Yazar: Salim Öğüt Günümüzde gelinen son noktadan bakıldığında görülen manzara şudur: Bazı ilahiyatçılar dini, bir din âlimi sıfatıyla değil, din bilimci sıfatıyla incelemektedirler. Bunun ne anlama geldiğini görmek için din âlimi ile din bilimci arasındaki farkın bilinmesi gerekir. “Bir teolog (:din âlimi) ile din bilimci arasındaki fark, birinin dini vahiy eksenli anlamaya diğerinin ise bilim perspektifi içinden bir dini veya tüm dinleri anlama ve açıklamaya çalışmasıdır. Hristiyanlık’ta üniversitelerin teoloji bölümlerindeki Kutsal Kitap çalışmaları, misyonoloji (misyon bilimi) İslamiyet’te ilahiyat fakültelerindeki fıkıh, hadis, tefsir, kelam gibi alanlarla, dinleri sosyoloji, psikoloji, antropoloji, tarih gibi sosyal ve beşerî bilimler perspektifinden ele alan Din Sosyolojisi, Din Psikolojisi, Din Antropolojisi Din Fenomenolojisi gibi çeşitli alanlar birbirlerinden önemli ölçüde ayrılmaktadır. Teolojide Allah, peygamber ve kutsal kitap apriori olarak bir mutlak gerçek kabul edilip dinin insandan ve toplumdan ne istediği öğrenilmeye çalışılır. Oysa din bilimlerinde dinin bireyde, toplum ve kültürdeki yeri dinin metafizik veya dogmatik yönü metafizik kökeni üzerinde durulmaksızın araştırılıp açıklanmaya çalışılır.” Satın alma için: www.rihlekitap.com'u ziyaret edebilirsiniz.

1. İÇİNDEKİLERİÇİNDEKİLERİÇİNDEKİLERİÇİNDEKİLER
Önsöz ............................................................................................................11
Birinci Bölüm
KUR’AN ve TARİHSELLİK
Ulusalcı Damar Katı Gelenekçiliği Besler mi? .........................................21
Nevzuhur Bir Mesele ..................................................................................23
Tebrike Şayan Bir Cesaret...........................................................................23
Tarihselcilik Tezi Ahkâm Ayetleriyle Sınırlandırılabilir mi?.................24
Kur’an’ın Arapça Olması Meselesi............................................................25
Bu Hitapların İlk Muhatapları O İnsanlardı ............................................26
Kur’an’ın Arapça Olması, Evrenselliğine Engel midir? .........................27
Kur’an-ı Kerim’in Tarih-Dışılığı ve “Kâhir Ekseriyet”in Tavrı .............28
Kur’an Niçin ve Kime Gönderilmiştir?.....................................................29
Hz. Peygamber’in Taif’e Gitmesi ve Medine’ye Yerleşmesi.................30
Kur’an’da “Zikr” Ne anlama Gelir?...........................................................30
“Hesabı Verilebilir” Söylem Meselesi.......................................................33
Derveze ve Ateş’in Görüşleri Tahrif Ediliyor ..........................................33
Medine Arapları Evs ve Hazrec İdiler ......................................................35
Kur’an-ı Kerim’deki “Ey İnsanlar!” Hitabı “Ey Araplar!” Anlamında mıdır?.35
Derveze ve Ateş’in Tarihselcilik Konusundaki Görüşleri......................43
Kur’an’ın Nazil Olduğu Vasatta Evrensellik İddiası..............................45
Ayetlerin Nüzul Sırasına Göre değerlendirilmesi...................................46
Ayetlerin Mushaf’ta Yer Alışına Göre Değerlendirilmesi......................46
Ayetin Sebeb-i Nüzulü Onu Tarihsel Kılar mı?.......................................48
Sebe’ 34/28 Ayetinin Anlamı Üzerine.......................................................49
Ayet-i Kerimedeki “Kâffe” Kelimesinin Anlamına Dair........................51
Hz. Peygamber’in Bütün İnsanlığa Gönderildiğini Beyan Eden
Başka Ayet Yok mu? ...................................................................................53
Bizim Peygamberimiz Sadece İnsanlara Değil “Bütün Alemlere
Rahmet Olarak” Gönderilmiş Değil midir? .............................................54
“Mekke ve Havalisi “ İddiasının Akla Getirdiği Sorular .......................56

2. 6 • Modern Düşüncenin Kur’an Anlayışı
Kur’an-ı Kerim’in Dili ve Evrenselliği ..................................................... 57
Kur’an’ın Arapça Olarak İnzal Ediliş Nedeni Akletme, Dolayısıyla
Düşünme ve Anlamadır............................................................................. 58
Dili Türkçe Olanlar Kur’an’ın Muhatabı Olamazlar mı?....................... 59
Kur’an’ın Arabîliği, Kültür ve Zihniyeti de Kapsayan Bir Nitelemedir!...... 61
Kur’an’ın Arapça Değil Rabça Olduğuna İlişkin Popüler Söylem!...... 62
Sanat Anlayışı ve Zihniyet Problemi........................................................ 63
