kusturması ve halkı Hıristiyan dinine girmeye zorlaması idi. Mamafih bu müessif olayların, o devirlerde sarsılan sosyal ve dini dengelerin Müslüman topluma nelere mal ol­ duğunu göstermesi bakımından bizim açımızdan ayrı bir ye­ ri ve önemi vardır. Zira; İslâm dininin; koyu bir "Şamanist" inadına zorlu ve yarı göçebe Moğol boylarının karşısına çıkması ve yine bu çevrelerde arük çok güçlü bir din haline gelmiş olan Budizm ve Hıristiyanlıkla yarışmaya kalkışması ve onlarla kıyasıya bir mücadeleye girişmesi ümitsiz, zavallı bir teşebbüs olurdu. Çünkü Moğol istilasının meydana ge­ tirdiği bu büyük fırtınadan en çok Müslümanlar sarsılmıştı. O zamana kadar İslâmiyetin Asyadaki ilim merkezlerinin ve ruhani teşkilatlarının çok güçlü bir dayanak noktaları olan şehirlerin çoğu bu fonksiyonlarını kaybetmişlerdi^3*. Küçlük Han ve Hoten Müslümanlarının Zor Günleri: Evet, Küçlük, Cengiz Han'ın hâkimiyetini genişletme­ si ve kendisinin bu arada yok olup gitmesinden çekindiği için çevre Türk beylerini kendi idaresi altında toplamak ve daha güçlü bir hale gelmek istiyordu. Bu cümleden olmak üzere o başına topladığı askerlerle hareket ederek İmil ve Kayalık'a kadar olan yerleri ele geçirmiş ve daha sonra o devirlerin güçlü bir İslâm merkezi olan Kaşgara gelmiştir. Küçlük'ün fazla bir mukavemet görmeden Kaşgarı ele geçirmesi İslâm dini ve Müslümanlar namına tam bir facia idi. Zira Küçlük buralarda, Orta Asyanın dini tarihinde eşi ve benzeri görülmeyen bir zulüm ve terör havası estirmiş bir çok Müslümanı kılmçtan geçirdiği gibi, geri kalanlara ise di­ 43 Howorth, Sir H., History of the Mongols, London, 1876, 80,1, s. 159.
ni bakımdan cehennemi bir hayat yaşamaya mahkum etmiş­ tir. Artık Kaşgar Karahanlıların taht ve baht şehri ve bir za­ manların İslâm hidâyet merkezinde İslâmi hayat adına hiç bir şey kalmamıştı. Dini ibâdetler namaz, oruç, kurban vs. ne varsa yasak edilmiş ve yerli halk kendi dinini terkederek hıristiyan veya putperest (Budist) olmaya zorlanmıştı. Önce koyu bir Hıristiyan, daha sonra bir aşk yüzün­ den koyu bir putperest (Budist) olan Küçlük(44), haddizaün- da azılı bir İslâm düşmanı idi. Bu bakımdan Kaşgarı ele ge­ çirdikten sonra askerlerini pis bir hançer gibi Müslümanların (Türkler) evlerine yerleştirmiş ve onların küfürde ne kadar sadık olduklarını bu askerlerle kontrol etmek istemişti. O, çok geçmeden şehrin delikanlı ve gençlerini, şehir meyda­ nında toplanmalarını emretmiş ve onların büyük bir kısmını da kılıçtan geçirmiştir. Cüveyni'nin bildirdiğine göre; "Onlara çok büyük bir zulm edildi. Allah'a şirk koşan bu putperestlerin her istediğini şehir halkı yerine getirdi. Onların isteklerine karşı gelmeye kimse cürret edemedi"(45 Daha sonra, bu eli kanlı din düşmanı Hoten'e yöneldi. Onun Hoteni ele geçirmesi İslâm dini ve Müslümanlar açı­ sından tam bir fada idi. Küçlük, bu Müslüman Türk şehrini ele geçirdikten sonra; yerli halkı İslâm dinini terketmeye, hıristiyanlığı, putperesliği (Budizm) veya Hitayilerin dinini Şamanistliği seçmeye zorlamıştır. O, bu muhtevadaki emir­ lerinde daha da ileri gitmiş, Müslümanlara Karahitaylar gi­ bi giyinimlerini emretmiş, onların namaz kılmaları ve oruç tutmaları gibi bil cümle dini ibadetlerini yasaklamıştır. Mü­ 44 CUveyni, I, s. 123. 45Cüveyni, I, s. 124.
ezzinler her ne suretle olursa olsun ezan okumayacaklardı. Ayrıca Küçlük şehirlerdeki bütün medreselerin kapılarına kilit vurdurmuş ve onların bazılarım yakıp yıktırmıştır. Bu feci durumu Cüveynî kendine has uslubu ile şu şekilde an­ latmaktadır; "Küçlük, Kaşgar ve Hoteni altrtca, hıristiyalığı bıra- ktp putperest oldu. O şehirlerin halkını Hanefi mezhebinden çıkarıp sapık putperest inancına sokmaya, hidayet nurları­ nın aydınlığından uzaklaştırıp küfür ve karanlığın vahşeti­ ne çekmeye, Rahim olan Allah'a itaati bıraktırıp taşlanan şeytana itaat ettirmeye çalıştı. İsteğinin yerine gelmediğini görünce zora başvurdu. Bunun üzerine çaresiz kalan halk, putperestlerin elbiselerini ve şapkalarını giymeye, onların şekil ve kıyafetine girmeye mecbur oldu. Namaz ve ezan ses­ leri kayboldu, tekbir ve dua sesleri kesildi"(46). - Hotende Yapılan Küfür İman Toplantısı; Küçlük bununla da yetinmemiştir. O, Hotende şehrin önde gelen âlimleri de dâhil bütün insanların bir meydanda toplanmasını istemiştir. Şehir meydamnda üç bin kişiden fazla bir kalabalık toplanmıştı. Daha sonra bu kalabalığa ses­ lenmiş iğrenç bir haykırışla şöyle demiştir; "-Benimle dinler ve ülkeler hakkında tartışmaya gire­ bilecek, sözünü benden çekinmeden söyleyebilecek, öfkemden ve cezalandırmamdan korkmayacak biri varsa ortaya çık- sw/"(47>. Küçlük bu çağrısında yalnız değildi. Sağında ve so­ lunda şımarık Hıristiyan rahipler ve aşırı Budist Lamaları 46Cüveyni, I, s. 128. 47 Cüveyni, I, s. 128.
vardı. Bundan sonraki gelişmeleri isterseniz Ctiveyni'den dinleyelim; "O böyle yapmakla; hiç kimsenin bu hususta ileri sür­ düğü delilleri çürütmeye kalkışmayacağım, öfke ve hidde­ tinden korkarak kimsenin ortaya çıkmayacağını zannedi­ yordu. Fakat böyle olmadı. Orada bulunan büyük kalabalık ve imamların arasında Şeyh Allaü'd-Din el-Hâtemi de var­ dı. Büyük imam kalabalıkları yararak vakur adımlarla Küçlük'ün bulunduğu yere geldi. Heybetle onun karşısına oturdu. Nihayet dinler arası tartışmada başlamıştı. Küçlük'ün din adına sorduğu saçma sorularına Şeyh Alâü'd- Din öyle ağır ve mantıki cevaplar veriyordu ki; Küçlük onun ilahi heybetinden korkmuş dili tutulduğu gibi nefesi kesil­ miş ve gözleri dehşetten yuvasından fırlayacak bir hale gel­ mişti. Daha sonra kendine gelen bu küstah adam İslâm dini ve Hz. Peygamber (s.a.s.) hakkında ağıza alınmayacak dere­ cede ağır sözler sarfetti. Büyük imam onun bu ileri geri ko­ nuşması ve tehditlerine hiç aldırmamış ve tam bir iman eri ve şehit adayı olarak yüzüne şöyle haykırmıştır; "-Ey din düşmanı melun Küçlük! Ağzına toprak dol­ sun (Allah Belanı Versin)/"<48*. Şeyh Alau'd-Din el-Hoteni’nin Öldürülmesi; Bu sözler kibirli putperestin kafasma bir balyoz gibi inmiş ve adamlarına bu mübarek şeyhi tutmaları ve İs­ lâm'dan dönüp kâfir ve putperest oluncaya kadar ona her türlü eziyet ve işkence yapmalarını emretti. Artık İmamın başına bela ve musibetler yağmur gibi yağıyordu. İmamı zincire vurup bir odaya kapatmışlar, yarı çıplak aç ve susuz 48Cüveyni, I, s. 129.
bırakmışlardı. Bunun yanı sıra ellerinden gelen işkence ve eziyeti yapmaktan bir an bile geri kalmıyorlardı. Fakat bu büyük Tanrı Kulu bunca işkence ve eziyete rağmen "Rabbim Allah! diyor, iman ve İslamdan en ufak bir taviz vermiyordu. Bunun üzerine çılgına dönen Küçlük, onun hapisten çıkarılmasını ve yaptırdığı medresesinin önüne getirilmesini emretti. Hoten halkı yığın yığın İmamın yaptırdığı bu medresenin bulunduğu meydana toplanmıştı. Daha sonra o yanındaki cellatlara emretmiş ve bu büyük iman eri kendi yaptırdığı medresenin kapısı önünde Hz. İsa gibi çarmıha gerilerek şehit edilmiştir. Ne var ki büyük İmam ölüme giderken bile son derece sakin ve huzurlu gö­ rünüyordu. O tekbirlerle çarmıha gerileceği yere kadar gelmiş, ön­ ce tekbir getirmiş ve daha sonra meydanları dolduracak ve herkesin duyabileceği bir şekilde gür bir sesle "Kelime-i Şa­ hadeti" söylemiş ve ondan sonra, Müslümanlara bir veda konuşması niteliğinde şöyle hitap etmiştir; "Ey Müslümanlar! Bu dünyada size verilecek cezalar yüzünden dininizi bırakıpta kendinizi ilelebet kalacağınız cehennem azabına atmayın. Ebedi bir şeye, geçici bir şeyi tercih etmek çok büyük bir kayıp olur. Küçük çocukların o­ yuncağı olan bu dünyanın rahat ve huzurunu, öteki dünya­ nın rahat ve huzuruna eş tutanlar aldanır. Yüce Allah şöyle buyuruyor; "Dünya hayatı sadece oyun ve oyalamadır. Ahiret yurdu, sakınanlar için daha iyidir. Hele bir düşün- mezmisiniz"(49).
Artık bu hitabeden sonra büyük imamın ruhu kafesten kurtulan bir kuş gibi ebedi âleme ve özleyip durduğu Yüce Mevlasına doğru uçup gitmiştir. Kâfir Küçlük ve Müslüman Bozer Hant; Küçlük başının belasını bulmaya hazırlanıyordu. O bu defa Almalık Hanı Bozer üzerine yürümüştür. Oysa Bozer kı­ sa bir süre önce "Tuğrul Han" ünvanı ile bu şehre "Han" ol­ muştu. Bozer; merhametli, Allahtan korkan iyi kalbli bir Müslüman Türk idi. Hırka sahipleri ve dervişlere çok iyi davranır, onlara her türlü yardımda bulunmaktan çekin­ mezdi. Bir gün sofi hırkasına bürünmüş bir adam onun hu­ zuruna gelmiş ve: "Ambarımızda bir şey kalmadı. Bize borç ver, elinden gelen yardımı bizden esirgeme" diyerek yalvar­ maya başlamıştı. Bozer bu adama çok acımış ve "Kusurumu­ za Bakma" diyerek ona orada, bir kese akça vermişti(50). Bozer diğer taraftan çok cesur yiğit bir insandı. Cen­ giz Han'ın muhalifleri ile uğraşmış ve bu yönde kazandığı başarılar ile büyük Hanın dikkatini çekmiş hattâ, Cengiz Han ona kıymetli hediyeler göndermiş, ayrıca büyük oğlu Çicinin güzel kızıyla yakında nişanlıyacağını bildirmişti*51*. Ne var ki tam bu sıralarda azgın Nayman Beyi Küçlük, Bozer'in üzerine yürümüş ve bir av baskınında onu ve yakın arkadaşlarını kılıçtan geçirmişti. Cengiz Han ve Müslümanların Acı İntikamı; Zaten Küçlük’ün Kaşgar ve Hoten de Müslümanlara yaptığı zulüm ve işkenceden bir hayli rahatsız olan Cengiz Hanı, onu bu son hareketi daha da üzmüş ve üzerine derhal 50Cüveyni, I, s. 133. 51 Cüveyni, I, s. 133.
maiyyet komutanlarından Cebe Noyan’ı göndermiştir. Zum­ lu gökleri dolduran Küçlük; Nayman zorbası, bu sıralarda Kaşgarda bulunuyor ve Cengiz Han'ın kahredici pençesini ensesinde hissediyordu. Küçlük hemen Kaşgarı terk etmiş ve kendisine bağlı küçük bir birlikle izini’ kaybettirmeye ko­ yulmuştu. Cebe Noyan, Kaşgar'a gelince Müslümanların ne ka­ dar sıkıntılı ve zor günler yaşadığını görmüş, onları dini ba­ kımdan ferahlatacak her türlü tedbiri almıştır. O bu cümle­ den olmak üzere; daha önce Semiryeçye'de olduğu gibi bu­ rada da bir emirname çıkartarak Müslümanlara serbestçe ibadet etme hakkım tanımıştı. Ezanlar yeniden okunuyor ve kapılarına kilit vurulan medreselerin kapıları tekrar açılı­ yordu. Müslümanlar yeni bir heyecanla bu camilere doluyor ve ibadet özlemini gideriyorlardı. Hoten, Balasagun, Almalık ve Kaşgarda ve çoğunluğu Müslüman Türklerden oluşan yerli çoğunluğu Türk olan Müslüman halk, kendilerini Küçlük'ün sonu gelmez zulüm­ lerinden kurtaran Moğolları, dolayısıyla Cengiz Hanı bir kurtarıcılar olarak karşılamış ve o devirlerde emsali az görü­ len dini bir bayram coşkusu yaşamışlardır. Kaşgardaki Müs­ lüman Türkler daha da ileri gitmiş, Küçlük'ün daha önce pis bir hançer gibi zorla evlerine yerleştirdiği Noyman askerle­ rinin hepsini en ufak bir acıma hissi göstermeyerek kılıçtan geçirmişlerdir^2*. Burada aklımıza bir soru gelmektedir. O da bu karga­ şa ve karışıklıklar arasında bu belalı azgın Noyman zorbası Küçlük'ün sonunun ne olduğudur. Cüveyni; Moğol ordusu-
nutı bu adamı kuduz bir köpeği kovalar gibi kovaladığını, en sonunda onun Bedehşan bölgesinde çıkışı olmayan bir vadide yakaladıklarını onu ve yakın çevresindekilerin başını kese­ rek Cengiz Han'a gönderdiklerini kaydetmektedir*5^. Moğol askerleri yerli halka en ufak bir zarar vermedikleri gibi em­ niyet ve huzuru sağlamışlar ve kaçıp kurtulmak isteyen Küçlük ve askerlerinden birçok ganimet elde etmişlerdir. Cebe Noyan'm buradan elde edilen ganimetlerden olmak üzere Cengiz Han'a ak burunlu, güzel görünüşlü bir at tak­ dim ettiğini kaydetmektedir*54'. Cüveyni bu acı olayları bir kaç kelime ile özetliyerek bizlere bir ibret dersi vermek üzere şu yorumlarda bulun­ maktadır; "Bu olaylar bir defa daha göstermektedir ki, Mu- hammed (S.A.S.)'m dinine saldıran kimse hiç bir zaman hu­ zur ve mutluluk yüzü görmez. Onun dinine saygı duyan kimse ise o dinden olmasa dahi işi rast gider ve mevkii yük­ selir. Öyle ya; "Allahın yaktığı lambayı üflemeye kalkışanın sakalı yanar"(55). Artık bütün bunlardan sonra Kaşgar ve Hoten bölgeleri diğer bir ifade ile bütün Doğu Türkistan; Cengiz Han’ın geniş imparatorluk sınırları içine girmiş bu­ lunuyordu. Böylece buralarda Cengiz Han'ın asıl özlediği emniyet ve barış sağlandığı emniyet ve barış sağlandığı gibi, bundan daha da önemlisi “dini huzur" ve istikrarda temin edilmiş oluyordu. 53Cüveyni, I, s. 125. 54 Barthold, W., Türkistan, s. 496, Cüzcâni, Tabakat, nşr. Turudy, V., s. 209, VIII, s. 278. 55Cüveyni, I, s. 126.
Diğer taraftan bütün bunlar Cengiz Han'ın söylenen ve yazılanların aksine bu ilk devirlerde İslâm dini ve Müs­ lümanlara ne kadar saygılı bir kimse olduğunu göstermek­ tedir. Ne var ki "Otrar faciası" ve Harzem Sultanı Mu- hammed b. Tekiş'in Hanlar Hanının iyi niyetini anlamama­ daki ısrarı, Hz. Peygamberin bir kısım hadislerinde de belir­ tildiği gibi, oluk, oluk Müslüman kanının akmasına sebep olacaktır. Cengiz Han Buhara Önlerinde; Cengiz Han, Doğu Türkistan'da kazandığı bu büyük ve yarı İslâmi zaferden sonra şimdi Harzem Sultanının üze­ rine yürüyebilirdi. Zirâ Hanlar Hanı, Kaşgar, Hoten gibi Müslüman Türk şehirlerini azgın Nayman orduları ve onla­ rın ağır zulümlerinden kurtardığı gibi, buralarda yaşayan Müslümanların gönlünde çok büyük bir saygınlık kazanmış­ tı. Böylece İslâm dini yeni bir nefes aldığı gibi, Müslümanlar da çoktandır arzu ettikleri din ve ibâdet özgürlüğüne ka­ vuşmuş oluyorlardı. Öyle ya, Müslümanları zulümden kur­ tarma hususunda İslâm Sultanından çok daha büyük bir ba­ şarı göstermişti. Artık bundan sonra, Harzemşahlar ve Sul­ tan Muhammed, Cengiz Hana karşı açtığı mücadeleye artık "dini bir mahiyet" veremezdi. Üstelik harbe sebep olacak Utrar faciasının kurbanlarının hepsi Müslüman hepsi Türk idiler*56*. Mâmâfih Cengiz Han, yakın çevresindeki Müslüman müşavirlerinin Harzem hükümdarı Muhammed hakkında verdikleri bilgilerden de önemli ölçüde yararlanarak çok güçlü bir ordu hazırlamıştı. Yeni Moğol ordusunun sayısı 56Barthold, W., a.g.e., s. 497.
200.000'e yaklaşıyordu(57). Ne var ki Cengiz Han'ın "Batı Se­ feri" için kendine bağlı diğer kavimlerden topladığı askerler, Moğollara nispeten çok daha fazla idi. Asıl ordunun nerede ise yarıdan fazlası Müslüman Türklerden oluşuyordu. Bunla­ rın büyük bir kısmı da Uygur Türkleri idi(58). Hatta bunlar arasında iki Müslüman Türk hükümdarı da vardı. Karluk Hükümdarı Arslan Han ile, Almaltk Hükümdarı Suğnak Tekin kendi orduları ile, Müslüman ırkdaş ve dindaşlanna karşı Moğollar safında ve Cengiz Han'ın "Batı seferine" işti­ rak etmek zorunda kalmışlardı^9*. Hanlar Hanı, bu ovalara ve vadilere sığmayan yalın kılınç muhteşem ordusu ile batıya yönelmiş ve Aşağı Tür­ kistan'a yürümüştür (1220). Kan terleyen ve ateş soluyan cennet atları ile bir kasırga gibi ilerleyen Moğol orduları, bir kan ve ateş kasırgası halinde başta Semerkant ve Buhara olmak üzere Harzemde dahil bütün Orta ve Batı Asyayı bir yıldırım harekatıyla ele geçirmişlerdir^0*. Artık Cengiz Han, büyük İskenderden sonra en büyük "Cihan İmparatorlu- ğu"nu kurmuş oluyordu. Büyük Buhara Camiinin Yağmalanması; Fakat bu arada insan havsalarmı zorlayan çok garip şeyler olmuştur. Bunlar İslâmın bir alın yazısı olmak üzere, Hz. Peygamber'in dilinden yarınlara ve gelecek nesillere ve­ rilen mesajlardı. Şimdi onlar aradan tam altı asır geçtikten sonra, bir, bir hakikat oluyordu. 57Barthold, W., a.g.e., s. 497. 58 Schuyler, E., Ibid, Intruduction, s. XIII. 59Barthold, W., İA. Cengiz Han md. III. s. 96. 60Geniş bilgi için bkz. Grousset, R., a.g.e., s. 234.
Bilindiği gibi Cengiz Han; Orta Çağ İslâm kültür ve medeniyetinin en büyük merkezlerinden biri olan Buhara'yı tam bir facia ile ele geçirdikten sonra, şehrin en büyük cami- inin önüne gelmiş ve binanın heybeti karşısında duyduğu hayreti gizleyememiş ve yanındakilere "Burast Sultan Muhammedin Sarayımı?" deyince, onlarda; "Burasının bir Tanrı Evi olduğunu" söylemişlerdir*61'. Daha sonra Cengiz Han atını sürmüş ve iki kanatlı büyük kapıdan içeri girerek mihrabın önüne kadar gelmiştir. Bu camiye dalanlar arasında oğlu Tuly'da vardı. Onlar bu büyük camiin muhteşem dekoru ve tezyinatı karşısında şaşı­ rıp kalmışlardı. Cami Moğollar tarafından yağmalanmaya, kırılıp dökülmeye başlandı. Bu arada orada bulunan kitap sandıkları içinde bulunan Kuran-ı Kerimler sağa sola fırlatı­ larak boşaltılmış ve atlara yemlik yapılmıştı. Artık şimdi ço­ ğu nâdide olan bir çok Kuran nüshaları, "Mukaddes Kitap" mefhumunu henüz kavramamış M oğollar ve onların sağa sola hırçın hareketlerde bulunan atlarının ayaklarının ürnak- ları altında çiğnenmiş ve param-parça olmuştu. Bu gerçekte yürekler acısı bir durum idi. İslâm kültür ve medeniyeti bu­ nu hak etmemişti. Ne var ki Cüveyni’nin rivâyetine göre; Buhara ve Aşa­ ğı Türkistan'ın en büyük âlimlerinden biri olan İmam Celâlû’d-Din Ali b. el-Hasa er-Rindi buna daha fazla dayar namamış ve yine o çevrenin en faziletli âlimlerinden biri o­ lan Rüknü’d-Din İmâm Zâde’ye gelmiş ve acı acı şikâyet­ lerde bulunarak şöyle demiştir;
"Mevlâna gördüğümüz bu hal nedir? Uyamkmtytz, yoksa bir rüya mt görüyoruz?" İmamzâde onu soğukkanlı­ lıkla yatıştırmaya çalışmış ve şöyle demiştir; "Sus! Sus! Bu Allahın bize karşı hoşnutsuzluğun bir işaretidir. Allahın gazap rüzgarı esti. Onun karşısında du­ racak güç yoktur"(62). Bundan sonra Cengiz Han, şehir halkını Buhara'mn meşhur "Bayram Namazgah"mda toplamış ve onlara Harzem Sultanının kötülükleri ve kendine karşı geldiğin­ den uzun uzun şikâyetlerde bulunduktan sonra şöyle demiş­ tir; "Ey kavim bilinizki! Ben Allahın gazabıyım, azabı­ yım. Eğer sizler, dediğim gibi büyük günahlar işlememiş ol­ saydınız Allah benim gibi bir azabı size göndermezdi"(63 Ne ilginçtir ki Cengiz Han bundan sonra onlardan şehirdeki güvenilir din adamları ve diğer ulu ve faziletli kimseleri sormuş, onlardan ganimet olarak alman malları iâde ettiği gibi, ayrıca onları her türlü vergiden de muaf kılmıştır(64). Hadislerin Ortaya Koyduğu Büyük Gerçek; Buraya kadar yaptığımız bu açıklamalar bize göre sı­ radan olaylar değildir. Bunlar bir manada Hz. Peygamberin asırlarca önce, belki Moğol kavmi henüz tarihin derinlikle­ rinde yaşadıkları ve hiçbir mana ifâde etmedikleri bir devir­ lerde ve altı asır önce haber verdiği bedbaht olaylardır. Zira; Hz. Peygamber kendi nübüvvet yıllarında Orta Asyanm ge­ leceğine bakmış, bu toz ve duman bulutu halinde ilerleyen 62Ebû'l-Gazi, s. 243, Cüveyni, I, s. 157, Krş. Barthold, W., a.g.e., s. 505. 63Cüveyni, I, s. 157, Barthold, W., a.g.e., s. 505. 64Cüveyni, I, s. 157.