Yüksek Riskli Bir Değerlendirme! ............................................................ 65
Elmalılı Hamdi Efendi Kur’an’ın Belâgati Konusunda Ne Diyor? ...... 68
Üç Müfessirden Üç Örnek ......................................................................... 70
Konu İle İlgili Son Değerlendirme............................................................ 73
İkinci Bölüm
TARİHSELCİ ve TARİH-ÜSTÜCÜ KUR’AN OKUMA
TASAVVURLARI
Tarihselci Okuma ve Anakronik Okuma Biçimleri................................ 76
Tarih-üstü Mesaj ve Tarihsel Hitap Ayırımı ........................................... 77
Müellifin Sorusuna Cevabımız ................................................................. 78
Gözden Kaçan Önemli Bir Nokta ............................................................. 80
Hevâ ve Vahiy Karşıtlığını İyi Okumak .................................................. 83
Önemli Bir Soru........................................................................................... 85
Arapların Tecrübe Dünyasına Ait Örnekler Meselesi............................ 86
Yine Önemli Bir Soru.................................................................................. 89
İlahi Kelam’a “Hitap” Yerine “Mesaj” Diyenler Arasındaki Fark ....... 90
Mevcut Yaklaşımın Ortaya Çıkış Noktası ............................................... 91
Tarihsel ve Tarih-üstü Ayırımına İlişkin Önemli Bir Tavzih................ 91
Evrensellik ve Dil........................................................................................ 92
Tarih-üstülüğün Ölçütleri.......................................................................... 93
“Cennet ve Cehennemle İlgili Tasvirler Yerel ve Tarihseldir” ............. 95
Tarih-üstü Tema: Ana-Babaya İyi Davranmak....................................... 96
Diğer Tarih-üstü Temalar .......................................................................... 98
Fakire Yardım Eli Uzatmak Niçin Tarih-üstü Bir Tema Olsun ki? ... 100
Ahde Vefa Tarih-üstü Bir Tema mıdır? ................................................. 101
“İyilik” ve “Kötülük” Nedir? .................................................................. 103
“Adalet ve Hakkaniyet”........................................................................... 104
Asıl Soru Şu ............................................................................................... 106
Hele de “Hak” Konusu ............................................................................ 108
Öyle mi Acaba? ......................................................................................... 108
Allah Hüküm Koyarken Muhtemel ve Müstakbel Gelişmelerin
Tümünü Hesaba Katmamış mıdır? ........................................................ 110
Bilge İnsanların Öğütleri ve Evrensellik................................................ 111

3. Önsöz • 7
“Din” ile “Felsefî Modernlik” Uyum İçinde Olabilirler mi?................112
“Zıhar” Meselesi........................................................................................114
Kanaatimizce “Zıhar” Meselesi Evrenseldir..........................................115
Aile Kurmak Tarih-üstü Bir Değer midir? .............................................117
“Lian” Meselesi ve Tarihsellik.................................................................118
“Haram Aylar”ın Tarihselliği Meselesi ..................................................121
Süt Emzirmenin İki Yıl Olması................................................................123
“Zıhar”, “Lian” ve “Tanrının Birliği” Meseleleri ..................................124
Ahiret İnancının Evrenselliği ve Günümüz Aydının Hâl-i Pür-melâli...126
“Tanrı” ve Ahiret” İnancı Müslümanlara mı Hastır? ...........................127
“İddet” Meselesi ........................................................................................128
Merkez-Çevre İlişkisi ................................................................................130
Yalan, Hırsızlık, Zina ve Kibir İle İlgili Birkaç Söz................................132
Biz Kur’an’ın Dolaylı Muhatapları mıyız?.............................................135
“Doğrudan” veya “Dolaylı” Muhataplığın Farkı..................................137
Bir Mesele “Sırf Kur’an’da Geçiyor” Diye Evrensel Sayılır mı?.........140
Kur’anda Zikri Geçen Birçok Husus Arap Örfü müdür?.....................142
“Sırf Kur’an’da Geçme” Meselesi............................................................144
Kur’an-ıKerim’inMetnine“Lafız”Yerine“Nazım”Denmesindekiİncelik....145
Ali Fuad Başgil’in Tesbitlerini Hatırlamamak Mümkün mü?..................147
Hz. Peygamber’in Sözlerinin Değeri.......................................................148
Kur’an ve Sünnet’ten İstifade Problemi..................................................149
Kur’an’da Zikri Geçen Konular İmtiyazlıdır .........................................151
Kur’an’dan İstihraç Edilen Bütün Hükümler İlahîdir ..........................153
“Değerlilik Yaşantısı” Ne Demek?..........................................................153
Yeniden “Kur’an’ın Hitabı ve Mesajı” Meselesi....................................156
Böyle Yanlışa Can Feda ............................................................................157
Gerçekten Rahatsızlık Duyuyoruz ..........................................................158
Bu Cümlelerde Ne söylenmek İstendiğini Anlamak Pek Müşkül ......159
Önemli Bir Teklif: Yeni Bir İlmihal Yazınız!...........................................161
“Yorum Düzeyinde Tahrif Yapmak”......................................................163
Böyle Olması Tabii Değil mi?...................................................................164
Asıl Mesele “İlâhîlik” Kavramındadır....................................................166
En’am Sûresi’nden Verilen Tarihsel Örnekler .......................................167
“Teslimiyet” İlkesini Bir daha Durup Düşünelim.................................171
Bu Kadarına da Pes Doğrusu!..................................................................172
“Çağdaş Dönemdeki Entelektüel İnsanlar”...........................................173
İtiraz Noktamız..........................................................................................174
Müellife Göre “Kur’an Bütünüyle Hz. Peygamber Devrindeki
Verili Durumu Esas Alan Bir Hitaptır” ..................................................175

4. 8 • Modern Düşüncenin Kur’an Anlayışı
“Arabî Arka Plan” Meselesi .................................................................... 177
“Tarih-üstü Mesajlar İçeren Tarihsel Bir Hitap” Anlayışının “Süt”
Meselesi Üzerinden Test Edilmesi.......................................................... 180
Haberî Sıfatlar Meselesi ........................................................................... 181
Vahim Bir Üslup ....................................................................................... 184
Mekke Müşrikleri’nin Allah’ı Var mıydı? ............................................. 185
Müellife Göre “Evrensel Allah Tasavvuru” Nasıl Olmalıdır?............ 185
Benim “Allah ve Vahiy Tasavvurum” Böyle Bir Cümle
Kurmama Müsaade Etmez...................................................................... 188
“Birçok Ayette Beşer İradesinin Büsbütün Göz Ardı Edildiği
Kaderci İfadeler” Ne Demek? ................................................................. 189
“Allah’ın Kur’an ‘da Bir Krala Benzetilme” Meselesinin
Değerlendirilmesi ..................................................................................... 192
Yine Müteşâbih Ayetler Meselesi ........................................................... 194
“Tanrıya Göksellik Atfetmek veya Onu ‘Bulutların Efendisi’
Olarak Nitelendirmek” Meselesi ........................................................... 196
“Arş” ve “Kürsî” Meselesi....................................................................... 199
Bir Kere Daha Uyaralım: İman İşte Böyle Bir Şeydir ........................... 201
“Yeni Durum”a Dair Düşüncelerimiz.................................................... 202
Her Bilgi Matlub ve Muhterem Değildir ............................................... 203
“Kur’an’daAllah’aAtfedilenNiteliklerin”NiteliğiniMerakEdenlerOkusun... 204
“Arkaik, İlkel ve Problemli Bir İzah” ..................................................... 207
Tevil Zarureti Nereden Kaynaklandı? ................................................... 209
Bid’at Konusuna Kısa Bir İşaret.............................................................. 210
Artık Bu Zihniyetin Kaynağını Görebiliyoruz: İlerlemeci Tarih Anlayışı.. 211
“İyi” ve “Kötü”nün Tarifi Son Derece Önemlidir ................................ 213
Peygamberlerin Tanrı Tasavvuru Nasıldı? ........................................... 216