Moğol Ordularını görmüş, bu dehşet verici olayları bir film şeridi gibi seyretmiş ve bundan büyük bir endişeye kapıl­ mıştır. Hatta O, bu hususta duyduğu derin üzüntüleri, ya­ nındakilere birçok defalar paylaşmaya çalışmış ve şöyle bu­ yurmuştur: jâ »u& oaUJt :<Jlâ(.£,j) aaU oe CP" 5L*aL« (jjjJ JlajJI İ «-vUj tSjâfl 4-oA» :Â*yi »İ4 yİ "Abdullah b. Amr b. El-Âs (r.a.) den rivayet edildiğine gö­ re; Hz. Peygamber (s.a.s.) buyurmuşlardır ki; "İnsanların başı­ na kan gövdeyi götüren beş büyük harp gelecektir. Bunların ikisi geçmiş milletlere, üçü ise bu ümmetin başına gelecektir ki onlar, şunlardır: Bunlar (Moğol) Türklerinin yaptığı kanlı harpler, Rumların yaptığı (Malazgirt) kanlı harpler ve asıl Deccal'ın yaptığı kanlı harplerdir//(65). Yine Hz. Peygamber bu Moğol harpleri konusunda söyledi birçok hadislerin bir diğerinde şöyle buyurmuşlar­ dır: Y) “UtY :Jj İj (p*^) 6-* (•£.•->) ^ Hrtj D6,1' )jj j»»j lljij tllfji iîil d>-»j W tk î *>>' ".liüâll j j S "Zeynep b. Cahş (r.a.) dan rivayet edildiğine göre Hz. Pey­ gamber bir defasında onun evinde uykusundan uyanmış ve müba­ rek yüzü kızarmış olduğu halde telaşla şöyle diyordu: "Allahtan başka ilâh yoktur. Yaklaşıp gelen (ve kan gövdeyi götürecek olan büyük harplerden) vay şu Arapların haline!" Ben Ona;
"Ey Allah'ın Rasülü aramızda bunca iyi kullar varken biz böyle telçf olup gidecekmiyiz? Dedim. O da; "Evet kötülükler diz boyuna ulaştığı zaman!" buyur­ muşlardır"(66). Bunlar; bir manada Hz. Peygamber'in İlâhi risâletinin bütün insanlığı kuşattığı ve Onun verdiği mesajların kıyamete ka­ dar geçerli olduğunu beyan eden hadislerdir. Bunlar Onun, "Hak- Peygamber" olduğunun en büyük mucizelerdir. Bunları bir yü­ ce imanın dışında, akıl ve aklî ilimlerle izah etmemiz mümkün de­ ğildir. Evet daha sonra cereyan eden olaylar Hz. Peygamberi bü­ tünüyle doğrulamış ve onun "Nübüvveti" ni tastik etmiştir. Yukarda da ifade edildiği gibi tarih tünelinin karanlık koridorlarında dolaşıp duran ve hiçte beklenmedik bir za­ manda ortaya çıkan bu yarı göçebe Moğollar, bu çekik göz­ lü, tunç yüzlü insanlar ve onların yaptığı kan gövdeyi götü­ ren harpler Orta Asya ve onun kültür ve medeniyet merkezi olan büyük şehirlerini, sanki İlâhi bir tufan bir kasırga felâ­ keti gibi tahrip etmiş, maddi değerler yanı sıra yüzbinlerce insanın hayatına mal olmuştu. Bu şehirlerde eskilerin tabiri ile çoğu kere "taş üstünde taş ve omuz üstünde baş" kalma­ mıştı. Bunun yanısıra büyük ilim ve din adamları ve dini bü­ tün dah,a bir çok Müslümanlar, hatta sanat erbabı ya telef edilmiş veya sıradan bir esir olarak başka yerlere sürülmüş­ lerdir. Moğol istilasını takib eden yılarda büyük şehir ve ka­ sabalar sanki, yerlerin alünı üstüne getiren olağan dışı bir deprem felâketine maruz kalmışcasma bir enkaz yığını hâli­ 66Sahih-i Müslim’in Tercüme ve Şerhi, XI, s. 297, el-Buhari, IX, s. 40.
ne gelmişti(67). Bunlar Hz. Peygamberi asırlarca önce telaşa düşüren ve büyük endişelere sevk eden dehşet dolu olaylar­ dı. Mahmud Yalvaç Cengiz Hantn Hizmetinde; Mâmâfih Cengiz Han, bir kan ve ateş kasırgası olan meşhur "Batı seferini" tamamladıktan sonra kendi zama­ nında fethetmiş olduğu bu geniş ülkelerdeki şehirlerin ida­ resini Mahmud Yalvaç ve onun dirâyetli oğlu Mesud Yal- vaç'a bırakmıştır. Mahmud Yalvaç'a gelince; aslen Harzemli, asil, dini bütün köklü bir Türk ailesinden geliyordu. Herkes gibi oda "Hanefi" mezhebinden idi. Mahmud Yalvaç öncele­ ri Harzemşah'm, yanında bulunmuş ve devlet idâresinde iti­ barlı bir kimse olmuştur. Daha sonra oğlu Mesud'la birlikte Cengiz Hanin hizmetine girmişlerdir. Mahmud, Cengiz Han'ın Harzem Sultanı Muham- med’e gönderdiği elçilik heyetinde de bulunmuş ve başarılı hizmetler yapmıştır (1218)(68). Cengiz Han, büyük Asya sefe­ rini tamamladıktan sonra Yalvaç Beyin yıldızı daha da par­ lamış ve onu bütün kuzey Çini temsil etmek üzere Pekin "Umumî Valisi” tayin etmiştir. O bundan böyle "Sahib-i Memâlik-i Çin” unvanı ile anılacaktı. Çin'in başta vergi işleri olmak üzere, emniyet ve huzurundan bu Türk beyi sorumlu idi. O bu yüce görevinde 1254 yılma kadar kalmış(69) ve İs­ lâmiyet'in hayrına birçok güzel işler yapmıştır. 67 Geniş bilgi için bkz. Howorth, H. History of the Mongols, London, 1876, I, p. 80, 81-159, Yakubovskiy, A., a.g.e., s. 34. 68 Öztuna, Y., İslâm Devletleri, Ankara, 1989,1, s. 634. 69Ögel, B., Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul, 1988, s. 519.
Mahmut Yalvaç çok değerli ve devlet idâresinde iyi yetişmiş oğlu Mesud ise; Buhara, Semerkant, Hoten, Kaşgar gibi eski Karahanlı ülkelerine umumi vali olarak atanmıştır. Reşidü'd-Dinin verdiği bilgiye göre Mesud Bey, Uyguris- tandan Harzem'e kadar olan yerlerin, yalnız Müslümanlar değil, bütün yerleşik halkın idârî sorumluluğunu üstlenmiş- ti<70>. Çünkü Mahmud Yalvaç ile Oğlu Mesut bey, bu iki de­ ğerli kişi; şehir ve şehirlilerin idaresinden en iyi anlayan kişi­ ler idi*71'. Mesut Beyin, Moğolların Buhara, Semerkant vs. gibi kötü bir enkaz yığını hâline getirdikleri bütün Aşağı Türkis­ tan şehirlerine umumî vali olarak atanması şüphesiz, İslâm dininin tekrar gelişmesi ve eski ihtişam ve ululuğuna ka­ vuşması yolunda çok hayırlı bir adım olmuştur. Mesud Bey ve ondan sonra oğulları böyle önemli makamlarda Moğollar devrinde önemli görevler yapmışlardır ki, bundan sonraki sayfalarda onların İslâmın hayrına olan bu hizmetleri üze­ rinde öylesine çok daha ayrıntılı bir şekilde durulacaktır*72'. Cengiz Han Yeni Manevi Arayış İçinde; Cengiz Han; hayaü at üstünde ve ülkeler fethetmekle geçen bu mücadele adamı, yaşı ilerledikçe "ölümsüzlük" sır­ rına nasıl erebileceğini düşünüyordu. O, "Batı seferi" sıra­ sında Çin'den kalkıp gelen ve Hindikuş'a seyahat eden, aym zamanda Tao dinine bağlı gerçekten dindar Çinli rahip Kui- Çang-Çun’la karşılaştı. Onu yanına aldı. Onun "ebedi saadet ve mutluluğa" ulaşma yolundaki birçok "vazlarını" dinledi. 7(1Barthold, W., Türkistan, s. 587. 71 Ögel, B., a.g.e., s. 519-520. 72Öztuna, Y., a.g.e., I, s. 634.
Şimdi ondan ölümsüzlüğün sırlarım öğrenmek istiyordu. Fakat bu mümkün değildi. Zira "her canlı, şanı, şöhreti, du­ rumu ve mevkii ne olursa olsun mutlaka ölümün acı tadını tadacaktı"(73). Bu bakımdan Çinli rahip ona; "Hayatı muhafaza etmenin çaresi vardır. Neylersiniz ki ölümsüzlüğe (ebediliğe) kavuşmanın çaresi yoktur" ceva­ bını vermişti. Çinli rahibin bu acı sözleri Cengiz Han'm hiçte hoşuna gitmemiş ama, O yine de bu rahibe olan teveccüh ve iltifatını azaltmamış ve onun çok samimi bir dille yaptığı vaz ve irşadlarını büyük seanslar halinde hemde büyük bir saygı ile dinlemeye devam etmiştir*74). Yine O; bu günkü Afganistanda kendisini ziyâret eden değerli İslâm âlimi Kâdî Vahîdü’d-Din Füşancî'ye "Madem Peygamberimiz Muhammed herşeyi önceden biliyordu di­ yorsunuz, o halde benim zuhur edeceğim hakkında ne demiş­ tir?" diye sormuştur. Kâdî Fuşanci Ona Hz. Peygamber'in; "Türkler size dokunmadıkça (sakın olaki) sizde Türklere do­ kunmayınız!"^ meâlindeki hadisini söylemiş ve bundan Hz. Peygamberin, Cengiz Han'ı kastettiğini bildirmiştir*76). Cengiz Han bundan çok büyük bir haz duymuş ve kendisi­ nin Türk sayılmasına bir kere daha sevinmişti*77). Evet Cengiz Han; Türk Moğol Kabilelerini keskin kılınç ve çelik irâdesiyle devlet kuran bir güç haline getiren bu yeni Stepler Fatihi "Doğu", "Batı", "Kuzey" ve "Güney" 73 Kuran-ı Kerim; el-Ankebut, 58. 74Rason, L., a.g.e., s. 179, Barthold, W., İA., III, s. 97. 75 Geniş bilgi için bkz. Kitapçı, Z„ Hz. Peygamberin Hadislerinde Türkler, I, s. 76Cüzcânî, Tabakat, nşr. Nassau, Lees, s. 353. 77Togan, Z.V., Giriş, s. 69.
cihetlerine yaptığı seferlerle bütün dünyayı ayağa kaldıran Büyük Cihangir; en sonunda Tankut ve Kuzey Çin seferine çıktığı bir sırada ve 72 yaşında her canlı gibi ölümün acı ta­ dını tatmış (Ağustos, 1227) ve cesedi Kerülen nehri civarın­ daki Bu Han Haldun dağlarının karlı yamaçlarına defnedil- miştir(78). Artık Cengiz Han bir ömür boyu aradığı "Ölüm­ süzlük Sımna" böylece ulaşmış bulunuyordu. Cengiz Han kaynaklarda da belirtildiği gibi; uzun boylu, geniş alınlı, uzun sakallı idi. Sağlam iyi bünyeli, cüsseli bir kimse idi. Kedi gibi gözleri vardı. Gözlerinin rengi yeşil ve elâ idi. Saç­ ları seyrekleşmiş ve çoktan ağarmıştı Cengiz Han'ın Büyük Okyanustan başlayarak Kara­ deniz sahilleri, Kafkasya, Aşağı Türkistan ve Sibirya sınırla­ rı da dahil çok geniş bir coğrafî mekâna yayılan bu geniş step imparatorluğunun idâresini kendi sağlığında Çoci, Ça­ ğatay, Ögedey ve Tluy gibi devlet idâresinde pişmiş ve aynı zamanda her biri iyi bir komutan olan bu dört oğluna bı­ rakmış ve kendisi "Hanlar Hanı" yani en büyük "Kağan" olarak İç Moğolistanda kalmıştı. İmparatorluğun dört bir yanındaki Moğol Hanları, aşiret beyleri ve bütün Moğol aristokratları, adı, şanı, ülkesi ve sosyal ünvan ve dini lâkabı ne olursa olsun bu büyük Moğol Kağanına bağlı olacak ve onun buyruğuna göre hareket edecekti. Büyük Moğol "Kağanları" ise, imparatorluğun dört bir yanından gelen Moğol hanları, aşiret beyleri ve bütün Mo­ ğol aristokratlarının katıldığı büyük "Kurultay" üyeleri ta­ 78Geniş bilgi için bkz. Spuler, B., a.g.e., s. 43, Gregory, Abu'l-Farac Tarihi, II, s. 552, Togan, Z.V., Giriş, s. 62, Mc. Nill, W.H„ The Rise of the West, London, 1965, p. 542. 79Cüzcani, Tabakat, Trudy, IV, s. 217, Barthold, W., Türkistan, s. 561.
rafından seçilecekti. Cengiz Hanın vefatından sonra işte bu yeni dönem yani büyük "Kağanlar dönemi de başlamış olu­ yordu (1227-1368). İşte bundan sonraki sayfalarda yeni bir kapı açılacak ve Cengiz Handan sonra gelen ve yaklaşık iki asır süren bu büyük "Kağanlar" devrinde İç Moğolistan ve Çinde İslâm dininin yayılışı ve onların hayatındaki yeri üze­ rinde sistemli bir şekilde durulacak ve konu bütün yönleri ile ele alınacaktır.
ÖGEDEY HAN VE MÜSLÜMANLARIN YENİ HUZUR DEVRİ Ögedey Han'ın Büyük Kağan Olarak İlân Edilmesi; Büyük Moğol Fatihi Cengiz Han’ın ölümünden sonra onun yerine üçüncü oğlu Ögedey, büyük Moğol Kurultayı tarafından "Hanlar Hanı" veya "Büyük Kağan” ilân edilmiş­ tir (1229-1241)(80). Artık Cengiz Han’ın, kan damlayan kılmanın ucuyla sınırlarını çizmiş olduğu Türk Moğol cihan imparatorluğunu bundan böyle Ögedey idâre edecek ve her biri ayrı bir ülkenin "Hani' olan Cengiz Han'ın oğulları ve bütün diğer Moğol beyleri onun huzurunda diz çöküp baş eğeceklerdi. Ögedey Han; "Kağanlık" makamına geldikten sonra yaptığı en önemli icraatlarından biri tarihin hemen her dev­ rinde Türklüğün öz yurdu olan Karakurum şehrini bu büyük cihan imparatorluğunun yeni "Başkenti" olarak ilân etmesi olmuştur. O bundan sonra Çin ve Müslüman ülkelerden ge­ len sanatkârların yardımı ile(81) yeni başkente birçok süslü binalar muhteşem saraylar yaptırmış, daha sonra şehrin et­ rafını büyük surlarla çevirmiş ve burası güze) bir Türk- Moğol şehri olmuştur(82). Zâten yukarı Orhon bölgesinde ku­ rulan ve önemli Türk yerleşim birimlerinden biri olan bu şe­ 80Öztuna, Y., I, s. 258, Ebû'l-Gazi, s. 272, Cüveyni, I, s. 212. 81Cüveyni, I, s. 257. 82 Barthold, W., Türkistan, s. 568, Öztuna, Y., I, s. 528, Grousset, R., a.g.e., s. 250.
hir; eski çağlardan itibaren Hutılar ve Orta Çağlarda ise bü­ yük Gök-Türk İmparatorluğunun başkenti olmuştu. Cüveyni'nin de ifade ettiği gibi; "Kazanctmn bolluğu ve aranılan şeylerin fazlasıyla bulunması yüzünden Kara- kuruma akın akın göçler başladı. Orası kısa sürede büyük, kalabalık güzel bir şehir oldu"(83). Şehrin bu yeni nüfusunun çok önemli bir bölümü de şüphesiz Müslüman Türklerden oluşuyordu. Ögedey Hanla Başlayan Yeni Huzur Devri; Öğeday Han'ın Kağanlık tahtına oturması ile Türk Moğol İmparatorluğunun geniş hudutları içinde yeni bir emniyet ve huzur dönemi de başlamış oluyordu. Büyük Ka­ ğan'm bu yönde gösterdiği azim ve kararlılık ve şahsına olan itimattan kaynaklanan güvenle, koca imparatorluk bir istik­ rar ve huzur ülkesi haline gelmişti. Nitekim çağdaş Moğol tarihçilerinden biri ve aynı zamanda koyu bir Müslüman olan Cüveyni Ögedey Handan övgü ile bahsetmiş ve şöyle demiştir; "Yüce Tann, Kağanlık yüzüğünü onun devletli parmağına takınca, adâletin ve cömertliğin sesi kulaklara küpe yaptığı iyilikler ve hayırlı işler herkesin kolunda bile­ zik oldu. Sarayı âlimlerin sığınağı ve huzuru, bütün insanla­ rın baş vurduğu bir yer haline geldi. Yönetimi sırasında dünya huzura kavuştu”(M). Mamafih Ögedey Han'ın bundan sonraki uygulama ve icraatları konumuz açısından değerlendirildiğinde, Müs­ lüman tarihçi Cüveyni'nin, bu tespitlerinde, çok haklı oldu­ ğu görülmektedir. Zira büyük Moğol Kağanı daha tahta 83Cüveyni, I, s. 257.
oturduğu ilk günlerde umumi bir af ilân etmiş ve bundan böyle herkese adâlet ve iyilik üzere davranacağım beyan ederek şöyle demiştir; "Tahta geçmişimize kadar işlenmiş suçların tamamını affedip yok saydık. Bundan böyle yasalara, örf ve âdetlere karşı gelen kimse işlediği suçun karşılığı olan cezayı mutla­ ka görecektir"(85). Gerçekte Öğedey Hanla birlikte, Türk Moğol yurtla­ rında ve Müslüman Türkler için yeni bir huzur dönemi de başlamış oluyordu. Zira bu büyük Moğol Kağanı, Cengiz Han ve hele hele Çağatay Han'ın, "Moğol Yasalarını" uygu­ lamadan doğan büyük sıkıntılar, daha açık bir ifâde ile Müs­ lümanların kasaplık hayvanları boğazlayarak kesmeleri, on­ ların akar suda abdest almaları ve namaz kılmalarını yasak­ layan emirlerinin karşısma dikilmiş ve bu sâyede Müslü- manlar onun devrinde rahat bir nefes almışlardır<86). İslâm Tarihçileri Ögedey Han'ın Müslümanlara karşı bu olumlu tutum ve davranışlarını hayırla yâd etmişler, onun İslâm di­ nini diğer dinlerden üstün saydığı ve hele hele Müslümanla­ rı Çin ve Uygurlar gibi rakiplerine karşı himaye ettiğini vur­ gulamışlardır. Nitekim Cüveyni'ni kaydettiğine göre; "Bir Müslüman Türkün evini gizlice gözetleyen ve onu şeriatin icaplarına göre Kurban kestiği için yaka-paça kendi huzuruna getirerek ihbarda bulunan bir Kıpçak’a Ögedey Han fena halde kızmış ve "Bizim yasaklarımıza bir derviş uymuş ve bir Türk uymamış" diyerek Müslümanın canını bağışlamış ve bu kötü huylu, üstelik başkasının evini gizlice 85Cüveyni, I, s. 219. 86D' Ohsson, C., Histoire des Mongols,, II, s. 85.
gözetleyen bu kimseyi ise "ecel celladı"nın eline telim etmiş­ tir"^ . Ögedey Hanın Müslümanlara Himaye Etmesi; Buna benzer bir başka uygulama ise Ögedey Han’ın; kişilerin din ve vicdan hürriyetine ne kadar değer verdiğini göstermektedir. Cüveyniye göre; "Putperest bir Uygur beyi, tanıdığı ve borç verdiği bir Müslüman, daha sonra borcunu ödeyemediği için ona dininden dönüp zorla putperest (Budist) olması, aksi takdirde çarşı ortasın­ da yüz sopa vurup cezalandıracağını söylemiş ve eziyetler etmeye başlamıştı. Hanlar Hanı bu zavallı Müslümanın şikâyeti üzerine iki tarafı dinlemiş ve söz konusu Uygur Beyine Pazar yerinde yüz sopa vurulması, ayrıca karısıyla evini bu Müslümana vermesi, ay­ rıca 100 baliş para cezası ödemesine hükmetmişti ki bu çok ağır bir para cezası id z " <88). Tıpkı bunun gibi Ögedey Han, Müslümanların aley­ hine olan "Cengiz Yasaları"mn uygulanmasında da onlara çok büyük bir tolerans göstermiştir. Bir defasında Çağatay Hanla avdan dönerken bir Müslümamn akarsuya girdiğini yani abdest aldığını görmüşlerdi. Çağatay Han, bu Müslümamn derhal öldürülmesini istiyordu. Çünkü Moğol inancına göre; insanların akar suya girmeleri, onu kirletme­ leri çok büyük günah sayılırdı. Böyle yapanlara Tanrı, öfke­ sinden dolayı şimşekler çaktırır ve onların nerede ise gözle­ rini kör edecek yıldırımlar düşürürdü. Oysa Ögedey Han böyle yapmamış, önce suya bir kese gümüş bıraktırmış ve sonra Müslümamn; 87Cüveyni, I, s. 232. 88Cüveyni, I, s. 246.
"-Ben geliri az, ailesi ise kalabalık olan bir adamım. Bütün sermayem bu "keseden" ibarettir. Bu yüzden onu çı­ karmak için bu cüreti gösterip suya girdim" yolunda bir ifa­ de vermesini tenbih etmiş ve sonunda onu, Çağatay Han karşısında beraat ettirmiştir. Ayrıca Ögedey Han, ona on ke­ se gümüş daha vermiş ve bundan sonra böyle bir şey yap­ mamasını söylemiştir*89*. Ögedey Han bir başka günde Müslümanların top­ lumda hor ve hakir gösterenlerin karşısına çıkmış ve onları çok ağır bir dille suçlamıştır. Şöyle ki Çin'den halkı güldüre­ cek orta oyuncuları gelmiş ve onlar oyun sırasında beline kadar sakalı beyaza boyanmış, kafasında ise kocaman bir sa­ rık olan bir adamı atın kuyruğuna bağlamışlar onu hakir bir şekilde sürükledikleri gibi bazı el ve kol hareketleri yapmak-* tan da geri kalmıyorlardı. Ögedey Han bir Müslümamn bu şekilde tahkir edilmesine daha fazla dayanamamış ve onlara sert bir dille, "Müslümanların en fakirinin bile bir kaç Çinli kölesi vardır. Halbuki Çinlilerin beylerinin bile bir tek Müslüman kölesi yoktur. Cengiz Han yasalarına göre bir Müslümamn diyeti (kan borcu) kırk kese altın, oysa bir Çinlinin diyeti sadece bir eşektir. Onların lehine bu kadar büyük delil var­ ken bir Müslümanı niçin böyle küçük düşürüyorsunuz" de­ miş ve onların şehirden def olup gitmelerini emretmiştir*90*. Mâmâfih Ögedey Han'm İslâm dini ve Müslümanlara karşı gösterdiği bu hoş görülü davranışları sayesinde, Müs­ lümanlar büyük ölçüde nefes aldığı gibi, İslâm dini yeni 89Cüveyni, I, s. 232. 90Cüveyni, I, s. 233.
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet
Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet

Recommended

Exploitation of counter overflows in the Linux kernel
Exploitation of counter overflows in the Linux kernelExploitation of counter overflows in the Linux kernel
Exploitation of counter overflows in the Linux kernelVitaly Nikolenko
 
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman olduZekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman olduSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunlarıZekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunlarıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınasıZekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınasıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...Selçuk Sarıcı
 
Sunu1
Sunu1Sunu1
Sunu1kbrzbk
 

Recommended

Exploitation of counter overflows in the Linux kernel
Exploitation of counter overflows in the Linux kernelExploitation of counter overflows in the Linux kernel
Exploitation of counter overflows in the Linux kernelVitaly Nikolenko
 
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...
Zekeriya kitapçı i̇slam hidayet güneşi doğu turan yurdunda (talas nazariyes...Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman olduZekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman oldu
Zekeriya kitapçı türkler nasıl müslüman olduSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunlarıZekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunları
Zekeriya kitapçı mukaddes çevreler ve eski hilafet ülkelerinde türk hatunlarıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınasıZekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınası
Zekeriya kitapçı türk boyları arasında i̇slam hidayet fırtınasıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 2 (hz. peygamberin yaşamı ve...Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...
Zekeriya kitapçı yeni i̇slam tarihi ve türkler 1 (i̇slami türk tarihine gir...Selçuk Sarıcı
 
Sunu1
Sunu1Sunu1
Sunu1kbrzbk
 
Sunu1
Sunu1Sunu1
Sunu1kbrzbkk
 
Sunu1
Sunu1Sunu1
Sunu1kbrzbk
 
Sunu1
Sunu1Sunu1
Sunu1kbrzbkk
 
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar OcakAlevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar OcakenEntelektüel
 
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıZekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruZekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruSelçuk Sarıcı
 
Iskitler
IskitlerIskitler
IskitlerK.Serdar Yoldaş
 
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısımDoğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısımSelçuk Sarıcı
 
Dunden e dergi (1)
Dunden e dergi (1)Dunden e dergi (1)
Dunden e dergi (1)onurakko
 
Türklüğün tarihteki derinliği üzerine
Türklüğün tarihteki derinliği üzerineTürklüğün tarihteki derinliği üzerine
Türklüğün tarihteki derinliği üzerineibrahimokur
 
109 yücel hacaloğlu doğumunun 100. yılında h. nihâl atsız
109 yücel hacaloğlu doğumunun 100. yılında h. nihâl atsız109 yücel hacaloğlu doğumunun 100. yılında h. nihâl atsız
109 yücel hacaloğlu doğumunun 100. yılında h. nihâl atsızFdgalgjadg Fhaldfad
 
İSLAM DÜŞMANLARINA KESİN CEVAP
İSLAM DÜŞMANLARINA KESİN CEVAPİSLAM DÜŞMANLARINA KESİN CEVAP
İSLAM DÜŞMANLARINA KESİN CEVAPguest9f62957
 
KPSS Tarih Ders Notları.pdf
KPSS Tarih Ders Notları.pdfKPSS Tarih Ders Notları.pdf
KPSS Tarih Ders Notları.pdfMuhammedSalih48
 
1. i̇slamiyet öncesi türk tarihi
1. i̇slamiyet öncesi türk tarihi1. i̇slamiyet öncesi türk tarihi
1. i̇slamiyet öncesi türk tarihismh-slider
 
Yaşadığım Gibi
Yaşadığım GibiYaşadığım Gibi
Yaşadığım Gibikaosakatki
 
Türkiye'nin geleceğinde osmanlı vizyonu. turkish (türkçe)
Türkiye'nin geleceğinde osmanlı vizyonu. turkish (türkçe)Türkiye'nin geleceğinde osmanlı vizyonu. turkish (türkçe)
Türkiye'nin geleceğinde osmanlı vizyonu. turkish (türkçe)HarunyahyaTurkish
 
Avrupa ile asya arasindaki adam
Avrupa ile asya arasindaki adamAvrupa ile asya arasindaki adam
Avrupa ile asya arasindaki adamChp Aydın
 
2 tarih icinde turk edebiyatı
2 tarih icinde turk edebiyatı2 tarih icinde turk edebiyatı
2 tarih icinde turk edebiyatıUmut Açıkgöz
 
Doğu Türkistan
Doğu TürkistanDoğu Türkistan
Doğu Türkistanasajs12
 
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)HarunyahyaTurkish
 
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Erenİşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi ErenSelçuk Sarıcı
 
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranHüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranSelçuk Sarıcı
 

More Related Content

Similar to Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet

Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar OcakAlevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar OcakenEntelektüel
 
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıZekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıSelçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruZekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruSelçuk Sarıcı
 
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısımDoğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısımSelçuk Sarıcı
 
Dunden e dergi (1)
Dunden e dergi (1)Dunden e dergi (1)
Dunden e dergi (1)onurakko
 
Türklüğün tarihteki derinliği üzerine
Türklüğün tarihteki derinliği üzerineTürklüğün tarihteki derinliği üzerine
Türklüğün tarihteki derinliği üzerineibrahimokur
 
109 yücel hacaloğlu doğumunun 100. yılında h. nihâl atsız
109 yücel hacaloğlu doğumunun 100. yılında h. nihâl atsız109 yücel hacaloğlu doğumunun 100. yılında h. nihâl atsız
109 yücel hacaloğlu doğumunun 100. yılında h. nihâl atsızFdgalgjadg Fhaldfad
 
İSLAM DÜŞMANLARINA KESİN CEVAP
İSLAM DÜŞMANLARINA KESİN CEVAPİSLAM DÜŞMANLARINA KESİN CEVAP
İSLAM DÜŞMANLARINA KESİN CEVAPguest9f62957
 
KPSS Tarih Ders Notları.pdf
KPSS Tarih Ders Notları.pdfKPSS Tarih Ders Notları.pdf
KPSS Tarih Ders Notları.pdfMuhammedSalih48
 
1. i̇slamiyet öncesi türk tarihi
1. i̇slamiyet öncesi türk tarihi1. i̇slamiyet öncesi türk tarihi
1. i̇slamiyet öncesi türk tarihismh-slider
 
Yaşadığım Gibi
Yaşadığım GibiYaşadığım Gibi
Yaşadığım Gibikaosakatki
 
Türkiye'nin geleceğinde osmanlı vizyonu. turkish (türkçe)
Türkiye'nin geleceğinde osmanlı vizyonu. turkish (türkçe)Türkiye'nin geleceğinde osmanlı vizyonu. turkish (türkçe)
Türkiye'nin geleceğinde osmanlı vizyonu. turkish (türkçe)HarunyahyaTurkish
 
Avrupa ile asya arasindaki adam
Avrupa ile asya arasindaki adamAvrupa ile asya arasindaki adam
Avrupa ile asya arasindaki adamChp Aydın
 
2 tarih icinde turk edebiyatı
2 tarih icinde turk edebiyatı2 tarih icinde turk edebiyatı
2 tarih icinde turk edebiyatıUmut Açıkgöz
 
Doğu Türkistan
Doğu TürkistanDoğu Türkistan
Doğu Türkistanasajs12
 
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)HarunyahyaTurkish
 

Similar to Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet (20)

Sunu1
Sunu1Sunu1
Sunu1
 
Sunu1
Sunu1Sunu1
Sunu1
 
Sunu1
Sunu1Sunu1
Sunu1
 
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar OcakAlevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
Alevi ve Bektaşi İnançlarının İslam Öncesi Temelleri - Ahmet Yaşar Ocak
 
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarlarıZekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
Zekeriya kitapçı türkistanda müslüman olan i̇lk türk hükümdarları
 
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuruZekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
Zekeriya kitapçı ortadoğu'da türk askeri varlığının i̇lk zuhuru
 
Iskitler
IskitlerIskitler
Iskitler
 
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısımDoğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
Doğu batı 51. sayı osmanlılar 1. kısım
 
Dunden e dergi (1)
Dunden e dergi (1)Dunden e dergi (1)
Dunden e dergi (1)
 
Türklüğün tarihteki derinliği üzerine
Türklüğün tarihteki derinliği üzerineTürklüğün tarihteki derinliği üzerine
Türklüğün tarihteki derinliği üzerine
 
109 yücel hacaloğlu doğumunun 100. yılında h. nihâl atsız
109 yücel hacaloğlu doğumunun 100. yılında h. nihâl atsız109 yücel hacaloğlu doğumunun 100. yılında h. nihâl atsız
109 yücel hacaloğlu doğumunun 100. yılında h. nihâl atsız
 
İSLAM DÜŞMANLARINA KESİN CEVAP
İSLAM DÜŞMANLARINA KESİN CEVAPİSLAM DÜŞMANLARINA KESİN CEVAP
İSLAM DÜŞMANLARINA KESİN CEVAP
 
KPSS Tarih Ders Notları.pdf
KPSS Tarih Ders Notları.pdfKPSS Tarih Ders Notları.pdf
KPSS Tarih Ders Notları.pdf
 
1. i̇slamiyet öncesi türk tarihi
1. i̇slamiyet öncesi türk tarihi1. i̇slamiyet öncesi türk tarihi
1. i̇slamiyet öncesi türk tarihi
 
Yaşadığım Gibi
Yaşadığım GibiYaşadığım Gibi
Yaşadığım Gibi
 
Türkiye'nin geleceğinde osmanlı vizyonu. turkish (türkçe)
Türkiye'nin geleceğinde osmanlı vizyonu. turkish (türkçe)Türkiye'nin geleceğinde osmanlı vizyonu. turkish (türkçe)
Türkiye'nin geleceğinde osmanlı vizyonu. turkish (türkçe)
 
Avrupa ile asya arasindaki adam
Avrupa ile asya arasindaki adamAvrupa ile asya arasindaki adam
Avrupa ile asya arasindaki adam
 
2 tarih icinde turk edebiyatı
2 tarih icinde turk edebiyatı2 tarih icinde turk edebiyatı
2 tarih icinde turk edebiyatı
 
Doğu Türkistan
Doğu TürkistanDoğu Türkistan
Doğu Türkistan
 
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
Milli birliğin önemi. turkish (türkçe)
 

More from Selçuk Sarıcı

İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Erenİşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi ErenSelçuk Sarıcı
 
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranHüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranSelçuk Sarıcı
 
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)Selçuk Sarıcı
 
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türklerZekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türklerSelçuk Sarıcı
 
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin ErdemPanteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin ErdemSelçuk Sarıcı
 
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisiİbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisiSelçuk Sarıcı
 
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. KısımDoğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. KısımSelçuk Sarıcı
 
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısımDoğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısımSelçuk Sarıcı
 
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısımDoğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısımSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdetİmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdetSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizamİmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizamSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali el-munkızu min-ad-dalal
İmam gazali el-munkızu min-ad-dalalİmam gazali el-munkızu min-ad-dalal
İmam gazali el-munkızu min-ad-dalalSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali parlayan nurlar
İmam gazali parlayan nurlarİmam gazali parlayan nurlar
İmam gazali parlayan nurlarSelçuk Sarıcı
 
İmam gazzali tehâfüt el-felâsife
İmam gazzali tehâfüt el-felâsifeİmam gazzali tehâfüt el-felâsife
İmam gazzali tehâfüt el-felâsifeSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali dinde kırk prensip
İmam gazali dinde kırk prensipİmam gazali dinde kırk prensip
İmam gazali dinde kırk prensipSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali abidler yolu
İmam gazali abidler yoluİmam gazali abidler yolu
İmam gazali abidler yoluSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali ölüm ve ötesi
İmam gazali ölüm ve ötesiİmam gazali ölüm ve ötesi
İmam gazali ölüm ve ötesiSelçuk Sarıcı
 
İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...
İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...
İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...Selçuk Sarıcı
 
İmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikad
İmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikadİmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikad
İmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikadSelçuk Sarıcı
 
İmam gazali helaller ve haramlar
İmam gazali helaller ve haramlarİmam gazali helaller ve haramlar
İmam gazali helaller ve haramlarSelçuk Sarıcı
 

More from Selçuk Sarıcı (20)

İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Erenİşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
İşaratül İcaz Tercümesi - Said Nursi - Terc. Şadi Eren
 
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuranHüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
Hüseyin güneş tahrif i̇ddiasi baglaminda şia ve kuran
 
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
Abdulmecid Ünlükul -Du Mezhebi (İki Mezheb -Hanefi- Şafii)
 
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türklerZekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
Zekeriya kitapçı orta asyada i̇slamiyet ve türkler
 
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin ErdemPanteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
Panteizm ve Vahdeti Vücud Mukayesesi Hüsamettin Erdem
 
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisiİbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
İbn arabi ve spinozada tanri anlayisi
 
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. KısımDoğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
Doğu Batı 54. Sayı - Osmanlılar 4. Kısım
 
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısımDoğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
Doğu batı 53. sayı osmanlılar 3. kısım
 
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısımDoğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
Doğu batı 52. sayı osmanlılar 2. kısım
 
İmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdetİmam gazali kimya-i saâdet
İmam gazali kimya-i saâdet
 
İmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizamİmam gazali i̇lahi nizam
İmam gazali i̇lahi nizam
 
İmam gazali el-munkızu min-ad-dalal
İmam gazali el-munkızu min-ad-dalalİmam gazali el-munkızu min-ad-dalal
İmam gazali el-munkızu min-ad-dalal
 
İmam gazali parlayan nurlar
İmam gazali parlayan nurlarİmam gazali parlayan nurlar
İmam gazali parlayan nurlar
 
İmam gazzali tehâfüt el-felâsife
İmam gazzali tehâfüt el-felâsifeİmam gazzali tehâfüt el-felâsife
İmam gazzali tehâfüt el-felâsife
 
İmam gazali dinde kırk prensip
İmam gazali dinde kırk prensipİmam gazali dinde kırk prensip
İmam gazali dinde kırk prensip
 
İmam gazali abidler yolu
İmam gazali abidler yoluİmam gazali abidler yolu
İmam gazali abidler yolu
 
İmam gazali ölüm ve ötesi
İmam gazali ölüm ve ötesiİmam gazali ölüm ve ötesi
İmam gazali ölüm ve ötesi
 
İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...
İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...
İmam gazâli ve i̇man küfür sınırı faysalu't-tefrika beyne'l-i̇slam ve'z-zend...
 
İmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikad
İmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikadİmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikad
İmam gazali al-i̇ktisad fi-l i̇tikad
 
İmam gazali helaller ve haramlar
İmam gazali helaller ve haramlarİmam gazali helaller ve haramlar
İmam gazali helaller ve haramlar
 