Hz. İbrahim ve Hz. Musa’nın Tanrı Algısı Bizimkinden Farklı mıydı?.... 218
Köktencilik Meselesi................................................................................. 221
Aşağıdaki Cümlelerin Hedefi Hakkında Bir Tahmini Olan Varsa
Bizi de Bilgilendirsin ................................................................................ 222
Teklif ve Tavsiye ....................................................................................... 223
“Teoloji” “Din” midir? ............................................................................. 224
“Her Kuşağın Kendine Has Bir ‘Tanrı İmgesi’ Vardır” Ne Demek?.. 225
Ahiret İnancının Evrenselliği Meselesi .................................................. 226
Cennet ve Cehennem Tasvirleri Yerel ve Tarihsel mi?........................ 228
“Ahirete İlişkin Tasvirlerin Yerelliğinin Delilleri” ............................... 228
Cennet Niye Böyle Tasvir Edilmiş? Merak Ediyorsanız Okuyunuz.. 231
Müellif Acaba Neden Cehennemin Varlığının Hangi
Motivasyondan Kaynaklandığını Belirtmemiştir? ............................... 234

5. Önsöz • 9
Üçüncü Bölüm
MUAMELAT HÜKÜMLERİNİN TARİHSELLİĞİ MESELESİ
Allah’ın “Muhtemel ve Müstakbel Sorunların Hepsini
Hesaba Katma” Meselesi..........................................................................237
Müellife Göre “Tüm Ayetler Vahyin İlk Muhatabı Olan
Arapların Fiili Durumu Dikkate Alınarak Nazil Olmuştur”...............244
Önce “Fiili Durum” Meselesi...................................................................245
Meseleye Bir de Şu Açılardan Bakmayı Deneyelim..............................246
Yerel Sorulara Evrensel Cevaplar............................................................247
Rahatsız Edici Bir Üslup...........................................................................247
Hilal Örneği................................................................................................248
Hayız Örneği..............................................................................................249
Haram Aylar Örneği .................................................................................249
“Siyasi Cevap” Ne Demek?......................................................................251
Asıl Problem Zihniyet Meselesidir..........................................................252
“Daha da Önemlisi”..................................................................................253
Kur’an’ın Bütün Muhtevasını Sorgulamak............................................254
“Evrensellik Kriterleri” Üzerine ..............................................................256
Bir Kere Daha “Mesaj” Konusu ...............................................................257
“Mehir” Meselesi Üzerinden Tarihselcilik.............................................259
Ahkâmın Değişmesi Meselesi..................................................................262
Hz. Ömer’in Uygulamaları ve “Herkesin Bir Ömer’i” Meselesi .........263
Evlere Girerken İzin İsteme Meselesi......................................................264
Değişen Şartlar ve İşlevsiz Kalan Hükümler .........................................266
Önce Şu Soru Üzerinde Bir Daha Düşünelim........................................267
“Evrensel Mesaj Elde Etme Çabası İğreti bir Yorum”muş...................269
Küçük Kız Çocuğunun Evlendirilmesi Meselesi...................................270
İhtilaf Edilmeyen Tek Konu Şudur .........................................................273
Müellifin “İşgüzarlık” Anlayışı ...............................................................276
Meselenin, Asıl Can Alıca Noktasına Geldik.........................................277
Aynen Müellifin Dediği Gibi ...................................................................280
“Kraldan Fazla Kralcı” Ne Demek? ........................................................282
“Kraldan Çok Kralcı” İddiasının Delilleri..............................................285
Sonuçtan Önce ...........................................................................................287
Sonuç...........................................................................................................293
Ek: KUR’AN’IN TARİHSEL BİR HİTAP OLUŞ KEYFİYETİ
Bibliyografya..............................................................................................323

7. ÖNSÖZÖNSÖZÖNSÖZÖNSÖZ
Bu kitap neden yazıldı veya bu çalışma nasıl kuvveden fiile çıktı?