Zekeriya kitapçı türk moğol boyları arasında i̇slamiyet

  • 2. YEDİKUBBE YAYINLARI: 9 Türkler’in Müslümanlığı Külliyâtı: 6 M Türk Moğol Boyları Arasında İslâmiyet m* 1. Baskı:Temmuz, 2005 •• ISBN: 975 - 98634 - 7 -2 •• İlmi Yazışma Adresi: Prof. Dr. Zekerlya KİTAPÇI K. Karabekir Cad. Hoca Haşan Sk. No: 15/407 Tel: 0.332.350 82 96 • Meram / KONYA m www.zekeriyakitapci.com zekeriyakitapci@zekeriyakitapci.com •• İsteme Adresi: Rıfat KARAKOL Şerafettin Caddesi Öz Işhanı A Blok Kat: 2 • KONYA Tel: 0.332. 353 00 50 - 350 82 96 Fax: 0.332.353 80 43 •• © Kitabın her hakkı mahfuzdur. Eserin; Müellifin yazılı müsâdesi olmaksızın tamamen, kısmen veya herhangi bir değişiklik yapılarak yayınlanması dijital ortamlarda çoğaltılması veya bir başka dile çevrilerek yayınlanması yasaktır. Dizgi DİZGİ EVİ Tel: 0.332.351 66 41 • KapakTasanın GRAFİT-O • Pre-Press - Baskı - Cilt SEBATOFSET MATBAACILIK Tel: 0.332.342 01 53 Fax: 0.332.342 37 80 www.sebat.coinsebatOsebat.com www.eskikitaplarim.com
  • 3. Türkler’in Müslümanlığı Külliyâtı: 6 TÜRK MOĞOL BOYLARI ARASINDA İSLAMİYET Prof. Dr. Zekeriya KİTAPÇI Ph. D. Karaçi Übl. Pakistan Assot Prof.Jos. Ün. Nijerya
  • 4. Prof. Dr. Zekeriya KİTAPÇI, İsparta’nın Yalvaç kazasında doğdu. (1937) Orta ve Yüksek tahsilini Türkiye'de tamamladı. Bu arada Karaçi Üniversitesinden temin ettiği bir bursla Pakistan'a gitti ve Edebiyat Fakültesinde "Doktora" çalışmalarına başladı. Çeşitli yönleri ile “el- Câ/uz’m EserleriAbbasiler Devrinde Tiirkler" konusundaki tez çalışmaları ile "Doktora Ph. D." payesini kazandı. (1968). Prof. Kitapçı, Pakistan'da bulunduğu yıllarda "Pakistan Radyosu Türkçe Program Servisi - Karaçi"deuzman olarakçalıştı. Türidye'ye döndükten sonra Devlet Planlama Teşkilatına girdi (1971). Sosyal Planlama Dairesi; Uluslar Arası Çok Yönlü Teknik İşbirliği şubesinde (RCD. CENTO) "Uzman” olarak çalıştı. Türkiye İran ve Pakistan arasında kumlan Kalkınma için Bölgesel İşbirliği (RCD) çerçevesinde bir çok önemli kültürel program toplantılanna katıldı. Daha sonra Atatürk Üniversitesinde (Erzurum) açılan ve şimdiki adıyla "İlahiyat Fakültesi"nde görev aldı. Prof. Kitapçı, burada “Emevîler Devrinde Maveraü’n-Nehr’de İslâmiyet” konusundaki ilmi tez çahşmalan ile "İslâm Tarihi Doçenti" oldu. (AnkaraÜniversitesi Dil Tarih ve Coğrafya Fakültesi, 1976). Prof. Kitapçı, 1978 yılında Jos Üniversitesi Edebiyat Fakültesi'nin teklifini kabul ederek Nijerya'ya gitti. Orada beş sene kaldı. Fakültenin Dini Eğitimler Bölümünde; İngilizce olarak Osmanlı Tarihi, İslâm Tarihi ve Medeniyeti derslerini okuttu. Aynca Dini Eğitimler Bölümü Başkanlığı ve Dekan Vekilliği gibi idaıî görevlerde bulundu. Ekim 1982'de Türkiye'ye dönen Prof. Kitapçı: Fuat Üniversitesi Fen Edebiyat Fakültesi (Elazığ)'da görev aldı. Burada Tarih Bölümü Başkanlığı yanı sıra, birçok akademik, sosyal ve kültürel faaliyetlerde bulundu. Prof. Kitapçı, 1987 yılında "Tarih Profesörü" olarak Selçuk Üniversitesi Eğitim Fakültesi (Konya)'ya tayin oldu. Prof. Kitapçı burada da Dekan Yardım cılığı Bölümü Başkanlığını yapmış, aynca ilmi araştırma ve yayınlan yanı sıra kültürel faaliyetlerine de devam etmiştir. Prof. Kitapçı, Millî ve Milletlerarası birçok kongrelere katılmış, İlmî tebliğler sunmuştur. İngilizce ve Arapçayı çok iyi bilen Prof. Kitapçı'nın bu dillerde yayınlanmış kitap ve araştırmalan vardır. Aynca. Farsça ve Urduca'yı da bilmektedir. Prof. Kitapçı 2004 yılında emekli olmuştur. İlmi araştırma ve çalışmalanna bütün gücüyle devam etmektedir. Kitapçının şimdiye kadar yazmış olduğu bütün kitaplar “YEDİ KUBBE YAYINLARI” vasıtasıyla basılmış ve Türk okuyucusuna sunulmuştur. Bu eserler kendi kültür tarihimizin yapı taşlannı oluşturmaktadır: YEDİKUBBE YAYINLARI
  • 5. "Put evinden gelen şu Tatar efsânesine bakınız, En sonunda onlar Ka'benin bekçileri olmuşlardır" "Farsça Bir Şiir" ÖNSÖZ . Engin denizlerin ortasından kaynayıp gelen ve kıyıla­ ra vuran azgın dalgalar misâli, Moğolistan denizinin iç kı­ sımlarından çıkan ve kısa zamanda bir kasırga bir Nuh Tu­ fanı gibi dünyayı saran ve merkezi bu günkü Moğolistan olmak üzere Karadenizin kuzey bölgelerinden Atlas Okya­ nusu sahillerine kadar yayılan geniş Asya bozkırlarında çok geniş bir cihan imparatorluğu kuran ve Türklerin bir diğer kan akrabaları olan Moğollar insanlık tarihi, özellikle İslâm kültür ve medeniyetine, beşer hafızasının hiç bir zaman unu­ tamayacağı derin izler ve köklü tesirler bırakmışlardır. Orta Asya'nın kendine has iklim ve sert tabiat şartları içinde yaşayan Moğollar, başta en büyük cihan fâtihlerinden biri olan Cengiz Han ve onun soyundan gelen efsanevi Mo­ ğol kahramanlan, boz yeleli, kan terleyen "cennet atlan ” üzerinde doğu, batı, kuzey ve güney istikametinde ve ardı ar­ kası kesilmeyen askeri akın ve fetihler sâyesinde, kendi de­ virlerinde dünyayı ayağa kaldırmışlar ve kılınçlarınm kan damlayan uçları ile dünya siyasi coğrafyasının sınırlarını çizmişler ve koca bir dünyaya meydan okumuşlardır. Daha önceleri Moğolistan denilen o meçhuller diya­ rında adı, şanı bilinmeyen ve uzun geçmişleri sırasında ta­ rihle hiç bir merhabaları olmayan, ayrıca büyük din, mede­ niyet ve kültür merkezlerinden inadına uzak bu göçebe "Moğol Boylan" ve tabiat ananın haşin ve sert kolları ara­
  • 6. sında yaşayan ve merhametsiz iklim şartları altında çilekeş bir hayat mücadelesi veren bu tunç yüzlü insanların; toprak altından çıkan karınca süreleri gibi, bir anda tarih sahnesine çıkmaları, gök gürlemelerini andıran at kişnemeleri, kılmç şakırtıları ve nal sesleri ve nal sesleri ile koca bir dünyaya hâkim olmaları kendi örf, âdet ve özellikle "Moğol Yasaları" olarak bilinen yeni bir "hukuk sistemi" ile yeni bir dünya nizâmı kurmaları ve hiç bir din ve kültürün tesiri altında olmayan bu "Yasalar'la koca bir cihânı asırlarca idâre temeleri, bugün bile dünyanın en baş döndürücü esrârengiz olaylarından biridir. Bu insanlar; Hz. Peygamber'in nübüvvet yıllarında mübârek nazarlarını Asya bozkırlarına çevirdiği, ve İs­ lâm'ın bedbaht alın yazısını okurcasına istikbâle baktığı ve kendinden asırlarca sonra cereyan edecek bu büyük insanlık ve Islâm dıramım, sanki bir filim şeridi gibi seyredercesine hem de "Muhammed Ümmetine" büyük bir endişe ile haber verdiği insanlardı. Bu büyük insanlık fâciasmı kendine has mübarek üslubu ile beyan eden O, Ulu Peygamber şöyle bu­ yurmuştu; "Sizler çekik gözlü, kırmızı benizli yassı burunlu, yüz­ leri sanki örs üstünde döğülmüş ve üzeri derilerle kılıflı kal­ kanlar gibi sağlam bir kavim olan Türklerle çarpışmadıkça kıyamet kopmayacaktır". Evet; Moğollar; daha ziyâde İslâm kültür ve medeni­ yetinin bir bereket ve feyiz yağmuru olarak yağdığı bu mü­ barek topraklarda koca, güçlü bir imparatorluk kurmuşlar, başta Bağdad olmak üzere Buhara, Semerkant, Baykent, Herat, Belh, Harzem gibi daha bir nice medeniyet merkezle­ rini harap etmişler ve onların yaldızlı kubbelerini baykuşla­
  • 7. rın tünediği birer virane hâline getirmişlerdir. Sanki yıldı­ rımları andıran Moğol orduların geçtiği bu şehirlerde, çoğu zaman eskilerin tabiri ile "duvar üstünde taş, omuz üstünde baş kalmamış" buralardan yükselen kara duman ve enkaz yığınları ve onların altından gelen çığlık sesleri, bir insanlık dıramı ve faciası hâlinde "Arş-ı Âlâya" kadar yükselmiştir. Bu insanlık dıramınm büyük ölçüde tesiri altında kalmış olan çağdaş İslâm tarihçisi İbnü'l-Esir, "el-Kâmil” adındaki büyük eserinde bu feci olaylardan acı, acı yakınmış ve kalbi­ nin derinliklerinden kopup gelen bir feryatla aynen şöyle demiştir: "Keşke anam beni doğurmamış olsaydı, bu kötü günle­ ri görmemiş olsaydım. Keşke bu olaylar patlak vermeden ölüp gitseydim, unutulup yok olsaydım" (XII. s. 358). Tarihin şu garip cilvesine bakınız ki; işte bu yere göğe sığmayan yarı vahşi tabiatın sert insanlarının soyundan ge­ lenler ve onların yalın kılınç torunları, daha bir çeyrek asır bile geçmeden İslâm dini ile karşılaşmışlar ve Allah'ın hidâ­ yetine ulaşmışlardır. Asıl bundan sonradır ki Moğol akıncı­ ları İslâm dininin yüceliği ve Türklüğün üstün karakter ve meziyetleri ile özdeşerek, üstün vasıflı, medeni, üstelik yiğit bir gaza ve cihad eri hâline gelmişler ve parlak kılmçlarım İslâmm hayrına, insanlığın iyilik ve ululuğuna adamışlar, böylece ayrıca bir büyük kültür ve medeniyetinde en ulu mimar ve öncüleri olmuşlardır. Onların küfür ve dalâletten, hidâyet ve hakka yönelişlerine hayran kalan bir şâir şöyle demiştir; "Put evinden gelen şu Tatar efsânesine bakınız, En sonunda onlar Ka'benin bekçileri olmuşlardır"
  • 8. Ne varki eski Göktürk Hakanlarının at koşturduğu ve "Orhun Yazıttan"nın dikildiği bozkırlarda, bizim vatan coğ­ rafyamızda ortaya çıkmış ve Müslüman Türk'ün tarih ve kültür varlığı içinde eriyip gitmiş ve kendini "Türk saymış" bu kan akrabalarımız olan Türk Moğol Boylannın siyâsi, dini ve kültürel tarihleri henüz kendi şartları içinde ele alınmış ve Türk milletinin irfan hayatına sunulmuş değildir. Daha açık bir ifâde ile Moğolların siyâsi ve kültür tarihi, da­ ha Türk tarihçileri tarafından, tarih metodolojisinin objektif kriterleri içinde ve müstakil olarak yazılmamıştır. Koca bir dünyayı dize getiren ve devrin siyâsi coğraf­ yasını ufuklara bakarak belirleyen bu insanlann siyâsi ta­ rihi hakkında Türk tarihçileri tarafından hiç bir ciddi çalış­ ma yapılmadığı gibi, Türkiye'de Cumhuriyetin ilk devirleri de dahil son senelere kadar, Türk Moğol tarihi ile ilgili hiç bir uzman tarihçi yetişmemiştir. Bu konulardaki ilgisizliğe bakınız ki, değil Moğolların resmi tarihi "Câmiu’t-Tevarih" Moğolların siyâsi tarihini ele alan bir çok ciddi kitapların hiç biri henüz "Türkçeye" tercüme edilmemiştir. Hatta budan daha da acısı bir çok Türk tarihçileri Moğollann, Türk'ün tarihi şahsiyet kimliğine bürünmesini bile inkâr etmişler ve onları Türklük camiasının dışında tutmaya ayrı bir özen gös­ termişlerdir. Bu vahim durum Moğolların dini tarihi, yâni "Müs­ lüman olmaları", yeni bir din, kültür ve medeniyetin kapısı­ nı çalmaları konusunda da geçerlidir. Ne yazık ki onların; eski Şamanizm dini terk etmeleri, yeni bir iman coşkusu ha­ linde İslâm dinine koşmaları ve Moğolların katkılan ile ge­ lişen ortak İslâm kültür ve medeniyeti hakkında şimdiye kadar Türk tarihçileri tarafından hiç bir ciddi çalışma ya-
  • 9. pümadığı gibi bu sahalarda ilmi şahsiyetini kabul ettirmiş bir Türk tarihçisi ve ilim adamı da ortaya çıkmamıştır. Mâmâfih şu bir gerçektir ki; Moğollar, tarih sahnesine çok koyu bir Şamanist olarak çıkmışlar ve çok geçmeden dağ ve ovalara sığmayan büyük ordular hâlinde İslâm kül­ tür ve medeniyetinin feyiz verdiği bereketli topraklara yö­ nelmişlerdir. Neticede, bu büyük medeniyetin ihtişamını yansıtan bir çok şehirler yakılıp yıkıldığı gibi, buralar da ya­ şayan insanların pek çoğu, bu arada bir çok İslâm ulusu ilim ve din adamları kılınçtan geçirilmiş ve Müslümanlar çoğu zaman cehennemi bir hayat yaşamaya mahkum edilmiştir. Moğollar bu husustaki aşırı davranışlarında o kadar ileri gitmişlerdir ki; Hz. Peygamber’in mânevi varlığının de­ vamı, mukaddes "Nübüvvet Makamı"nm maddi manada temsilcisi, İslâm dünyasının birlik ve bütünlüğünün mümes­ sili olan "İslâm Halifesi" bile Bağdad kapılarım yumrukla­ yan bu Moğollar tarafından hem de çok feci bir şekilde öldü­ rülmüştür. Ne var ki Moğolların İslâm dini ve Müslüman halka indirdiği bu köklü darbeler, "Batı Hıristiyanlığı" için yeni bir sevinç ve ilham kaynağı olmuştur. Öyle ya onlar Mo­ ğol'lara, bu yeni step kahramanlarına "İsa Mesih"in, müslümanlar ve haşa, "Yalancı Muhammed"ten intikamını almak için Allah tarafından gönderilmiş insanlar olarak ba­ kıyorlardı. O çağların telakkisi ve Hıristiyan Batı dünyasına gö­ re; Türkler nasıl müslüman olmuş ve ondan sonra kılınçlarını İslâm dini ve Onun ululuğuna adamışlar, hıristiyan topraklarını İslâmın öz yurdu hâline getirmişler­ se, bunun tam aksi, Moğollarda; hıristiyan olacak ve parlak
  • 10. ktlınçlannt "İsa Mesih"in dinine adayacaklardı. Bu sayede hem. İslâm, hem de müslümau Tiirklerden azgın ve kindar Hıristiyanlığın asırlardır bekleyip durduğu birikmiş intika­ mı alınacak ve "Kudüs" tekrar Hıristiyanlığın eline geçmiş olacaktı. Bu bakımdan batı hıristiyanlığı bütün hırçınlığı ile a­ yağa kalkmış ve bu Şamanist Moğolların hıristiyan olmaları için büyük teşebbüslerde bulunmuştur. Artık her bir Moğol Hanının çevresinde kara cübbeli kara sakallı bir kaç hıristiyan papaz ve misyoneri bulunuyor ve onlar, bütün güçleri ile Moğol Hanları ve onların şahsında tüm Moğol halkının "hıristiyan olmaları" için çalışıyorlardı. Mâmâfih bu kara cübbeli papazlar, bu uğurda büyük mesafeler kat etmişlerdir. Bu cümleden olmak üzere, bir çok Moğol Hanı, boy beyleri ve aristokrat Moğol Hatunları, hıristiyan olmuş­ lar ve çok büyük bir heyecanla "Samanlığı" terk ederek bu yeni dine girmişlerdir. Moğol aristokratlarının bu dini heyecanları artık "fo­ silleşmiş" hıristiyan papaz ve din adamlarında bile yoktu. O kadarki bazı Moğol Hanları ve aristokrat Moğol Hâtûnları, kendi askeri karargâhlarında "Seyyâr Kiliseler" yaptırmış ve buralarda devamlı çan çaldırmaya başlamışlardı. Artık "Pa­ palık Makamı"; bu Moğol hanlarının Hıristiyanlığı bir dev­ let dini ve onun yayılmasını bir devlet politikası haline hali­ ne gelmesi yolunda son haberi bekliyor, devrin hıristiyan kralları Papa namına onlara heyet üstüne heyet gönderiyor­ du. Plano Karpini, W. Bubruk gibi daha bir nice kimseler Moğol Hanları'na gönderilen bu şerefli heyetin mümtaz baş- kanları idi.
  • 11. M oğollan kendi dinlerine çekmek için başlattıkları bu çetin mücadelede Hıristiyan batı dünyası yalmz değildi. On­ ların karşısına Budistlerde çıkmışü. Budist Lamaları; Budizmin yüksek felsefe ve mutlak huzar giden yolunu, Moğol hanlarına açmak ve Moğol ulusunu, Budizme kazan­ dırmak için çok yoğun bir tebliğ faaliyetine girişmişler ve bunda büyük ölçüde başarılı da olmuşlardır. Şimdi bir çok Moğol Hanının yaranda, bir gölge gibi dazlak kafalı ve kır­ mızı pelerinli Budist Laması bulunuyor ve onlara danışman­ lık hizmeti veriyorlardı. Mâmâfih Moğol boyları arasındaki bu dini mücâdeleler, özellikle fırsat düşkünü Hıristiyan ra­ hiplerin İslâm dinini sabota etmek için sürdürdükleri hasmane tavır, tertip ve entrikalar ayrı bir inceleme konusu­ dur. Şüphesiz Moğollar için başlaülan bu dinler arası mü­ cadeleye İslâm dini de katılmıştı. Ne var ki İslâm dininin bu mücadeleyi kazanması bu ilk devirlerde hayal-i muhal gibi görülüyordu. Zira Moğollar, yukarda da ifâde edildiği İslâm dini, kültür ve medeniyetine en ağır darbeyi indirmekle kalmamışlar ve müslüman aydınlar ve yerli halka büyük zararlar vermişlerdir. Zira, büyük şehirlerin kuşatılmasında Moğollar yerli müslüman halkı, bu şehirlerin surlarını savu­ nanların karşısına bir ok hedefi olarak sürmüşler, çoğu kere müslüman varlığa telâfisi mümkün olmayan büyük zarar ve kayıplar verdirmişlerdir. Ayrıca Moğollar Müslümanlara onları dini hayatla­ rından bezdirecek büyük kısıtlamalar getirmişler ve onları çileden çıkaracak bir kısım insafsız ve sert uygulamalarda bulunmuşlardır. Başta Cengiz Han ve ondan sonra gelenler "Yasalar" gereği müslümanların; akarsuya girmeleri, akar­
  • 12. suda abdest almalarını yasakladıkları gibi, bundan daha acısı onların kasaplık hayvanları, İslâmi usullere göre kes­ melerini kesin bir şekilde ^yasaklamışlar ve ölü hayvan eti yemeye zorlamışlardır. Aksini yapanların Cengiz Han yasa­ ları tarafından boynunun vurdurulması emredilmişti. Bu hususta ihbarda bulunan kimselere, büyük müka­ fatlar vadedildiği için zavallı Müslümanlara, haksız yere bir çok eziyetler bundan öte, zulümler yapılıyordu. Bunun dı­ şında bir çok züğürt kimseler, söz konusu mükâfatı bir ge­ çim vasıtası hâline getirdikleri için ilgili makamlara büyük bir ihbar furyası başlamış bu ise bir çok müslümanın hayatı­ na mal olmuştur. Ayrıca müslümanların elinde bulunan kö­ leler, Moğollara ihbarda bulunmayı bir koz olarak kullanı­ yor ve bu sâyede efendileri tarafından serbest bırakılıyorlar­ dı. Bu kötü uygulamalar böyle, senelerce devam etmiş ve müslümanlar çok zor günler görmüş ve çok sıkmülı bir ha­ yat yaşamışlardır. Bütün bu ağır zulümler yanı sıra, diğer taraftan İslâm dini ve müslümanlar diğer taraftan şımarık hıristiyan rahip­ lerin entrika ve kirli oyunları ile de karşı karşıya kalmışlar­ dır. Kara cübbeli ve kara sakallı bu kimseler, önce Moğol Hanlarına yaklaşmışlar sonra da onları müslümanlara karşı daha sert davranmaları hususunda tahriklerde bulunmuşlar ve bir çok hallerde bu garazkâr davranışlarında başarılı bile olmuşlardır. Okuyucular bu kitapta bu kabil çirkin uygula­ maların yürekler acısı bir çok ilginç örneklerini bulacaklar­ dır. Tarihin şu garip cilvesine bakınız ki; Türk Moğol boy­ ları arasında sürdürülen bu dinler arası mücâdeleyi yani, İslâm, Hıristiyan ve Budist olma mücadelesini bunların için­
  • 13. de şansı en zayıf olan İslâm dini kazanmıştır. Neylersiniz ki, yalın kılınç bu step kahramanlarının torunları ve koca bir cihan imparatorluğunu kuranların hepsi müslüman ol­ muşlar ve toptan Allahın ipine sarılmışlardır. Moğolların müslüman olmaları aynı zamanda taktik ve stratejik bir ko­ nudur. Zira onların Hak dinini kabul etmeleri ile, Orta Asya ve Turan Yurdu Hıristiyanlığın öz yurdu olmaktan çıkmış ve batı hıristiyan dünyanın beklediği ümidler boşa gitmiştir. Konunun daha ilginç bir yönü daha vardır. Bu insanlar sa­ dece müslüman olmakla kalmamışlardır. İslâm dini, Moğol- lara Türklüğe giden o muhteşem yolun kapılarını açmış ve onlar çok daha süratli bir şekilde Türkleşme sürecini ta­ mamlamışlardır. Bundan da öte bir müddet sonra onlar; Moğolcayt terketmiş ve Türkçe ana dilleri olmuştur. Dünün dünyayı ayağa kaldıran bu insanlarının, bunca olumsuz faktörlere rağmen, mağlupların dinini yani İslâmi­ yet'i kabul etmeleri, Türkleşmeleri hatta kendi dilleri olan Moğolcayt bırakarak Türkçe konuşmaya başlamaları, kılmçlarını Allahın dinini yüceliğine adamaları başlı başına bir "Büyük Olay" ve bir "Büyük Oluşum"dur. Türk ve İslâm tarihinin dönüm noktalarından biridir. Bu "Büyük Oluşum" nasıl meydana gelmiştir? Moğollar nasıl müslüman olmuştur? Onları Türklüğün özüne iten sosyal ve kültürel sebebler nelerdir? Neylersiniz ki İslâm dini ve Türk tarihini böylesine yakın­ dan ilgilendiren bu sorular şimdiye kadar Türk tarihçileri tarafından ne sorulmuş ve ne de bir cevap aranmıştır. Evet, Türk Moğol Boylarının siyâsi tarihi kadar, dini tarihi, özellikle onların nasıl ve hangi şartlar altında müslüman oldukları hâlâ çok önemli bir araştırma konusu­ dur. Memleketimizde bunca İlâhiyat Fakültesi ve dinler
  • 14. tarihi akademisyenleri bulunmasına rağmen, bu konularda henüz hiç bir ciddi araştırmanın yapılmamış olması bize ğö- re izahı zor bir keyfiyettir. Mâmâfih Türk Boylan arasında kopan İslâm Hidayet fırtınasınm izahı ve Türklerin Müslümanlığını bir KÜLLİ­ YAT haline getirmek için çıktığımız bu çileli ilim yolculuğu ve bu mütevazi eserimizde, ilk defa İslâm dininin Türk Mo­ ğol boylan arasında nasıl yayıldığı üzerinde durulmuş ve ulaşabildiğimiz kadarı ile kaynakların bu konulardaki bilgi ve rivâyetleri yeni bir takib hâlinde belki de ilk defâ Türk okuyucularının hizmeti ve irfan zenliğine sunulmuş, üstelik çok çarpıcı ve ilginç neticeler elde edilmiştir. Onların, Hak dine giden yoldaki İlâhî mâceralarını öğrenmek ve bundan bu günlerin Türkiyesi için bir ders çıkarmak isteyenler, lütfen bu kitabı mutlaka, ama mutlaka okuyunuz. Bizim bu hususta bir temennimiz daha vardır. O da Moğollann dini ve siyasi tarihi ve bu yöndeki gelişmelerin Cumhuriyetin ilk yılları ve derin Türkçülüğe giden yolda bir karşılaştırmasının yapılması ve elde edilen neticeleri Türk okuyucularına su­ nulmasıdır. Bizim bu mütevazi çalışmamızda bu önemli konuya bir başlangıç ve giriş yapılmıştır. Bu konulara ilgili temel Arapça ve Farsça kaynakları elde etmenin mümkün olmadı­ ğı ve araşürma eserlerinin henüz Türkçeye tercüme edilme­ diği bir ortamda ve bin bir zorluk ve imkansızlıklar içinde hazırladığımız bu eserin tam ve mükemmel olduğunu iddia etmemiz de mümkün değildir. Bizden sonra gelenler öyle tahmin ediyoruz ki bu kapıdan girecek ve Moğolların dini ve siyâsî tarihlerini Türk milletinin zengin irfân hâzinesine
  • 15. kazandırmak için, çok daha ciddi bir gayret gösterecek ve bu konularda çok ciddi eserler vereceklerdir. Bu arada hemen şunu itiraf edelim ki bu mütevazi ese­ rimiz daha önce "Türk Boylan Arasında İslâm Hidâyet Fır­ tınası" adında ki büyük çalışmamızın ikinci cildi olarak ya­ yınlanmıştı. Eser bu defa yeniden gözden geçirilmiş, önemli tashih ve yeni yeni bir çok ilaveler yapılmış, çok zorlu ve çileli bir çalışmadan sonra, Türk İslâm külliyatının yeni bir eseri ve müstakil bir kitap olarak yayınlanmıştır. Bu kitabın kendi sahasında çok büyük bir bozluğu doldurduğundan hiç kimsenin en ufak bir şüphesi olmamalıdır. Müellif bütün bu olumsuz faktörler ve ilerlemiş yaşına rağ­ men, böyle bir çalışmayı tamamlama fırsatı verdiği için Cenab-ı Hakk'a sonsuz hamd ve şükürlerini sunmakta ve Ona sığınmak­ tadır. Her türlü başan ve hidâyet Allah'tandır. Nisan 2005 KONYA Prof. Dr. Zekeriya KİTAPÇI www.zekeriyakitapci.com
  • 16.
  • 17. İÇİNDEKİLER BİRİNCİ BÖLÜM BÜYÜK MOĞOL KAĞANLARI DEVRİNDE MERKEZİ MOĞOLİSTAN VE ÇİN’DE İSLÂMİYET I. CENGİZ HAN VE TÜRK MOĞOL BOYLARININ İSLÂM DİNİ İLE YENİ TANIŞMA DÖNEMİ............... 27 Türk Moğol Boylarının Tarih Sahnesine Çıkışı.....................27 Cengiz Han ve İslâmi Gelişmeler............................................ 29 Cengiz Han ve Yakın Çevresindeki Müslümanlar................ 33 Cengiz Han'ın Tarih Sahnesine Çıkışı..................................... 35 Cengiz Han İpek Yolu ve Müslüman Tacirler..... i................ 38 Büyük Felâket; Otrar Faciası.....................................................40 Küçlük Han ve Hoten Müslümanlarının Zor Günleri..........43 Hotende Yapılan Küfür İman Toplantısı................................ 45 Şeyh Alau'd-Din el-Hoteni’nin Öldürülmesi......................... 46 Kâfir Küçlük ve Müslüman Bozer Ham..................................48 Cengiz Han ve Müslümanların Acı İntikamı......................... 48 Cengiz Han Buhara Önlerinde.................................................. 51 Büyük Buhara Camiinin Yağmalanması.................................52 Hadislerin Ortaya Koyduğu Büyük Gerçek............................54 Mahmud Yalvaç Cengiz Hanın Hizmetinde...........................57 Cengiz Han Yeni Manevi Arayış İçinde..................................58
  • 18. II. ÖGEDEY HAN VE MÜSLÜMANLARIN YENİ HUZUR DEVRİ..................................................................... 63 Ögedey Han'ın Büyük Kağan Olarak İlân Edilmesi............. 63 Ögedey Hanla Başlayan Yeni Huzur Devri :................ 64 Ögedey Hanın Müslümanlara Himaye Etmesi..................... 66 Mahmud Yalvaç'm; Valinin Büyük Hizmetleri..................... 68 III. GÖYÜK HAN VE MÜSLÜMAN TÜRKLER ALEYHİNE YAPILAN HIRİSTİYAN-MOĞOL İTTİFAKI.............................................................................71 Göyük; Ögedey Hanın Vârisi Oluyor......................................71 Göyük Han; Hıristiyanlığın Yeni Ümidi.................................72 Türk Yurtlarındaki Müslümanları Yok Etme Planları..........74 Buda Toyini ve Karşısına Çıkan Kurt Köpeği.........................76 Nuru'd-Din el-Harezmiye Yapılan Zulümler........................ 78 Göyük Han’ın Ani Ölümü.........................................................81 IV. MÖNKE HAN'LA GELEN YENİ DİN TOLERANS ve MÜSLÜMANLARIN FERAHLIK YILLARI............ 83 Mönke Han ve Sorgoktani Beki Hatun....................... 83 Mönke Hanın Dini Kişiliği.........................................................85 Mönke Han ve Müslüman Türkler...........................................87 Müslüman Türkleri Kılıçtan Geçirme ve Mönke Han.......... 89 Mönke Hanı Hıristiyanlığa Davet Çabaları............................93 V. KUBİLAY HAN DEVRİNİN GENEL DURUMU ve ANANDA İLE GELEN İSLÂMİYET.................................97 Pekin; MoğoL-İmparatorluğunun Yeni Başkenti.................... 97 Kubilây Han'ın Dini Şahsiyeti ve Ananda...............................98 Ananda'nın Taht Mücâdelesi ve İslâmiyet..............................99
  • 19. Cengiz Hanedanının Sonu ve Ming Hanedanı.....................102 Şahruh Bahadur Hanın Çin Hanını İslama Daveti.............. 103 İKİNCİ BÖLÜM ÇAĞATAY HANLIĞI VE TÜRK MOĞOL BOYLARI ARASINDA İSLÂMİYET I. ÇAĞATAY HAN VE ORTA ASYA MOĞOL ULUSU ARASINDA İSLÂM DİNİNİN YAYILMASI .............. 109 Çağatay Han Müslümanların Sıkıntılı Yılları...................... 109 Çağatay Han ve Çevresindeki Müslüman Türkler............. 112 Mahmud Yalvaç; Buharanm Yeniden İmarı.........................115 Semerkant da Yapılan Yeni Kilise ve Müslümanlar........... 118 II. ÇAĞATAY BOYU MOĞOLLARI ve BARAK TARMAŞİRİN TUĞLAK TİMURUN MÜSLÜMAN OLMALARI......................................................................... 121 Yeni Gelişmeler ve İmam Bahaü'd-Din Merginâni............. 121 Oragana Hatun Döneminde İslâmiyet...................................123 Barak ve Koydu Han Devirleri............................................ 126 Cafer ve Duva Ailesinin Müslüman Olmaları..................... 127 Kebek Han; Yeni Türk ve İslâm Sultanı........................ 129 Tarmaşirin İslâm Hidayet Yolunun Önderi..........................130 İslâm Hidâyet Sancağı Tuğlak Timur Han'ın Elinde.......... 132 Sonuç............... :.......... 135
  • 20. ÜÇÜNCÜ BÖLÜM İLHANLI MOĞOLLARI ARASINDA İSLÂMİYET I. HULÂGU HAN ve İLHANLI MOĞOLLARI................. 141 Hülâgu Han ve Batı Seferi........................ .............................141 Hülâgu Han İran Yaylalarında...............................................144 Bağdad'm Ele Geçirilmesi........................................................ 147 Olayların Hadisler Açısından İzahı........................................149 Bağdad'ın Düşmesi ve Hıristiyan Dünyası...........................152 Hülâgu Han'ın Halep Valisine Mektubu...............................154 Hülâgu Han'ın Şahsiyeti............................. 156 Abaka Han; İlhanlı Ulusunun Yeni Hanı..............................157 II. TEKUDAR AHMED HAN İSLÂM HİDAYETİNİN İLHANLI DEVLETİNDE YENİ TEMSİLCİSİ............. 163 Tekudar Ahmed Han'ın Allah'ın Hidâyetine Ulaşması 163 Hıristiyan ve Budizme Vurulan Büyük Darbe.................... 165 Müslüman Vakıflarının Düzeltilmesi....................................166 Mısır Memlûk Sultanlarına Yazılan Tarihi Mektup............ 167 Mısır Memlûk Sultanları İle Kurulan Yeni İlişkiler............ 170 Tekudar Ahmed Han'ın İmânî Hayatı...................................171 Tekudar Ahmet Han'ın Şehid Edilmesi.................................173 III. ARGUN, KEYHATU ve BAYDU HAN DEVİRLERİNDE İLHANLI YURTLARINDA İSLÂMİYET.........................................................................175 Argun Han: İslâm Dininin Sıkmülı Yılları............................175 Argun Han'ın Batılı Haçlı Kırallarla İttifak Çabaları.......... 177 Sa'dü'd-Devle'nin Müslümanlardan Acı İntikamı.............. 178 Argun Han'ın Türk İslâm Toplumundaki Yeri.................... 180
  • 21. Keyhatu Devrinin Genel İslâmi Durumu..............................182 Baydu Devrinin Genel İslâmi Durumu..................................185 Keyhatu ve Baydu'nun Selçuklularla Sıhriyeti.................... 187 IV. GAZAN HAN İLHANLI YURTLARINA DOĞAN YENİ İSLÂM GÜNEŞİ....................................189 Gazan Han İlhanlı Tahtının Gerçek Varisi............................189 Gazan Han'ın Yeni Göreve Hazırlanışı..................................189 Gazan Han Allah'ın Hidayetine Kavuşması........................191 İlhanlı Yurtlarında Esen Hidâyet Rüzgârları....................... 194 Hıristiyanlık ve Budizme Vurulan Büyük Darbe................ 195 Tebriz Bir Türk ve İslâm Şehri Oluyor...................................198 İslâmlaştırma Hareketinin Asıl Boyutları................ 200 Gazan Han'ın Külli Hayır Hizmetleri ............................ 204 Gazan Han ve İran Şiileri.........................................................205 Gazan Han ve Milli Tarih Şuuru.............................................207 İslâm Dininin Kazandığı Dini Zafer.......................................209 Gazan Han'ın Ölümü ve Sonuç...............................................211 V. OLCAYTU HUDABEND HAN SÜNNİ - Şİİ ÇATIŞMASI....................................................................... 213 İslâm'a Giden Yolda Olcaytu Hudabend Han..................... 213 Olcaytu Hudâbend Han'ın Yeni Faaliyetleri........................ 214 Mezhepler Arası Çatışma ve Olcaytu Han........................... 215 Olcaytu Hudabend Han: Sünni-Şii Çatışması...................... 217 Bahadur Han ve İlhanlı Yurtlarında İslâmiyet.................... 219 Sünniliğin Yeniden İktidara Gelmesi.....................................220 Ebû Said Bahadır Han'ın Ölümü ve Sonuç.......................... 221
  • 22. DÖRDÜNCÜ BÖLÜM ALTIN ORDU DEVLETİ TÜRK MOĞOL BOYLARI ARASINDA İSLÂMİYET Kara Denizin Kuzey Bölgeleri ve Kıpçak Çöllerinde At Koşturan Müslüman Moğol Fatihleri I. BATU VE SARTAK HAN DEVRİ ALTIN ORDU MOĞOLLARININ İSLÂMLA TANIŞMALARI..........227 Altın Ordu Devletinin Kuruluşu............................................227 Batu Han ve W. Rubruk...........................................................229 Altın Ordu Türkleşme ve İslâmlaşma Devri .............. 230 Batu Han ve Altın Ordu Moğolları Arasında İslâmiyet 232 II. BERKE HAN ALTIN ORDU HANLIĞININ YENİ ALTIN DEVRİ..........................................................237 Berke Han İslâm Hidayeti'nin Yeni Temsilcisi.................... 237 Berke Han Nasıl Müslüman Olmuştur?................................238 Berke Han'ın İslâmî Tebliğ ve İrşad Faaliyetleri.................. 240 Berke Han ve Semerkant Hıristiyanları.................................242 Yeni İslâm Devletinin İnşası: Saray Berke............................ 245 Berke Han Döneminde Altın Ordu Mısır İlişkileri 247 Berke Han Orduları Hülâgu Han Karşısında...................... 250 Anadolu’dan Berke Ülkesine Gelen Derviş Gâziler............251 Nogay'm Bizans'a Karşı Giriştiği Yeni Gaza Seferi ...........252 Sarı Saltuk'un Tebşir Faaliyetleri............................................253 III. BERKE HAN'DAN SONRA ALTIN ORDU YURTLARINA İSLÂMİYET................................. 257 Mengü Timur Han ve İslâmiyet..............................................257
  • 23. Tuda Mengü Devri İslamlaşmanın Genel Durumu 259 Tula Buka ve Tokta Han Devrinde İslâmiyet....................... 260 IV. ÖZBEK HAN ALTIN ORDU HANLIĞI NIN İSLÂMLAŞMADA ALTIN DEVRİ ..............................263 Özbek Han'ı Allah'ın Hidâyetine Götüren Yol.................... 263 Özbek Boylarının Müslüman Olması.....................................264 Özbek Han İslâm'ın Hizmetinde............................................265 Özbek Han; Dini Guruplara Vurulan Darbe „■...........266 Kıpçak Çöllerine Götürülen Ezan Sesleri..............................269 İslâm Dini ve Hânedan Âilesi ............................................273 Saray Berke'nin Dini Yapısı.....................................................275 Saray Berke'nin Manevi Yapısı...............................................277 Özbek Han'ın Diğer Dinlere Karşı Toleransı....................... 280 Özbek Han Devri ve Türk Memlûk Münasebetleri 283 Altın Ordu Hanlığının Türkleşmesi.......................................287 EKLER........................................................................................ 291 BİBLİYOGRAFYA................................................................... 297
  • 24.
  • 25. B İR İN C İ BÖLÜM BÜYÜK MOĞOL KAĞANLARI DEVRİNDE MERKEZİ MOĞOLİSTAN VE ÇİN’DE İ S L Â M İ Y E T
  • 26. Hz. Peygamber (s.a.s.) buyurmuştur ki; Sizler; çekik gözlü, kırmızı benizli, yassı burun­ lu, yüzleri sanki örs üstünde dövülmüş ve üzeri derilerle kılıflı kalkanlar gibi sağlam (heybetli) bir kavim olan Türklerle çarpışmadıkça kıya­ met kopmayacaktır" el-Buhari
  • 27. CENGİZ HAN VE TÜRK MOĞOL BOYLARININ İSLÂM DİNİ İLE YENİ TANIŞMA DÖNEMİ Türk Moğol Boylanmn Tarih Sahnesine Çıkışı; Türk'lerin birinci derecede kan akrabaları olan Moğol­ lar da*1) diğer yarı atlı bir çok göçebe Türk boyları gibi, Tû- ranî kavimlerden biridir. Onlar da efsânevi Türk kahramanı Mete Han'ın kurduğu büyük Hun Devletinin yıkılmasından sonra (M.S. 216) batıya doğru göç ederek Kerülen nehirleri mansaplarına gelmişler ve daha açık bir ifâde ile bu günkü Moğolistan'a yerleşmişlerdir. Çin kaynaklarında bunlar ge­ nellikle "Tatar" adıyla zikredilmiş ve "Kara Tatar” ve "Ak Tatarlar" olarak ikiye ayrılmışlardır*2). Orhun yazıtlarında ise, bunlar "Dokuz Tatar"{3) ve "Otuz Tatar''lar olarak bah­ sedilmişlerdir*4). Türk Moğol boylarını bir ulu bayrak ve bir büyük dev­ let çatası altında toplayan Cengiz Han olmuştur. Asıl adı Timuçin olan*5) bu Turan kahramanının, Gök Türklerin Şato sülâlesinden geldiği rivâyet edilmektedir. Bu bakımdan Cen­ giz Han kendisini, milliyet itibarı ile hem Türk ve hem de 1 Brockelmann, C„ İslâm Milletleri ve Devletleri Tarihi, Ankara, 1964, s. 228-229, Hitti, P.K. İslâm Tarihi, IV, s. 771, Rasonyi, L„ Tarihte Türk­ lük, Ankara, 1988, s. 176. 2Togan, Z.V., Giriş, s. 70. 3Orkun, H.N., Eski Türk Yazıtları, Ankara, 1986, s. 65. 4 Geniş bilgi için bkz., Orkun, H.N., a.g.e., s. 31, Cağferoğlu, A., Türk Ka- vimleri, Ankara, 1983, s. 73-74, Rasonyi, L„ a.g.e., s. 175-176, Gökalp, C., Altaylarda ve İç Moğolistanda Kabileler, Ankara, 1973, s. 85 vd. 5Cüveyni, Tarih-i Cihan Güşa, Ankara, 1988,1, s. 103, Ebû'l-Gâzi, s. 219.
  • 28. Moğol saymıştır(6). Diğer taraftan o devirlerde İç Moğolistanda bulunan ve Öngüt adıyla tarihe geçen Türk boylan, daha ilk mücâdele yıllarından itibaren bu Stepler Fatihinin yakın akrabaları olmuş ve onunla sıhriyet bağları kurmuşlardır*7). Bunlardan mesela Ala Kuş Tekin; Öngüt- lerin boy beyi, Cengiz Han'ın damâdı idi(8). ‘ Mâmâfih Moğollar kendilerini diğer kavimlere göre Türklere daha yakın hissediyorlardı. Zira Orta Asyanın sert iklim ve tabiat şartları göçebe hayatın hâkim vasıfları Türk ve M oğollan birbirleri ile çok daha yakın bir hale getirmiş­ tir*9). Bu bakımdan Marquart’m da haklı olarak tespit ettiği gibi, Moğollar'ın büyük bir kısmı bu tarihi süreç içinde hem T ürkleşm işi hem de İslâmlaşmtştır. Zaten Cengiz Han devletinin büyük bir kısmı Türk toprakları üstünde kurul­ duğu gibi, ahalinin çok büyük bir ekseriyetini de Türk ka- vimleri oluşturmakta idi. Bununla beraber Cengiz Han'ın ordularında her zaman "Türk unsuru” önemli bir varlık ol­ m u ş l a r d ı r 111). Nitekim Türk tarihçisi A.N. Kurat da aynı ger­ çekleri dile getirmiş ve şöyle demiştir; "Moğol İmparatorlu­ ğunun İdarî, hâkim unsuru her ne kadar Moğollar olmakla beraber, ahâlisinin askerlerinin büyük bir çoğunluğunu 6Togan, Z.V., a.g.e., s. 70. 7 Rasonyi, L., a.g.e., s. 178. 8 Rasonyi, L., a.g.e., s. 175, Onun oğullarından mesela Kün Boğa, büyük Ka­ ğan Kubilay'ın kızı Yürek Hatun ve diğer oğlu Ay Boğa ise Guyük Hanin kızı Yelmiş Hâtûnla evli idi. Bu Öngüt Türklerinin daha sonraları Katolik mezhebine girdikleri rivâyet edilmektedir Z.K. 9Barthold, W., Orta Asya Türk Tarihi Hakkında Dersler, s. 219. 10Rasonyi, L., a.g.e., s. 184. 11Schuyler, E., Türkistan, London, 1966, Intraduction, s. XIII.