Her şeyin olduğu gibi bunun da bir hikâyesi var ve bu hikâyenin
özeti şu:
Büyük şehirlerimizden birinin bir ilçesine öğretmen olarak tayin
edilen bir hanım öğrencim ziyaretime geldi ve mesleği ile ilgili
meseleleri konuşurken bir ara kendisi gibi yeni atanmış diğer
meslektaşlarından bahsetti ve sözün bir yerinde bu arkadaşların
alkollü içki içmekte olduklarını ve kadınlarla arkadaşlık etme
konusunda bizim gözettiğimiz bütün sınırları çiğnemekte hiçbir
sakınca görmediklerini söyledi.1
Evet, uzunca bir süredir ilahiyat öğrencileri arasında namazlarını
düzenli olarak kılmayanların sayısının arttığını, diğer ibadetler
1 Tam da bu konuları değerlendirdiğimiz günlere denk düşenaşağıdaki haber,bu
yaranın ne kadar derin olduğunu göstermektedir:
Diyanetİşleri Başkanlığı, Antalya’nınKaşİlçesi GökçeörenKöyü’ndevekilimam
olarak görev yapan Ahmet Akpınar’ı, “İtikat, ibadet, tavır ve hareketlerinin İs-
lami törelere uygunluğunu kaybettiği” gerekçesiyle görevden aldı.
İşini kaybeden Akpınar, “Laik cumhuriyetin bir memuru olarak görevimi sür-
dürdüm” dedi.
27 yaşındaki İmam Ahmet Akpınar’ın savunma dilekçesinde yer alan hususlar
özetle şöyle:
Anayasa tarafından güvence altına alınan laiklik ilkesi uyarınca,laik bir cumhu-
riyet memuru olarak görevimi sürdürdüm.
Görev saatlerim dışında ise çağdaş ve laik insanların giyim, kuşam, tavır ve
hareketleri içinde yer aldım. Buözelliklerimle, devlet memurlarında aranan nite-
liklere sahip bir kişiyim. Ülkede,kamukurumlarına dini yaşamı çağrıştırankılık
ve kıyafetle girilemeyeceği tartışılırken, benim bir devlet memuru olarak İslam
törelerine uygunluğumu kaybettiğim iddiasıyla işten çıkarılmamciddi bir çeliş-
kidir. Kaynak: http://www.memurlar.net/haber/83722/

8. 12 • Modern Düşüncenin Kur’an Anlayışı
konusunda da mübalâtsızlığın/ umursamazlığın gittikçe yaygın-
laştığını biliyordum. Mesela zaman zaman ziyaretimize gelen
öğrenciler, fakülteye gelmeden önce vakit namazların sünnetlerini
kıldıklarını, ancak fakültede bu alışkanlıklarını kaybettiklerini,
tesbih çekmeyi, dua etmeyi temelli terk ettiklerini söylüyorlardı.
Hatta bir seferinde sınıflardan birinde bu değişimden şikâyet ede-
cek oldum ve konuyu da fazla büyütmeden geçiştirmek için şöyle
bir cümle ile yetinmek istedim: “Arkadaşlar, bu sabah kaçınız na-
maza kalktınız, bilmiyorum ve sormak da istemiyorum.” Keşke
demez olsaydım. Çünkü orada bulunanların en mahcubu, ensakini
ve de dinî duyarlılık bakımından en göz dolduranı benim bu nazik
uyarıma şöyle mukabele etmesin mi: “Zaten soramazsınız ki efen-
dim. Çünkü böyle bir şeye hakkınız yok.”