  • 29. Türkler teşkil ettiği gibi, devlet teşkilâtının esasları, bir çok müesseseler eski Türk geleneklerinin devamından başka bir şey olmadığı cihetle, Cengiz Han'ın kurduğu devlete Türk Moğol Kağanlığı adını vermek her halde çok daha yerinde olacaktır"<12). Cengiz Han ve İslâmi Gelişmeler; G erçekte bu ndan önceki bölü m lerd e çok daha ayrıntılı bir şekilde izah edildiği gibi, İslâm î fetih yılları (VIII. asır), ayrıca Sâmânîlerle başlayan ve Karahanlılarla baş döndü­ rücü bir şekilde devam eden İç-Asya Türk boylan arasında­ ki büyük hidâyet fırtınası ve bu arad a Tü rk yurtları üstüne doğan İslâm hidâyet güneşinin nurlu ışıkları ne yazık ki hiç bir zam an İç-Moğolistan’a u laşam am ıştır. B una sebepte, Moğolistan'ın İslâm i fetih bölgelerinin dışında ve Buhara, Semerkant, hatta Kaşgar gibi bu sıralarda İslâm kültür ve m edeniyetinin artık m uazam b ir m erkezi hâline gelm iş olan büyük din ve kültür m ühitlerind en çok uzak yerlerde olm ası idi. N itekim , Sâmânîler devrinde Çin'e kadar uzanan bir se­ yahat yapm ış olan E bû D ü lef'in gezi notlarıda bizim bu gö­ rüşlerim izi doğrulam aktadır. Zira E b u D ü le fin gazi notla­ rınd a hiçbir şekilde Moğollardan bahsetm em iş olm ası bizim dikkatim izi çekm ektedir'13'. Bu bakım dan İslâm i fetihlerin başlam asınd an çok da­ ha önceki yıllarda Hıristiyanlık ve Budizm'in buralard a bir hayli taraftar bulduğu anlaşılm aktadır. Bu cüm leden olm ak üzere m esela Karayitler bü yü k çoğunlukla Hıristiyanlığı 12Kurat, A.N., Türk Kavimleri ve Devletleri Tarihi, Ankara, 1992, s. 118. 13el-Hamevî, Mucemü'l-Büldan, III, s. 441.
  • 30. Yüce Mevlâya olan inancını, daha ilk maddesinde dile ge­ tirmiş ve şöyle demiştir; "TEK TANRI VARDIR. BU TANRIYA TAPILACAK­ TIR. TEK TANRIYA TAPAN DİNLER SERBESTTİR"(20) Cengiz Han'a göre; Göklerin nasılki bir ''Tannsi' ol­ duğu gibi, yeryüzününde Onun temsil eden bir "Hakanı" olmalı idi(21). Türk cihan hâkimiyeti idealinin temel taşı olan bu hakanların "kudsiliği" geleneğinin Gök-Türk Kağanları arasında da bütün canlılığı ile yaşadığı görülmektedir. Nite­ kim Orhun yazıtları ve Kül-Tigin adına dikilen abide de, "Ben Tanrı gibi gökte olmuş Türk Kağan!" hitabıyla başla­ makta ve kendisinin yeryüzünde bir Yüce Kudretin temsil­ cisi ve bir İlâhi güce intisab etmiş olduğunu vurgulamakta- dır(22). Cengiz Han'ın bir diğer talihsizliği daha vardır. O da, inadına yüksek bir irade gücüne sahip, çok dindar ve yüksek ruhlu bu Moğol Kağan'mm Abdü'l-Kerim Satuk Buğra Han, Gürcan hanı Sul Tekin ve Bulgar Hanı Bilgevar Han da olduğu gibi ne yazık ki ne zâhiri ve nede bâüni manada bir İslâm mürşidi ile karşı karşıya gelmemiş olmasıdır. Daha açık bir ifâde ile, o devirlerde "Batı Kırallan" Moğol aris­ tokratlarını Hıristiyanlığa kazandırmak için bir çok misyo­ nerler gönderdikleri halde, Müslüman hükümdarlar ve din 20 Kotan. N., Cengiz Han, Ankara, 1976, s. 93, Başta Cengiz Han olmak üze­ re bütün Moğol Hanları, bu yasa gereğince Tek Tanrılı dinler mesela Müs­ lüman Hıristiyan ve Yahudi din adamlarını her türlü vergiden muaf tut­ muşlardır Z.K. ■' Haider, Mansura, Timurlular Devrinde Hâkimiyet Anlayışı, Türk Kültürü (Dergi) no, 258, s. 612. 22Ergin, M., Orhun Abideleri, İstanbul, 1970, s. 1.
  • 31. uluları, Cengiz Hanı tebliğ ve irşâd etmeyi akıllarının ucundan bile geçirmemişlerdir. Cengiz Han ve Yakın Çevresindeki Müslümanlar; Fakat bütün bu olumsuz durumlara rağmen Cengiz Han, çevresindeki Müslüman aydınlar, tacirler, devlet idâre- cileri, hatta Hıristiyan ve Budist rahiplere karşı her zaman çok büyük bir hoş görü içinde olmuş ve bir çok hallerde on­ lardan yararlanmıştır. Cengiz Han'ın bu yararlandığı kimse­ ler arasında şüphesiz Müslüman Türklerde vardı. Nitekim onun, Karayitlerle mücadeleye başladığı ilk yıllarda (1202), Belcivan gölü kıyılarındaki bir mağaraya gizlendiği sıralar­ da yanındaki Harzemli Mahmud Yalvaç ile Kartuklardan, Dânişmend, aynca Haşan ve Cafer Hoca adındaki kişiler(23) Müslüman Türklerden başkası değildi. Bu ise Z.V. Togan'a göre; "Muhammed Peygamberin mağarada gizlendiğinde yanında bulunanlar kadar, onun için şerefli bir iş yapmış oluyorlardı"(24). Şüphesiz Türk asıllı olan bu Müslüman aydınlar, hele hele bunlardan Haşan ve Dânişmend Hâcip olarak bilinen kimseler, uzun süre Cengiz Hanın yanında bulunmuşlar ve öyle tahmin ediyoruz ki, ona devlet kurma fikrini aşılamakta büyük ölçüde etkili de olmuşlardır. Bu Müslüman zatlar, aradan seneler geçtikten sonra bile, Hanlar Hanının, Harzem ülkesine açtığı meşhur "Batı" seferinde de ona ar­ kadaşlık etmişler ve bu memleketler ahâlisi ile Moğollar ara­ 23Togan, Z.V., a.g.e., s. 264. 24 Togan, Z.V., a.g.e., s. 264, Krş. Barthold, W. İA., Cengiz Han mad. III, s. 93.
  • 32. sında "mutavasıt" rolünü oynamak suretiyle çok büyük hizmetlerde bulunmuşlardı'25'. Cengiz Han'ın ilk mücâdele yıllarındaki bu gelişmeleri değerlendiren A. Yu. Yakubovskiy şu tespitlerde bulunmak­ tadır; "Özellikle Orta-Asya Müslüman tacirlerinin tesiri Cengiz Han'ın faaliyete başladığı sıralarda çok artmıştı. Cengiz Han; Orta-Asya ve Yakın Doğu memleketleri hak­ kında bu tacirlerden bir çok bilgiler edinmişti. Cengiz Moğo­ listan'ın sınırlan dışında düşmanları ile yaptığı mücâdelede bu tâcirlerin fikirlerinden çok yararlanmıştır"(26). Cengiz Han'm çevresinde yer alan bu tüccarlar arasında o zamanlar şüphesiz "Tacirler"den başka "Türkler"de vardı'27'. Moğollar bu Türklerden "tüccar" anlamına kullanılmak üzere "Sart" kelimesini öğrendikleri gibi'28' ticârette "eş" anlamına "ortak" kelimesini de yine Türklerden almışlar ve Moğol ticâret lisa­ nını daha zengin bir dil hâline getirmişlerdir. Mâmafih; gerek Cengiz Han ve gerekse Moğol aris­ tokratlarının çok aziz misafirleri olan bu Müslüman tâcirler, bulundukları bu yeni çevreler ve hele, hele göçebe Moğol kabileleri arasında yaptıkları dini tebliğ ve irşad faaliyetleri ve onların bunda ne derece başarılı oldukları hakkında yu­ karda da ifade edildiği gibi, şimdilik elimizde pek fazla bir bilgi mevcut değildir. Ne var ki bu devirlerde Müslüman ta­ cirlerin İslâm dinini göçebe Türk boyları arasında yayılma­ sını İlâhi bir meslek haline getirmiş oldukları ve bu husus­ 25 Brockelmann, C., a.g.e., s. 229, Barthold, W., İA. III, s. 92. 26Yakubovskiy, A.Y., a.g.e., s. 33. 27Barthold, W., Orta Asya, s. 218. 28 Barthold, W„ a.g.e., s. 174, 177.
  • 33. larda medreselerde yetişmiş olan klasik medrese âlimlerin­ den çok daha aktif ve etkili oldukları göz önüne getirilirse onların Moğollar arasında da aynı başarıyı göstermiş olma­ ları gerekmektedir. Nitekim Cengiz Han'a karşı Merkitlerin isyanları sıra­ sında sık sık Cemâl Hoca adında bir kişiden bahsedilmekte­ dir. Oysa bu adam Cengiz Hanın hanımının öz kardeşi ve dini bütün bir Müslüman idi. Bütün bunlar Barthold'Unda dediği gibi, Cengiz Han'ın ilk mücadele yıllarında Moğollar arasında İslâm dinini kabul edenlerin var olduğunu gösteren tek delilde d eğ ild ik . Diğer taraftan Müslüman tüccarlar, Moğollar devrinde de "medrese" ve "hangahlar" inşa etme- ye(30) ve j-,u devirlerde de "ribatlar" yapmaya devam etmiş­ lerdir. Cengiz Han'ın Tarih Sahnesine Çıkışı; Cengiz Han'ın; önce yakın çevresi, daha sonra komşu kabilelerle başlatüğı bu kahramanlık ve "şeflik" mücadelesi, bu yönde peş peşe kazandığı büyük başarılar onu, kısa za­ manda destani bir halk kahramanı hâline getirmiş ve çevre­ sine bütün Moğol boylarının toplanmasına sebep olmuştur. Fakat onun asıl hedefi büyük Nayman kabileleri idi. Cengiz Han son derece disiplinli ordusu ile Naymanların üzerine yürüyerek onlara çok ağır bir darbe indirmiş ve böylece bü­ tün Moğolistan'a hâkim olmuştur. Artık o dillere destan bir kahraman idi ve bütün Moğolların "Hanı" olarak ilan edile­ bilirdi. 29Barthold, W., a.g.e., s. 210. 30Barthold, W., a.g.e., s. 175.
  • 34. Nitekim 1206 yılında Onan nehri kıyısında Moğol aris­ tokratları çok büyük bir "kurultay" toplamışlar ve onu, eski Türk geleneklerine göre "Büyük Han" olarak ilân etmişler­ dir. Hatta bu büyük merasimde hazır bulunan Kököçü adındaki bir Şaman kamı "Ebedi Gök Tanrısının lutfu ile" onun hanlığını da kutsamış ve Hanlığının dini yönü de bu şekilde tamamlanmıştır. Artık bundan böyle o, yeryüzünde, "Gök Tanrının temsilcisi" idi. Yeni kurulan Moğol devleti­ nin "Başkenti" bir zamanlar boz yeleli atlar üstünde dünya­ ya hükmeden Gök Türk kahramanlarının at koşturduğu ve onların ata yurdu, eski Orhun Yazıtlarının bulunduğu Karakurum şehri idi(31). Bunlar genellikle bir kısım antropoloji bilginlerinin de işâret ettikleri gibi; küçük çekik gözlü, yassı burunlu, kırmızı be­ nizli, ablak yüzlü, öyleki yüzleri sanki örs üstünde dövülmüş ve derilerle kılıflı, kalkanlar gibi geniş, etli ve dolgun, sağlam yapılı heybetli kimselerdi. Bunlar yarı göçebe bir hayat yaşıyorlardı. Ne ilginçtir ki bu kavim asırlarca önce hem de büyük ölçüde Hz. Peygamber'in hadislerine de konu olmuşlardı. Zira Hz. Peygamber mübarek nazarlarını Orta-Asya ve Turan Yur­ duna çevirmiş, yarınlara giden yolda Muhammed Ümmeti­ nin karşısına çıkacak olan ve bu (Moğol) kavminden bah­ setmiş, onların ırkı özellikleri ve fiziki yapıları hakkında şa­ şılacak derecede bilgiler vermiştir ki bu "Hadisler" Hz. Pey­ gamberin yaşayan mucizelerinden başka bir şey değildir. Bu hadislerin birinde Hz. Peygamber şöyle buyurmuşlardır: 31 es-Sübiki, Tabakatü’s-Şafiiyye, I, s. 176, Rasonyi, L., a.g.e., s. 178, Barthold, W., Türkistan, İstanbul, 1981, s. 474.
  • 35. jl* fjfc Y ({*!**) tf#** J'S :<J>â(.£.j) »jjj* ^ Ofr" Yj Ââjk * 3 1 £)aAS <jis ûj^Vl j l i - a dljSJI q > uu1j (Âj Ij j j^ İ j ) . j * - ü l Ğ j â IjÜISj y j » A frU JI f j Ü » . jf c J J I Ebû Hüreyre (r.a.)'den rivayet edildiğine göre Hz. Peygam­ ber (s.a.s.) buyurmuştur ki: "Sîzler; küçük çekik gözlü, kırmtzt benizli, yassı burunlu, yüzleri sanki örs üstünde döğülmüş ve üzeri derilerle kılıflı kalkanlar gibi sağlam bir kavim olan Türklerle çarpışmadıkça kıymet kopmayacaktır yine sizler kıldan yapılmış çank ve (deriden yapılmış çizmeler) gi­ yen bir kavimle çarpışmadıkça kıyamet kopmayacaktır. Bir başka rivayette ise şöyle denilmiştir: "Onlar kıldan (yünden) do­ kunmuş elbiseler giyerler ve yine kıldan yapılmış çank (deri­ den çizme) lerle yürürler//(32). Hz. Peygamber yine bu muhtevadaki bir diğer hadi­ sinde şöyle buyurmuşlardır: Âfi’LyJ) J a t ( j * £)! Jlâ ;JlS (.£.j) Di JJ -6, <jc’" t jja I jf r L> ji t A & L u J t J a l q a (j) J n ıil J b u j) 1»~îıj L tjA £)1 'HJku3h c)La»»ll CjS Amr b. Tağlib (r.a.) den rivayet edildiğine göre Hz. Pey­ gamber (s.a.s.) şöyle buyurmuşlardır: "Kıyamet kopmasının şartlanndan biride sîzlerin kıldan yapılmış çank (deriden çizme) giyen bir kavimle (Moğollar) harp etmenizdir. (Evet takdir ediyorum!) kıyametin kesin şartlanndan biri de sîzle­ rin geniş yuvarlak yüzlü, öyle ki yüzleri sanki örs üstünde 32 Sahihu'I-Buhari, IV, s. 35, Sahih-u Müslim, XVII, s. 37, Ebu Nuaym el- Isbahanî, Delâilü'n-Nübüvve, Beyrut, 1991, II, s. 543-544, İbn Hanbel, el- Müsned, II, s. 53, 271, Ebu Davud, Sünen, IV, s. 160, el-Heysemi, Mecmau'z-Zevaid, Beyrut, 1968, VII, s. 311-312.
  • 36. dövülmüş ve üzeri derilerle kılıflı kalkanlar gibi güçlü bir kavimle mutlaka çarpışmanızdır"{33). Evet şimdi dünya, hadislerde haber verilen bu büyük herc-ü merci, İslâm ve insanlık tarihinin belki de en büyük dırammı, bir büyük din ve medeniyetin çöküşünü ve daha sonra bu step kahramanları sâyesinde İslâm Dininin yeni­ den ve bütün heybeti ile ayağa kalkmasını seyre hazırlanı­ yordu. . Cengiz Han, bundan sonra Türklerin geleneksel düş­ manı olan Çin'e yönelmiş ve 1215 yılında, büyük Kağan'm akıncı birlikleri Çin'in meşhur başkenti Pekini ele geçirmiş­ lerdir. Moğol ordularının Pekin’i ele geçirmeleri, diğer taraf­ tan Cengiz Han'ın kafasında yeni, yeni fikir ve ümidlerin doğmasına sebep olmuştur; Bu ise İpek Yolu ve onun sağla­ dığı ekonomik refahtan Cengiz Han ve Moğolların yarar­ lanması idi. Nitekim Cengiz Han, 1215 yılında Bahaü'd-Din Râzi'nin başkanlığında Harzemden gelen sefâret heyetini kabul ettiğinde*34* öyle tahmin ediyoruz ki, gündemin ana maddelerinden birisi de, her halde bu İpek Yolu ve doğu- bati arasındaki ticari ilişkilerin gelişmesi olmuştur. Cengiz Han İpek Yolu ve Müslüman Tacirler; Zira Cengiz Han'a göre; her ne kadar yazarlarımız açık, açık telaffuz etmeseler bile, asıl mesele; ''İpek Yolu” ve bunun sağladığı ekonomik refahtan Moğollarmda büyük öl­ çüde yararlanmaları ve İpek Yolu hakimiyeti ve ticâretinde Moğollarmda gerçek manada söz sahibi olmaları idi. Belki de bu maksat için Cengiz Han ve oğulları Batı Türkistanı 33el-Bulıari, IV, s. 34, Sahîh-u Müslim, XVII, s. 37. 34Ciüzcanî, Tabakat, nşr. Râverty, s. 270, vd. 963 vd.
  • 37. işgal ettikten sonra, oralarda ve Horasandaki bir çok şehirle­ rin Müslüman ahâlisini doğuya çekmişler ve Beşbahktan başlayarak ve Hanbalık (Pekin)'a kadar uzanan kuzey Çin bölgeleri ve yol güzergahına yerleştirmişlerdir. Cengiz ve oğulları zamanında süratle inkişâf eden ve kârlı bir meslek haline gelen Türkistan ticâreti, Horasan ve Aşağı Türkistandaki bir çok tüccar unsuru buraya celbetti. Bunların bir kısmı da Semerkanttan gelmişlerdi. Hatta Pe- kin'e yakın bir yerde Semerkantlı bu tacir mühacirler, "Semerkant" adiyle anılan bir kasaba bile inşa etmişlerdir^35*. Cengiz Han'ın bu iyi niyetinden bahseden Cüveni bize, il­ ginç bir hususu hatırlatmakta ve şöyle demektedir; "Moğollar (başta Cengiz Han olmak üzere) Müslümanla­ ra yeterinden fazla hürmet gösteriyor ve Müslüman tacirle­ re, beyaz keçeden çadırlar kurarak onları çok iyi bir şekilde ağırlıyorlardı. Ne var ki Müslümanlar kendi kusurları yü­ zünden (Otrarfaciası) bu itibardan mahrum olmuşlardır"(36*. Cengiz Han, bütün bu yüce gaye ve asıl beklentilerine hizmet etmek üzere devrin çağdaş Harzem hükümdarı Alaû'd-Din Muhammed b. Tekiş'e çoğunluğu Müslüman Türklerden oluşmak üzere 450 kişilik, çok büyük bir ticâret kervanı ve ayrıca bir iyi niyet elçilik heyeti göndermiştir. Bu kalabalık ticâret kervanının başında ise yine müslüm âlim ve tüccârlardan; Otrarlı Ömer Hoca, ayrıca faziletli bir âlim olan Eminû’d-Din de vardı(37). 35Togan, Z.V., a.g.e., s. 120. 36Cüveyni, I, 136. 37 Barthold, W., İa, III, s. 96.
  • 38. Mâmâfih kervandakilerin pek azı müstesnâ her ne­ dense hepsi, Müslüman ve hepsi de Türktü. Diğer taraftan Cengiz Han’ın özel elçilik heyetinde ise Nesevî'nin bildirdi­ ğine göre, Harzemli büyük devlet adamı, aym zamanda Cengiz Han’ın hizmetinde olan Mahmud Yalvaç, Buharalı Ali Hoca ve Utrarlı Yusuf Kenkâ gibi değerli kimseler bulu- nuyordu(38). Ayrıca, Harzem Sultanına takdim edilmek üze­ re bir çok kıymetli hediyeler hazırlanmıştı. Hele, hele bunlar arasında, Çin dağlarından çıkarılan ve deve hörgücü büyük­ lüğünde bir "altın külçesi" vardı ki bu çok kıymetli bir he­ diye idi(39). Cengiz Han bu vesile ile Harzem Sultanına yaz­ dığı mektubunda çok samimi davranıyor ve şöyle diyordu; "Ülkenizin tüccarlarından buraya gelenler oldu. Onla­ rı memnun edip sağ salim gönderirken, onlarla birlikte ülke­ nizde alış verişler yapmak ve nadide şeyler satın almak üze­ re adamlar gönderiyoruz. Bu güzel ticari ilişkiler; aramız­ daki anlaşmazlıkları gidermeye, kin ve husumetin sürüp gitmesini önlemeye vesile olacaktır"m . Ayrıca yine bu mek­ tuptan öğrendiğimize göre; "Cengiz Han bundan böyle Harzem Sultanına kendi öz evlâdı gibi değer ve kıymet vere­ cekti"^. Büyük Felâket; Otrar Faciası; Gerçekte bu, Cengiz Han’ın Harzem Sultanına çok büyük bir teveccühü olmalı idi. Bu bir manada Türk dünya­ sının "Doğu" kanadını temsil eden Cengiz Han'ın, "Batı" ka- 38Nesevi, Metin, s. 33, Çev. s. 57, Kış. Barthold, W., Türkistan, s. 489. 39Barthold, W., İA„ III, s. 96. ’ 40Cüveyni, I, s. 136, Krş. Ebû’l-Farac Tarihi, II, s. 482. 41 Barthold, W., İA., III, s. 96.
  • 39. nadim temsil eden Harzem Sultam Muhammed b. Tekiş'in varlığını kabul etmesi, ona yeşil bir zeytin dalı kadar yeşil, ümit ve dostluk elini uzatması idi. Şayet Harzem Sultam, bu Step Kahramanının elini sıkacak olursa; Orta Asya, Türklük dünyasının kaderi değişecek, İslâm dünyasının yarınlarına yeni bir güneş doğacaktı. Zira bu ticari dostluk ve siyâsi gelişmelerin tabiî bir neticesi olarak Moğollar arasında İslâm dini çok süratli bir şekilde yapılacağı gibi, ayrıca, Orta Asya İslâm kültür ve medeniyeti de yeni bir dinamizm ve canlılık kazanacaktı. Harzem Sultanı, Cengiz Han'ın elçilerini Buhara yakınla­ rında bir yerde kabul etmiştir (1218). Ne yazık ki bundan sonraki gelişmeler tam bir hayal kırıklığı ve bundan da öte, tam bir trajedi ve facia olmuştur. Zira Cengiz Han'ın bu iyi niyetini, gereği gibi değer­ lendirmeyen talihsiz Türk hükümdarı, Hanlar Hanının tica­ ret kervanını yağmalatmak çılgınlığı bir yana, Han'ın elçileri ve de kervanda bulunan bazı kimselerin başını vurdurtmak gibi hayatının en aptal hatasını yapmıştır. Bu; başta Harzemşah devleti olmak üzere İslâm dünyası, Baykent, Buhara ve Semerkant gibi Orta-Asyanm mamur ve müreffeh şehirlerinin bir enkaz yığını haline getirecek bedbaht bir yo­ lunda açılması idi. Bu beklenmedik olay Cengiz Han'a nasıl bir tesir yapmıştır? İsterseniz geliniz, onu Bar Hebraeus'dan dinleyelim; "Cengiz Han’a bu haber ulaştıktan sonra o çılgına döndü, bir dağın tepesine çıktı, başını açarak toprağa kapandı, üç gün üç gece yemeden içmeden kesildi ve şöyle dua etti;
  • 40. "Ey cihanın Rabbi ve yeryüzünü kahreden Tanrı! Ga­ yemin ne olduğunu ve iyilikten başka birşey düşünmediğimi biliyorsun. Düşman ise kötülüğe başladı ve kötülük istiyor. Bende düşmanı, onun kötü niyetine göre cezalandırmanı di­ liyorum!"^. Yahudilerin Mısırdan "Huruçları" sırasında Hz. Mu­ sa'nın sıcak yatağında uyurken, Mısır Firavunu ve gece bo­ yu kendisine son bir başarı vermesi ümidiyle yalvarıp yaka­ ran bu bedbaht kişinin duasını kabul eden Allah (c.c.), bu defa da, Harzem Sultanı Muhammed b. Tekiş'e karşı, Cengiz Han’ın bu samimi ve içten duasını çoktan kabul etmiş olmalı idi. Cengiz Han bu vecd ve istiğrak halinden sonra artık ka­ rarını vermişti; O, bundan sonra güçlü bir ordu kuracak ve bütün hışmı, kin ve öfkesi ile Aşağı Türkistan'a yönelecek ve Harzem Sultanının üzerine bir Nuh Tufanı ve Yüce Tanrının bir gazabı gibi inecek ve ondan çok acı bir şekilde intikamını almış olacaktı. Fakat bu geniş ve Orta-Asya'yı kasıp kavura­ cak olan askeri faaliyetlere girişmeden önce, yeni yeni fethe­ dilmiş bu topraklarda emniyet ve barışın sağlanması, dini huzurun temin edilmesi gerekiyordu. Diğer taraftan Cengiz Han'a göre, asıl üzerinde du­ rulması gereken çok önemli bir husus daha vardır. O da bü­ yük Moğol kabilelerinden biri olan Naymanlar ve onların güçlü beyi olan Kiiçlük’ün baş kaldırması, çevresindeki bey­ leri ve bu arada Cengiz Hanla ittifak halinde olan Almalık, bir dereceye kadar Hoten gibi mahalli Türk beyliklerini ele geçirmesi, hatta Kaşgara saldırarak bütün buralarda yaşa­ 42Abu’l-Farac Tarihi, II, s. 482, tbnü'l-Ibri, s. 230.
  • 41. yan Müslüman Türklere kan kusturması ve halkı Hıristiyan dinine girmeye zorlaması idi. Mamafih bu müessif olayların, o devirlerde sarsılan sosyal ve dini dengelerin Müslüman topluma nelere mal ol­ duğunu göstermesi bakımından bizim açımızdan ayrı bir ye­ ri ve önemi vardır. Zira; İslâm dininin; koyu bir "Şamanist" inadına zorlu ve yarı göçebe Moğol boylarının karşısına çıkması ve yine bu çevrelerde arük çok güçlü bir din haline gelmiş olan Budizm ve Hıristiyanlıkla yarışmaya kalkışması ve onlarla kıyasıya bir mücadeleye girişmesi ümitsiz, zavallı bir teşebbüs olurdu. Çünkü Moğol istilasının meydana ge­ tirdiği bu büyük fırtınadan en çok Müslümanlar sarsılmıştı. O zamana kadar İslâmiyetin Asyadaki ilim merkezlerinin ve ruhani teşkilatlarının çok güçlü bir dayanak noktaları olan şehirlerin çoğu bu fonksiyonlarını kaybetmişlerdi^3*. Küçlük Han ve Hoten Müslümanlarının Zor Günleri: Evet, Küçlük, Cengiz Han'ın hâkimiyetini genişletme­ si ve kendisinin bu arada yok olup gitmesinden çekindiği için çevre Türk beylerini kendi idaresi altında toplamak ve daha güçlü bir hale gelmek istiyordu. Bu cümleden olmak üzere o başına topladığı askerlerle hareket ederek İmil ve Kayalık'a kadar olan yerleri ele geçirmiş ve daha sonra o devirlerin güçlü bir İslâm merkezi olan Kaşgara gelmiştir. Küçlük'ün fazla bir mukavemet görmeden Kaşgarı ele geçirmesi İslâm dini ve Müslümanlar namına tam bir facia idi. Zira Küçlük buralarda, Orta Asyanın dini tarihinde eşi ve benzeri görülmeyen bir zulüm ve terör havası estirmiş bir çok Müslümanı kılmçtan geçirdiği gibi, geri kalanlara ise di­ 43 Howorth, Sir H., History of the Mongols, London, 1876, 80,1, s. 159.
  • 42. ni bakımdan cehennemi bir hayat yaşamaya mahkum etmiş­ tir. Artık Kaşgar Karahanlıların taht ve baht şehri ve bir za­ manların İslâm hidâyet merkezinde İslâmi hayat adına hiç bir şey kalmamıştı. Dini ibâdetler namaz, oruç, kurban vs. ne varsa yasak edilmiş ve yerli halk kendi dinini terkederek hıristiyan veya putperest (Budist) olmaya zorlanmıştı. Önce koyu bir Hıristiyan, daha sonra bir aşk yüzün­ den koyu bir putperest (Budist) olan Küçlük(44), haddizaün- da azılı bir İslâm düşmanı idi. Bu bakımdan Kaşgarı ele ge­ çirdikten sonra askerlerini pis bir hançer gibi Müslümanların (Türkler) evlerine yerleştirmiş ve onların küfürde ne kadar sadık olduklarını bu askerlerle kontrol etmek istemişti. O, çok geçmeden şehrin delikanlı ve gençlerini, şehir meyda­ nında toplanmalarını emretmiş ve onların büyük bir kısmını da kılıçtan geçirmiştir. Cüveyni'nin bildirdiğine göre; "Onlara çok büyük bir zulm edildi. Allah'a şirk koşan bu putperestlerin her istediğini şehir halkı yerine getirdi. Onların isteklerine karşı gelmeye kimse cürret edemedi"(45 Daha sonra, bu eli kanlı din düşmanı Hoten'e yöneldi. Onun Hoteni ele geçirmesi İslâm dini ve Müslümanlar açı­ sından tam bir fada idi. Küçlük, bu Müslüman Türk şehrini ele geçirdikten sonra; yerli halkı İslâm dinini terketmeye, hıristiyanlığı, putperesliği (Budizm) veya Hitayilerin dinini Şamanistliği seçmeye zorlamıştır. O, bu muhtevadaki emir­ lerinde daha da ileri gitmiş, Müslümanlara Karahitaylar gi­ bi giyinimlerini emretmiş, onların namaz kılmaları ve oruç tutmaları gibi bil cümle dini ibadetlerini yasaklamıştır. Mü­ 44 CUveyni, I, s. 123. 45Cüveyni, I, s. 124.
  • 43. ezzinler her ne suretle olursa olsun ezan okumayacaklardı. Ayrıca Küçlük şehirlerdeki bütün medreselerin kapılarına kilit vurdurmuş ve onların bazılarım yakıp yıktırmıştır. Bu feci durumu Cüveynî kendine has uslubu ile şu şekilde an­ latmaktadır; "Küçlük, Kaşgar ve Hoteni altrtca, hıristiyalığı bıra- ktp putperest oldu. O şehirlerin halkını Hanefi mezhebinden çıkarıp sapık putperest inancına sokmaya, hidayet nurları­ nın aydınlığından uzaklaştırıp küfür ve karanlığın vahşeti­ ne çekmeye, Rahim olan Allah'a itaati bıraktırıp taşlanan şeytana itaat ettirmeye çalıştı. İsteğinin yerine gelmediğini görünce zora başvurdu. Bunun üzerine çaresiz kalan halk, putperestlerin elbiselerini ve şapkalarını giymeye, onların şekil ve kıyafetine girmeye mecbur oldu. Namaz ve ezan ses­ leri kayboldu, tekbir ve dua sesleri kesildi"(46). - Hotende Yapılan Küfür İman Toplantısı; Küçlük bununla da yetinmemiştir. O, Hotende şehrin önde gelen âlimleri de dâhil bütün insanların bir meydanda toplanmasını istemiştir. Şehir meydamnda üç bin kişiden fazla bir kalabalık toplanmıştı. Daha sonra bu kalabalığa ses­ lenmiş iğrenç bir haykırışla şöyle demiştir; "-Benimle dinler ve ülkeler hakkında tartışmaya gire­ bilecek, sözünü benden çekinmeden söyleyebilecek, öfkemden ve cezalandırmamdan korkmayacak biri varsa ortaya çık- sw/"(47>. Küçlük bu çağrısında yalnız değildi. Sağında ve so­ lunda şımarık Hıristiyan rahipler ve aşırı Budist Lamaları 46Cüveyni, I, s. 128. 47 Cüveyni, I, s. 128.
  • 44. vardı. Bundan sonraki gelişmeleri isterseniz Ctiveyni'den dinleyelim; "O böyle yapmakla; hiç kimsenin bu hususta ileri sür­ düğü delilleri çürütmeye kalkışmayacağım, öfke ve hidde­ tinden korkarak kimsenin ortaya çıkmayacağını zannedi­ yordu. Fakat böyle olmadı. Orada bulunan büyük kalabalık ve imamların arasında Şeyh Allaü'd-Din el-Hâtemi de var­ dı. Büyük imam kalabalıkları yararak vakur adımlarla Küçlük'ün bulunduğu yere geldi. Heybetle onun karşısına oturdu. Nihayet dinler arası tartışmada başlamıştı. Küçlük'ün din adına sorduğu saçma sorularına Şeyh Alâü'd- Din öyle ağır ve mantıki cevaplar veriyordu ki; Küçlük onun ilahi heybetinden korkmuş dili tutulduğu gibi nefesi kesil­ miş ve gözleri dehşetten yuvasından fırlayacak bir hale gel­ mişti. Daha sonra kendine gelen bu küstah adam İslâm dini ve Hz. Peygamber (s.a.s.) hakkında ağıza alınmayacak dere­ cede ağır sözler sarfetti. Büyük imam onun bu ileri geri ko­ nuşması ve tehditlerine hiç aldırmamış ve tam bir iman eri ve şehit adayı olarak yüzüne şöyle haykırmıştır; "-Ey din düşmanı melun Küçlük! Ağzına toprak dol­ sun (Allah Belanı Versin)/"<48*. Şeyh Alau'd-Din el-Hoteni’nin Öldürülmesi; Bu sözler kibirli putperestin kafasma bir balyoz gibi inmiş ve adamlarına bu mübarek şeyhi tutmaları ve İs­ lâm'dan dönüp kâfir ve putperest oluncaya kadar ona her türlü eziyet ve işkence yapmalarını emretti. Artık İmamın başına bela ve musibetler yağmur gibi yağıyordu. İmamı zincire vurup bir odaya kapatmışlar, yarı çıplak aç ve susuz 48Cüveyni, I, s. 129.
  • 45. bırakmışlardı. Bunun yanı sıra ellerinden gelen işkence ve eziyeti yapmaktan bir an bile geri kalmıyorlardı. Fakat bu büyük Tanrı Kulu bunca işkence ve eziyete rağmen "Rabbim Allah! diyor, iman ve İslamdan en ufak bir taviz vermiyordu. Bunun üzerine çılgına dönen Küçlük, onun hapisten çıkarılmasını ve yaptırdığı medresesinin önüne getirilmesini emretti. Hoten halkı yığın yığın İmamın yaptırdığı bu medresenin bulunduğu meydana toplanmıştı. Daha sonra o yanındaki cellatlara emretmiş ve bu büyük iman eri kendi yaptırdığı medresenin kapısı önünde Hz. İsa gibi çarmıha gerilerek şehit edilmiştir. Ne var ki büyük İmam ölüme giderken bile son derece sakin ve huzurlu gö­ rünüyordu. O tekbirlerle çarmıha gerileceği yere kadar gelmiş, ön­ ce tekbir getirmiş ve daha sonra meydanları dolduracak ve herkesin duyabileceği bir şekilde gür bir sesle "Kelime-i Şa­ hadeti" söylemiş ve ondan sonra, Müslümanlara bir veda konuşması niteliğinde şöyle hitap etmiştir; "Ey Müslümanlar! Bu dünyada size verilecek cezalar yüzünden dininizi bırakıpta kendinizi ilelebet kalacağınız cehennem azabına atmayın. Ebedi bir şeye, geçici bir şeyi tercih etmek çok büyük bir kayıp olur. Küçük çocukların o­ yuncağı olan bu dünyanın rahat ve huzurunu, öteki dünya­ nın rahat ve huzuruna eş tutanlar aldanır. Yüce Allah şöyle buyuruyor; "Dünya hayatı sadece oyun ve oyalamadır. Ahiret yurdu, sakınanlar için daha iyidir. Hele bir düşün- mezmisiniz"(49).
  • 46. Artık bu hitabeden sonra büyük imamın ruhu kafesten kurtulan bir kuş gibi ebedi âleme ve özleyip durduğu Yüce Mevlasına doğru uçup gitmiştir. Kâfir Küçlük ve Müslüman Bozer Hant; Küçlük başının belasını bulmaya hazırlanıyordu. O bu defa Almalık Hanı Bozer üzerine yürümüştür. Oysa Bozer kı­ sa bir süre önce "Tuğrul Han" ünvanı ile bu şehre "Han" ol­ muştu. Bozer; merhametli, Allahtan korkan iyi kalbli bir Müslüman Türk idi. Hırka sahipleri ve dervişlere çok iyi davranır, onlara her türlü yardımda bulunmaktan çekin­ mezdi. Bir gün sofi hırkasına bürünmüş bir adam onun hu­ zuruna gelmiş ve: "Ambarımızda bir şey kalmadı. Bize borç ver, elinden gelen yardımı bizden esirgeme" diyerek yalvar­ maya başlamıştı. Bozer bu adama çok acımış ve "Kusurumu­ za Bakma" diyerek ona orada, bir kese akça vermişti(50). Bozer diğer taraftan çok cesur yiğit bir insandı. Cen­ giz Han'ın muhalifleri ile uğraşmış ve bu yönde kazandığı başarılar ile büyük Hanın dikkatini çekmiş hattâ, Cengiz Han ona kıymetli hediyeler göndermiş, ayrıca büyük oğlu Çicinin güzel kızıyla yakında nişanlıyacağını bildirmişti*51*. Ne var ki tam bu sıralarda azgın Nayman Beyi Küçlük, Bozer'in üzerine yürümüş ve bir av baskınında onu ve yakın arkadaşlarını kılıçtan geçirmişti. Cengiz Han ve Müslümanların Acı İntikamı; Zaten Küçlük’ün Kaşgar ve Hoten de Müslümanlara yaptığı zulüm ve işkenceden bir hayli rahatsız olan Cengiz Hanı, onu bu son hareketi daha da üzmüş ve üzerine derhal 50Cüveyni, I, s. 133. 51 Cüveyni, I, s. 133.
  • 47. maiyyet komutanlarından Cebe Noyan’ı göndermiştir. Zum­ lu gökleri dolduran Küçlük; Nayman zorbası, bu sıralarda Kaşgarda bulunuyor ve Cengiz Han'ın kahredici pençesini ensesinde hissediyordu. Küçlük hemen Kaşgarı terk etmiş ve kendisine bağlı küçük bir birlikle izini’ kaybettirmeye ko­ yulmuştu. Cebe Noyan, Kaşgar'a gelince Müslümanların ne ka­ dar sıkıntılı ve zor günler yaşadığını görmüş, onları dini ba­ kımdan ferahlatacak her türlü tedbiri almıştır. O bu cümle­ den olmak üzere; daha önce Semiryeçye'de olduğu gibi bu­ rada da bir emirname çıkartarak Müslümanlara serbestçe ibadet etme hakkım tanımıştı. Ezanlar yeniden okunuyor ve kapılarına kilit vurulan medreselerin kapıları tekrar açılı­ yordu. Müslümanlar yeni bir heyecanla bu camilere doluyor ve ibadet özlemini gideriyorlardı. Hoten, Balasagun, Almalık ve Kaşgarda ve çoğunluğu Müslüman Türklerden oluşan yerli çoğunluğu Türk olan Müslüman halk, kendilerini Küçlük'ün sonu gelmez zulüm­ lerinden kurtaran Moğolları, dolayısıyla Cengiz Hanı bir kurtarıcılar olarak karşılamış ve o devirlerde emsali az görü­ len dini bir bayram coşkusu yaşamışlardır. Kaşgardaki Müs­ lüman Türkler daha da ileri gitmiş, Küçlük'ün daha önce pis bir hançer gibi zorla evlerine yerleştirdiği Noyman askerle­ rinin hepsini en ufak bir acıma hissi göstermeyerek kılıçtan geçirmişlerdir^2*. Burada aklımıza bir soru gelmektedir. O da bu karga­ şa ve karışıklıklar arasında bu belalı azgın Noyman zorbası Küçlük'ün sonunun ne olduğudur. Cüveyni; Moğol ordusu-
  • 48. nutı bu adamı kuduz bir köpeği kovalar gibi kovaladığını, en sonunda onun Bedehşan bölgesinde çıkışı olmayan bir vadide yakaladıklarını onu ve yakın çevresindekilerin başını kese­ rek Cengiz Han'a gönderdiklerini kaydetmektedir*5^. Moğol askerleri yerli halka en ufak bir zarar vermedikleri gibi em­ niyet ve huzuru sağlamışlar ve kaçıp kurtulmak isteyen Küçlük ve askerlerinden birçok ganimet elde etmişlerdir. Cebe Noyan'm buradan elde edilen ganimetlerden olmak üzere Cengiz Han'a ak burunlu, güzel görünüşlü bir at tak­ dim ettiğini kaydetmektedir*54'. Cüveyni bu acı olayları bir kaç kelime ile özetliyerek bizlere bir ibret dersi vermek üzere şu yorumlarda bulun­ maktadır; "Bu olaylar bir defa daha göstermektedir ki, Mu- hammed (S.A.S.)'m dinine saldıran kimse hiç bir zaman hu­ zur ve mutluluk yüzü görmez. Onun dinine saygı duyan kimse ise o dinden olmasa dahi işi rast gider ve mevkii yük­ selir. Öyle ya; "Allahın yaktığı lambayı üflemeye kalkışanın sakalı yanar"(55). Artık bütün bunlardan sonra Kaşgar ve Hoten bölgeleri diğer bir ifade ile bütün Doğu Türkistan; Cengiz Han’ın geniş imparatorluk sınırları içine girmiş bu­ lunuyordu. Böylece buralarda Cengiz Han'ın asıl özlediği emniyet ve barış sağlandığı emniyet ve barış sağlandığı gibi, bundan daha da önemlisi “dini huzur" ve istikrarda temin edilmiş oluyordu. 53Cüveyni, I, s. 125. 54 Barthold, W., Türkistan, s. 496, Cüzcâni, Tabakat, nşr. Turudy, V., s. 209, VIII, s. 278. 55Cüveyni, I, s. 126.
  • 49. Diğer taraftan bütün bunlar Cengiz Han'ın söylenen ve yazılanların aksine bu ilk devirlerde İslâm dini ve Müs­ lümanlara ne kadar saygılı bir kimse olduğunu göstermek­ tedir. Ne var ki "Otrar faciası" ve Harzem Sultanı Mu- hammed b. Tekiş'in Hanlar Hanının iyi niyetini anlamama­ daki ısrarı, Hz. Peygamberin bir kısım hadislerinde de belir­ tildiği gibi, oluk, oluk Müslüman kanının akmasına sebep olacaktır. Cengiz Han Buhara Önlerinde; Cengiz Han, Doğu Türkistan'da kazandığı bu büyük ve yarı İslâmi zaferden sonra şimdi Harzem Sultanının üze­ rine yürüyebilirdi. Zirâ Hanlar Hanı, Kaşgar, Hoten gibi Müslüman Türk şehirlerini azgın Nayman orduları ve onla­ rın ağır zulümlerinden kurtardığı gibi, buralarda yaşayan Müslümanların gönlünde çok büyük bir saygınlık kazanmış­ tı. Böylece İslâm dini yeni bir nefes aldığı gibi, Müslümanlar da çoktandır arzu ettikleri din ve ibâdet özgürlüğüne ka­ vuşmuş oluyorlardı. Öyle ya, Müslümanları zulümden kur­ tarma hususunda İslâm Sultanından çok daha büyük bir ba­ şarı göstermişti. Artık bundan sonra, Harzemşahlar ve Sul­ tan Muhammed, Cengiz Hana karşı açtığı mücadeleye artık "dini bir mahiyet" veremezdi. Üstelik harbe sebep olacak Utrar faciasının kurbanlarının hepsi Müslüman hepsi Türk idiler*56*. Mâmâfih Cengiz Han, yakın çevresindeki Müslüman müşavirlerinin Harzem hükümdarı Muhammed hakkında verdikleri bilgilerden de önemli ölçüde yararlanarak çok güçlü bir ordu hazırlamıştı. Yeni Moğol ordusunun sayısı 56Barthold, W., a.g.e., s. 497.
  • 50. 200.000'e yaklaşıyordu(57). Ne var ki Cengiz Han'ın "Batı Se­ feri" için kendine bağlı diğer kavimlerden topladığı askerler, Moğollara nispeten çok daha fazla idi. Asıl ordunun nerede ise yarıdan fazlası Müslüman Türklerden oluşuyordu. Bunla­ rın büyük bir kısmı da Uygur Türkleri idi(58). Hatta bunlar arasında iki Müslüman Türk hükümdarı da vardı. Karluk Hükümdarı Arslan Han ile, Almaltk Hükümdarı Suğnak Tekin kendi orduları ile, Müslüman ırkdaş ve dindaşlanna karşı Moğollar safında ve Cengiz Han'ın "Batı seferine" işti­ rak etmek zorunda kalmışlardı^9*. Hanlar Hanı, bu ovalara ve vadilere sığmayan yalın kılınç muhteşem ordusu ile batıya yönelmiş ve Aşağı Tür­ kistan'a yürümüştür (1220). Kan terleyen ve ateş soluyan cennet atları ile bir kasırga gibi ilerleyen Moğol orduları, bir kan ve ateş kasırgası halinde başta Semerkant ve Buhara olmak üzere Harzemde dahil bütün Orta ve Batı Asyayı bir yıldırım harekatıyla ele geçirmişlerdir^0*. Artık Cengiz Han, büyük İskenderden sonra en büyük "Cihan İmparatorlu- ğu"nu kurmuş oluyordu. Büyük Buhara Camiinin Yağmalanması; Fakat bu arada insan havsalarmı zorlayan çok garip şeyler olmuştur. Bunlar İslâmın bir alın yazısı olmak üzere, Hz. Peygamber'in dilinden yarınlara ve gelecek nesillere ve­ rilen mesajlardı. Şimdi onlar aradan tam altı asır geçtikten sonra, bir, bir hakikat oluyordu. 57Barthold, W., a.g.e., s. 497. 58 Schuyler, E., Ibid, Intruduction, s. XIII. 59Barthold, W., İA. Cengiz Han md. III. s. 96. 60Geniş bilgi için bkz. Grousset, R., a.g.e., s. 234.
  • 51. Bilindiği gibi Cengiz Han; Orta Çağ İslâm kültür ve medeniyetinin en büyük merkezlerinden biri olan Buhara'yı tam bir facia ile ele geçirdikten sonra, şehrin en büyük cami- inin önüne gelmiş ve binanın heybeti karşısında duyduğu hayreti gizleyememiş ve yanındakilere "Burast Sultan Muhammedin Sarayımı?" deyince, onlarda; "Burasının bir Tanrı Evi olduğunu" söylemişlerdir*61'. Daha sonra Cengiz Han atını sürmüş ve iki kanatlı büyük kapıdan içeri girerek mihrabın önüne kadar gelmiştir. Bu camiye dalanlar arasında oğlu Tuly'da vardı. Onlar bu büyük camiin muhteşem dekoru ve tezyinatı karşısında şaşı­ rıp kalmışlardı. Cami Moğollar tarafından yağmalanmaya, kırılıp dökülmeye başlandı. Bu arada orada bulunan kitap sandıkları içinde bulunan Kuran-ı Kerimler sağa sola fırlatı­ larak boşaltılmış ve atlara yemlik yapılmıştı. Artık şimdi ço­ ğu nâdide olan bir çok Kuran nüshaları, "Mukaddes Kitap" mefhumunu henüz kavramamış M oğollar ve onların sağa sola hırçın hareketlerde bulunan atlarının ayaklarının ürnak- ları altında çiğnenmiş ve param-parça olmuştu. Bu gerçekte yürekler acısı bir durum idi. İslâm kültür ve medeniyeti bu­ nu hak etmemişti. Ne var ki Cüveyni’nin rivâyetine göre; Buhara ve Aşa­ ğı Türkistan'ın en büyük âlimlerinden biri olan İmam Celâlû’d-Din Ali b. el-Hasa er-Rindi buna daha fazla dayar namamış ve yine o çevrenin en faziletli âlimlerinden biri o­ lan Rüknü’d-Din İmâm Zâde’ye gelmiş ve acı acı şikâyet­ lerde bulunarak şöyle demiştir;
  • 52. "Mevlâna gördüğümüz bu hal nedir? Uyamkmtytz, yoksa bir rüya mt görüyoruz?" İmamzâde onu soğukkanlı­ lıkla yatıştırmaya çalışmış ve şöyle demiştir; "Sus! Sus! Bu Allahın bize karşı hoşnutsuzluğun bir işaretidir. Allahın gazap rüzgarı esti. Onun karşısında du­ racak güç yoktur"(62). Bundan sonra Cengiz Han, şehir halkını Buhara'mn meşhur "Bayram Namazgah"mda toplamış ve onlara Harzem Sultanının kötülükleri ve kendine karşı geldiğin­ den uzun uzun şikâyetlerde bulunduktan sonra şöyle demiş­ tir; "Ey kavim bilinizki! Ben Allahın gazabıyım, azabı­ yım. Eğer sizler, dediğim gibi büyük günahlar işlememiş ol­ saydınız Allah benim gibi bir azabı size göndermezdi"(63 Ne ilginçtir ki Cengiz Han bundan sonra onlardan şehirdeki güvenilir din adamları ve diğer ulu ve faziletli kimseleri sormuş, onlardan ganimet olarak alman malları iâde ettiği gibi, ayrıca onları her türlü vergiden de muaf kılmıştır(64). Hadislerin Ortaya Koyduğu Büyük Gerçek; Buraya kadar yaptığımız bu açıklamalar bize göre sı­ radan olaylar değildir. Bunlar bir manada Hz. Peygamberin asırlarca önce, belki Moğol kavmi henüz tarihin derinlikle­ rinde yaşadıkları ve hiçbir mana ifâde etmedikleri bir devir­ lerde ve altı asır önce haber verdiği bedbaht olaylardır. Zira; Hz. Peygamber kendi nübüvvet yıllarında Orta Asyanm ge­ leceğine bakmış, bu toz ve duman bulutu halinde ilerleyen 62Ebû'l-Gazi, s. 243, Cüveyni, I, s. 157, Krş. Barthold, W., a.g.e., s. 505. 63Cüveyni, I, s. 157, Barthold, W., a.g.e., s. 505. 64Cüveyni, I, s. 157.
  • 53. Moğol Ordularını görmüş, bu dehşet verici olayları bir film şeridi gibi seyretmiş ve bundan büyük bir endişeye kapıl­ mıştır. Hatta O, bu hususta duyduğu derin üzüntüleri, ya­ nındakilere birçok defalar paylaşmaya çalışmış ve şöyle bu­ yurmuştur: jâ »u& oaUJt :<Jlâ(.£,j) aaU oe CP" 5L*aL« (jjjJ JlajJI İ «-vUj tSjâfl 4-oA» :Â*yi »İ4 yİ "Abdullah b. Amr b. El-Âs (r.a.) den rivayet edildiğine gö­ re; Hz. Peygamber (s.a.s.) buyurmuşlardır ki; "İnsanların başı­ na kan gövdeyi götüren beş büyük harp gelecektir. Bunların ikisi geçmiş milletlere, üçü ise bu ümmetin başına gelecektir ki onlar, şunlardır: Bunlar (Moğol) Türklerinin yaptığı kanlı harpler, Rumların yaptığı (Malazgirt) kanlı harpler ve asıl Deccal'ın yaptığı kanlı harplerdir//(65). Yine Hz. Peygamber bu Moğol harpleri konusunda söyledi birçok hadislerin bir diğerinde şöyle buyurmuşlar­ dır: Y) “UtY :Jj İj (p*^) 6-* (•£.•->) ^ Hrtj D6,1' )jj j»»j lljij tllfji iîil d>-»j W tk î *>>' ".liüâll j j S "Zeynep b. Cahş (r.a.) dan rivayet edildiğine göre Hz. Pey­ gamber bir defasında onun evinde uykusundan uyanmış ve müba­ rek yüzü kızarmış olduğu halde telaşla şöyle diyordu: "Allahtan başka ilâh yoktur. Yaklaşıp gelen (ve kan gövdeyi götürecek olan büyük harplerden) vay şu Arapların haline!" Ben Ona;
  • 54. "Ey Allah'ın Rasülü aramızda bunca iyi kullar varken biz böyle telçf olup gidecekmiyiz? Dedim. O da; "Evet kötülükler diz boyuna ulaştığı zaman!" buyur­ muşlardır"(66). Bunlar; bir manada Hz. Peygamber'in İlâhi risâletinin bütün insanlığı kuşattığı ve Onun verdiği mesajların kıyamete ka­ dar geçerli olduğunu beyan eden hadislerdir. Bunlar Onun, "Hak- Peygamber" olduğunun en büyük mucizelerdir. Bunları bir yü­ ce imanın dışında, akıl ve aklî ilimlerle izah etmemiz mümkün de­ ğildir. Evet daha sonra cereyan eden olaylar Hz. Peygamberi bü­ tünüyle doğrulamış ve onun "Nübüvveti" ni tastik etmiştir. Yukarda da ifade edildiği gibi tarih tünelinin karanlık koridorlarında dolaşıp duran ve hiçte beklenmedik bir za­ manda ortaya çıkan bu yarı göçebe Moğollar, bu çekik göz­ lü, tunç yüzlü insanlar ve onların yaptığı kan gövdeyi götü­ ren harpler Orta Asya ve onun kültür ve medeniyet merkezi olan büyük şehirlerini, sanki İlâhi bir tufan bir kasırga felâ­ keti gibi tahrip etmiş, maddi değerler yanı sıra yüzbinlerce insanın hayatına mal olmuştu. Bu şehirlerde eskilerin tabiri ile çoğu kere "taş üstünde taş ve omuz üstünde baş" kalma­ mıştı. Bunun yanısıra büyük ilim ve din adamları ve dini bü­ tün dah,a bir çok Müslümanlar, hatta sanat erbabı ya telef edilmiş veya sıradan bir esir olarak başka yerlere sürülmüş­ lerdir. Moğol istilasını takib eden yılarda büyük şehir ve ka­ sabalar sanki, yerlerin alünı üstüne getiren olağan dışı bir deprem felâketine maruz kalmışcasma bir enkaz yığını hâli­ 66Sahih-i Müslim’in Tercüme ve Şerhi, XI, s. 297, el-Buhari, IX, s. 40.
  • 55. ne gelmişti(67). Bunlar Hz. Peygamberi asırlarca önce telaşa düşüren ve büyük endişelere sevk eden dehşet dolu olaylar­ dı. Mahmud Yalvaç Cengiz Hantn Hizmetinde; Mâmâfih Cengiz Han, bir kan ve ateş kasırgası olan meşhur "Batı seferini" tamamladıktan sonra kendi zama­ nında fethetmiş olduğu bu geniş ülkelerdeki şehirlerin ida­ resini Mahmud Yalvaç ve onun dirâyetli oğlu Mesud Yal- vaç'a bırakmıştır. Mahmud Yalvaç'a gelince; aslen Harzemli, asil, dini bütün köklü bir Türk ailesinden geliyordu. Herkes gibi oda "Hanefi" mezhebinden idi. Mahmud Yalvaç öncele­ ri Harzemşah'm, yanında bulunmuş ve devlet idâresinde iti­ barlı bir kimse olmuştur. Daha sonra oğlu Mesud'la birlikte Cengiz Hanin hizmetine girmişlerdir. Mahmud, Cengiz Han'ın Harzem Sultanı Muham- med’e gönderdiği elçilik heyetinde de bulunmuş ve başarılı hizmetler yapmıştır (1218)(68). Cengiz Han, büyük Asya sefe­ rini tamamladıktan sonra Yalvaç Beyin yıldızı daha da par­ lamış ve onu bütün kuzey Çini temsil etmek üzere Pekin "Umumî Valisi” tayin etmiştir. O bundan böyle "Sahib-i Memâlik-i Çin” unvanı ile anılacaktı. Çin'in başta vergi işleri olmak üzere, emniyet ve huzurundan bu Türk beyi sorumlu idi. O bu yüce görevinde 1254 yılma kadar kalmış(69) ve İs­ lâmiyet'in hayrına birçok güzel işler yapmıştır. 67 Geniş bilgi için bkz. Howorth, H. History of the Mongols, London, 1876, I, p. 80, 81-159, Yakubovskiy, A., a.g.e., s. 34. 68 Öztuna, Y., İslâm Devletleri, Ankara, 1989,1, s. 634. 69Ögel, B., Türk Kültürünün Gelişme Çağları, İstanbul, 1988, s. 519.
  • 56. Mahmut Yalvaç çok değerli ve devlet idâresinde iyi yetişmiş oğlu Mesud ise; Buhara, Semerkant, Hoten, Kaşgar gibi eski Karahanlı ülkelerine umumi vali olarak atanmıştır. Reşidü'd-Dinin verdiği bilgiye göre Mesud Bey, Uyguris- tandan Harzem'e kadar olan yerlerin, yalnız Müslümanlar değil, bütün yerleşik halkın idârî sorumluluğunu üstlenmiş- ti<70>. Çünkü Mahmud Yalvaç ile Oğlu Mesut bey, bu iki de­ ğerli kişi; şehir ve şehirlilerin idaresinden en iyi anlayan kişi­ ler idi*71'. Mesut Beyin, Moğolların Buhara, Semerkant vs. gibi kötü bir enkaz yığını hâline getirdikleri bütün Aşağı Türkis­ tan şehirlerine umumî vali olarak atanması şüphesiz, İslâm dininin tekrar gelişmesi ve eski ihtişam ve ululuğuna ka­ vuşması yolunda çok hayırlı bir adım olmuştur. Mesud Bey ve ondan sonra oğulları böyle önemli makamlarda Moğollar devrinde önemli görevler yapmışlardır ki, bundan sonraki sayfalarda onların İslâmın hayrına olan bu hizmetleri üze­ rinde öylesine çok daha ayrıntılı bir şekilde durulacaktır*72'. Cengiz Han Yeni Manevi Arayış İçinde; Cengiz Han; hayaü at üstünde ve ülkeler fethetmekle geçen bu mücadele adamı, yaşı ilerledikçe "ölümsüzlük" sır­ rına nasıl erebileceğini düşünüyordu. O, "Batı seferi" sıra­ sında Çin'den kalkıp gelen ve Hindikuş'a seyahat eden, aym zamanda Tao dinine bağlı gerçekten dindar Çinli rahip Kui- Çang-Çun’la karşılaştı. Onu yanına aldı. Onun "ebedi saadet ve mutluluğa" ulaşma yolundaki birçok "vazlarını" dinledi. 7(1Barthold, W., Türkistan, s. 587. 71 Ögel, B., a.g.e., s. 519-520. 72Öztuna, Y., a.g.e., I, s. 634.
  • 57. Şimdi ondan ölümsüzlüğün sırlarım öğrenmek istiyordu. Fakat bu mümkün değildi. Zira "her canlı, şanı, şöhreti, du­ rumu ve mevkii ne olursa olsun mutlaka ölümün acı tadını tadacaktı"(73). Bu bakımdan Çinli rahip ona; "Hayatı muhafaza etmenin çaresi vardır. Neylersiniz ki ölümsüzlüğe (ebediliğe) kavuşmanın çaresi yoktur" ceva­ bını vermişti. Çinli rahibin bu acı sözleri Cengiz Han'm hiçte hoşuna gitmemiş ama, O yine de bu rahibe olan teveccüh ve iltifatını azaltmamış ve onun çok samimi bir dille yaptığı vaz ve irşadlarını büyük seanslar halinde hemde büyük bir saygı ile dinlemeye devam etmiştir*74). Yine O; bu günkü Afganistanda kendisini ziyâret eden değerli İslâm âlimi Kâdî Vahîdü’d-Din Füşancî'ye "Madem Peygamberimiz Muhammed herşeyi önceden biliyordu di­ yorsunuz, o halde benim zuhur edeceğim hakkında ne demiş­ tir?" diye sormuştur. Kâdî Fuşanci Ona Hz. Peygamber'in; "Türkler size dokunmadıkça (sakın olaki) sizde Türklere do­ kunmayınız!"^ meâlindeki hadisini söylemiş ve bundan Hz. Peygamberin, Cengiz Han'ı kastettiğini bildirmiştir*76). Cengiz Han bundan çok büyük bir haz duymuş ve kendisi­ nin Türk sayılmasına bir kere daha sevinmişti*77). Evet Cengiz Han; Türk Moğol Kabilelerini keskin kılınç ve çelik irâdesiyle devlet kuran bir güç haline getiren bu yeni Stepler Fatihi "Doğu", "Batı", "Kuzey" ve "Güney" 73 Kuran-ı Kerim; el-Ankebut, 58. 74Rason, L., a.g.e., s. 179, Barthold, W., İA., III, s. 97. 75 Geniş bilgi için bkz. Kitapçı, Z„ Hz. Peygamberin Hadislerinde Türkler, I, s. 76Cüzcânî, Tabakat, nşr. Nassau, Lees, s. 353. 77Togan, Z.V., Giriş, s. 69.
  • 58. cihetlerine yaptığı seferlerle bütün dünyayı ayağa kaldıran Büyük Cihangir; en sonunda Tankut ve Kuzey Çin seferine çıktığı bir sırada ve 72 yaşında her canlı gibi ölümün acı ta­ dını tatmış (Ağustos, 1227) ve cesedi Kerülen nehri civarın­ daki Bu Han Haldun dağlarının karlı yamaçlarına defnedil- miştir(78). Artık Cengiz Han bir ömür boyu aradığı "Ölüm­ süzlük Sımna" böylece ulaşmış bulunuyordu. Cengiz Han kaynaklarda da belirtildiği gibi; uzun boylu, geniş alınlı, uzun sakallı idi. Sağlam iyi bünyeli, cüsseli bir kimse idi. Kedi gibi gözleri vardı. Gözlerinin rengi yeşil ve elâ idi. Saç­ ları seyrekleşmiş ve çoktan ağarmıştı Cengiz Han'ın Büyük Okyanustan başlayarak Kara­ deniz sahilleri, Kafkasya, Aşağı Türkistan ve Sibirya sınırla­ rı da dahil çok geniş bir coğrafî mekâna yayılan bu geniş step imparatorluğunun idâresini kendi sağlığında Çoci, Ça­ ğatay, Ögedey ve Tluy gibi devlet idâresinde pişmiş ve aynı zamanda her biri iyi bir komutan olan bu dört oğluna bı­ rakmış ve kendisi "Hanlar Hanı" yani en büyük "Kağan" olarak İç Moğolistanda kalmıştı. İmparatorluğun dört bir yanındaki Moğol Hanları, aşiret beyleri ve bütün Moğol aristokratları, adı, şanı, ülkesi ve sosyal ünvan ve dini lâkabı ne olursa olsun bu büyük Moğol Kağanına bağlı olacak ve onun buyruğuna göre hareket edecekti. Büyük Moğol "Kağanları" ise, imparatorluğun dört bir yanından gelen Moğol hanları, aşiret beyleri ve bütün Mo­ ğol aristokratlarının katıldığı büyük "Kurultay" üyeleri ta­ 78Geniş bilgi için bkz. Spuler, B., a.g.e., s. 43, Gregory, Abu'l-Farac Tarihi, II, s. 552, Togan, Z.V., Giriş, s. 62, Mc. Nill, W.H„ The Rise of the West, London, 1965, p. 542. 79Cüzcani, Tabakat, Trudy, IV, s. 217, Barthold, W., Türkistan, s. 561.
  • 59. rafından seçilecekti. Cengiz Hanın vefatından sonra işte bu yeni dönem yani büyük "Kağanlar dönemi de başlamış olu­ yordu (1227-1368). İşte bundan sonraki sayfalarda yeni bir kapı açılacak ve Cengiz Handan sonra gelen ve yaklaşık iki asır süren bu büyük "Kağanlar" devrinde İç Moğolistan ve Çinde İslâm dininin yayılışı ve onların hayatındaki yeri üze­ rinde sistemli bir şekilde durulacak ve konu bütün yönleri ile ele alınacaktır.
  • 60.
  • 61. ÖGEDEY HAN VE MÜSLÜMANLARIN YENİ HUZUR DEVRİ Ögedey Han'ın Büyük Kağan Olarak İlân Edilmesi; Büyük Moğol Fatihi Cengiz Han’ın ölümünden sonra onun yerine üçüncü oğlu Ögedey, büyük Moğol Kurultayı tarafından "Hanlar Hanı" veya "Büyük Kağan” ilân edilmiş­ tir (1229-1241)(80). Artık Cengiz Han’ın, kan damlayan kılmanın ucuyla sınırlarını çizmiş olduğu Türk Moğol cihan imparatorluğunu bundan böyle Ögedey idâre edecek ve her biri ayrı bir ülkenin "Hani' olan Cengiz Han'ın oğulları ve bütün diğer Moğol beyleri onun huzurunda diz çöküp baş eğeceklerdi. Ögedey Han; "Kağanlık" makamına geldikten sonra yaptığı en önemli icraatlarından biri tarihin hemen her dev­ rinde Türklüğün öz yurdu olan Karakurum şehrini bu büyük cihan imparatorluğunun yeni "Başkenti" olarak ilân etmesi olmuştur. O bundan sonra Çin ve Müslüman ülkelerden ge­ len sanatkârların yardımı ile(81) yeni başkente birçok süslü binalar muhteşem saraylar yaptırmış, daha sonra şehrin et­ rafını büyük surlarla çevirmiş ve burası güze) bir Türk- Moğol şehri olmuştur(82). Zâten yukarı Orhon bölgesinde ku­ rulan ve önemli Türk yerleşim birimlerinden biri olan bu şe­ 80Öztuna, Y., I, s. 258, Ebû'l-Gazi, s. 272, Cüveyni, I, s. 212. 81Cüveyni, I, s. 257. 82 Barthold, W., Türkistan, s. 568, Öztuna, Y., I, s. 528, Grousset, R., a.g.e., s. 250.
  • 62. hir; eski çağlardan itibaren Hutılar ve Orta Çağlarda ise bü­ yük Gök-Türk İmparatorluğunun başkenti olmuştu. Cüveyni'nin de ifade ettiği gibi; "Kazanctmn bolluğu ve aranılan şeylerin fazlasıyla bulunması yüzünden Kara- kuruma akın akın göçler başladı. Orası kısa sürede büyük, kalabalık güzel bir şehir oldu"(83). Şehrin bu yeni nüfusunun çok önemli bir bölümü de şüphesiz Müslüman Türklerden oluşuyordu. Ögedey Hanla Başlayan Yeni Huzur Devri; Öğeday Han'ın Kağanlık tahtına oturması ile Türk Moğol İmparatorluğunun geniş hudutları içinde yeni bir emniyet ve huzur dönemi de başlamış oluyordu. Büyük Ka­ ğan'm bu yönde gösterdiği azim ve kararlılık ve şahsına olan itimattan kaynaklanan güvenle, koca imparatorluk bir istik­ rar ve huzur ülkesi haline gelmişti. Nitekim çağdaş Moğol tarihçilerinden biri ve aynı zamanda koyu bir Müslüman olan Cüveyni Ögedey Handan övgü ile bahsetmiş ve şöyle demiştir; "Yüce Tann, Kağanlık yüzüğünü onun devletli parmağına takınca, adâletin ve cömertliğin sesi kulaklara küpe yaptığı iyilikler ve hayırlı işler herkesin kolunda bile­ zik oldu. Sarayı âlimlerin sığınağı ve huzuru, bütün insanla­ rın baş vurduğu bir yer haline geldi. Yönetimi sırasında dünya huzura kavuştu”(M). Mamafih Ögedey Han'ın bundan sonraki uygulama ve icraatları konumuz açısından değerlendirildiğinde, Müs­ lüman tarihçi Cüveyni'nin, bu tespitlerinde, çok haklı oldu­ ğu görülmektedir. Zira büyük Moğol Kağanı daha tahta 83Cüveyni, I, s. 257.
  • 63. oturduğu ilk günlerde umumi bir af ilân etmiş ve bundan böyle herkese adâlet ve iyilik üzere davranacağım beyan ederek şöyle demiştir; "Tahta geçmişimize kadar işlenmiş suçların tamamını affedip yok saydık. Bundan böyle yasalara, örf ve âdetlere karşı gelen kimse işlediği suçun karşılığı olan cezayı mutla­ ka görecektir"(85). Gerçekte Öğedey Hanla birlikte, Türk Moğol yurtla­ rında ve Müslüman Türkler için yeni bir huzur dönemi de başlamış oluyordu. Zira bu büyük Moğol Kağanı, Cengiz Han ve hele hele Çağatay Han'ın, "Moğol Yasalarını" uygu­ lamadan doğan büyük sıkıntılar, daha açık bir ifâde ile Müs­ lümanların kasaplık hayvanları boğazlayarak kesmeleri, on­ ların akar suda abdest almaları ve namaz kılmalarını yasak­ layan emirlerinin karşısma dikilmiş ve bu sâyede Müslü- manlar onun devrinde rahat bir nefes almışlardır<86). İslâm Tarihçileri Ögedey Han'ın Müslümanlara karşı bu olumlu tutum ve davranışlarını hayırla yâd etmişler, onun İslâm di­ nini diğer dinlerden üstün saydığı ve hele hele Müslümanla­ rı Çin ve Uygurlar gibi rakiplerine karşı himaye ettiğini vur­ gulamışlardır. Nitekim Cüveyni'ni kaydettiğine göre; "Bir Müslüman Türkün evini gizlice gözetleyen ve onu şeriatin icaplarına göre Kurban kestiği için yaka-paça kendi huzuruna getirerek ihbarda bulunan bir Kıpçak’a Ögedey Han fena halde kızmış ve "Bizim yasaklarımıza bir derviş uymuş ve bir Türk uymamış" diyerek Müslümanın canını bağışlamış ve bu kötü huylu, üstelik başkasının evini gizlice 85Cüveyni, I, s. 219. 86D' Ohsson, C., Histoire des Mongols,, II, s. 85.
  • 64. gözetleyen bu kimseyi ise "ecel celladı"nın eline telim etmiş­ tir"^ . Ögedey Hanın Müslümanlara Himaye Etmesi; Buna benzer bir başka uygulama ise Ögedey Han’ın; kişilerin din ve vicdan hürriyetine ne kadar değer verdiğini göstermektedir. Cüveyniye göre; "Putperest bir Uygur beyi, tanıdığı ve borç verdiği bir Müslüman, daha sonra borcunu ödeyemediği için ona dininden dönüp zorla putperest (Budist) olması, aksi takdirde çarşı ortasın­ da yüz sopa vurup cezalandıracağını söylemiş ve eziyetler etmeye başlamıştı. Hanlar Hanı bu zavallı Müslümanın şikâyeti üzerine iki tarafı dinlemiş ve söz konusu Uygur Beyine Pazar yerinde yüz sopa vurulması, ayrıca karısıyla evini bu Müslümana vermesi, ay­ rıca 100 baliş para cezası ödemesine hükmetmişti ki bu çok ağır bir para cezası id z " <88). Tıpkı bunun gibi Ögedey Han, Müslümanların aley­ hine olan "Cengiz Yasaları"mn uygulanmasında da onlara çok büyük bir tolerans göstermiştir. Bir defasında Çağatay Hanla avdan dönerken bir Müslümamn akarsuya girdiğini yani abdest aldığını görmüşlerdi. Çağatay Han, bu Müslümamn derhal öldürülmesini istiyordu. Çünkü Moğol inancına göre; insanların akar suya girmeleri, onu kirletme­ leri çok büyük günah sayılırdı. Böyle yapanlara Tanrı, öfke­ sinden dolayı şimşekler çaktırır ve onların nerede ise gözle­ rini kör edecek yıldırımlar düşürürdü. Oysa Ögedey Han böyle yapmamış, önce suya bir kese gümüş bıraktırmış ve sonra Müslümamn; 87Cüveyni, I, s. 232. 88Cüveyni, I, s. 246.
  • 65. "-Ben geliri az, ailesi ise kalabalık olan bir adamım. Bütün sermayem bu "keseden" ibarettir. Bu yüzden onu çı­ karmak için bu cüreti gösterip suya girdim" yolunda bir ifa­ de vermesini tenbih etmiş ve sonunda onu, Çağatay Han karşısında beraat ettirmiştir. Ayrıca Ögedey Han, ona on ke­ se gümüş daha vermiş ve bundan sonra böyle bir şey yap­ mamasını söylemiştir*89*. Ögedey Han bir başka günde Müslümanların top­ lumda hor ve hakir gösterenlerin karşısına çıkmış ve onları çok ağır bir dille suçlamıştır. Şöyle ki Çin'den halkı güldüre­ cek orta oyuncuları gelmiş ve onlar oyun sırasında beline kadar sakalı beyaza boyanmış, kafasında ise kocaman bir sa­ rık olan bir adamı atın kuyruğuna bağlamışlar onu hakir bir şekilde sürükledikleri gibi bazı el ve kol hareketleri yapmak-* tan da geri kalmıyorlardı. Ögedey Han bir Müslümamn bu şekilde tahkir edilmesine daha fazla dayanamamış ve onlara sert bir dille, "Müslümanların en fakirinin bile bir kaç Çinli kölesi vardır. Halbuki Çinlilerin beylerinin bile bir tek Müslüman kölesi yoktur. Cengiz Han yasalarına göre bir Müslümamn diyeti (kan borcu) kırk kese altın, oysa bir Çinlinin diyeti sadece bir eşektir. Onların lehine bu kadar büyük delil var­ ken bir Müslümanı niçin böyle küçük düşürüyorsunuz" de­ miş ve onların şehirden def olup gitmelerini emretmiştir*90*. Mâmâfih Ögedey Han'm İslâm dini ve Müslümanlara karşı gösterdiği bu hoş görülü davranışları sayesinde, Müs­ lümanlar büyük ölçüde nefes aldığı gibi, İslâm dini yeni 89Cüveyni, I, s. 232. 90Cüveyni, I, s. 233.