Doğrusu bu ve benzeri durumlarla karşılaşmaya alışmıştık ama
taze bir öğretmen olan öğrencimizden duyduklarımız bizim için
bir ilk idi ve kelimenin tam anlamıyla “beynimizden vurulmuş”
gibi olduk. O günden bu yana bu nasıl bir haldir? Ne oldu bu
gençlere? Kim onları bu hallere düşürüp kuvve-i maneviyyelerini
sarstı? Kim onların göğüslerindeki imanlarını işlevsiz bıraktı, kim
onları Allah’a karşı böyle lakayt, böyle cüretkâr, ahiret hayatına
karşı böyle pervasız kıldı? diye düşünüp dururken karşımıza bir
makale çıktı2 ve bu makale bize, sanki daha önce de rastladığımız
ve gönül dünyamızda yaralar açan benzer bütün makalelerin tem-
silcisi gibi göründü.
Evet, şayet sayın yazar ve onun çizgisini benimseyenler, İlahiyat
Fakültesi gibi kurumlarda hocalık görevi yapıyor olmasalar, yani
mihrabımıza imam, minberimize hatip, kürsümüze vaiz, fetva
dairemize müftü, Kur’an kursumuza hoca yetiştiren kurumların
görevlileri olmasalar, bu ölçüde bir infiale kapılmazdık. Ne yazık
ki bu insanlar gelecek nesillerin dinî düşünücesine, dinî duygusu-
na, dinî inanışına ve dinî yaşayışına, doğrudan müdahil olma
2 Mustafa Öztürk, “Kur’an’ın Tarihsel Bir Hitap Oluş Keyfiyeti”,İslâmî İlimler,c.I,
sy. 2, s. 59
Not: Bu Makalenin tamamı, kitabın sonunda “ek” olarak sunulmuştur.

9. Önsöz • 13
durumundadırlar; bu yüzden de gerek yazdıkları, gerekse söyle-
dikleri, son derece önem arzetmektedir.
Şikâyet ettiğimiz konu, bilimsel bir araştırma ile de tescil edilmiş-
tir. “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Dindarlık ve Ölüm Kaygıları
Üzerine”3 başlığı altında yapılan araştırmada ortaya çıkan sonuç-
lardan bazıları şu cümlelerle ifade edilmiştir:
“4. sınıfa gelindiğinde ölüm kaygısı düzeyinde bir düşüşün oldu-
ğu…4 Öğrencilerin dindarlık ortalama puanlarında 1. sınıfa oran-
la, 4. sınıfa gelindiğinde bir düşüşün olduğu ve bu farkın da an-
lamlı olduğu gözlenmektedir.
“Günahkârlık duygusuyla ilgili olan DHÖ’nin 23. ifadesiyle, ölüm
sonrası hayatla ilgili DHÖ’nin 26. maddesi ve ÖKÖ’nin 5. madde-
si açısından analiz edildiğinde öğrencilerin 4. sınıfa geldiklerinde
günahkârlık duygularında ve ölüm sonrasına ilişkin kaygılarında
anlamlı bir düşüşün olduğu gözlenmektedir.”5
“Sonuç olarak, dört yıllık bir süreç sonunda öğrenciler arasında
dinî hayatın duygu boyutu ortalama puanlarında düşme yönünde
anlamlı bir değişikliğin olduğu saptanmıştır.”6
Nitekim bu din telakkisi ve ona uygun olarak yürütülen din öğre-
timi, görüldüğü gibi, sonuçlarını vermeye başlamıştır. Artık Al-
lah’tan -korkulması gerektiği gibi- korkmayan, çünkü kendi çağ-
daş tanrı tasavvurlarını kendileri oluşturan, dolayısıyla çağdaş
yaşamlarının önünde hiç bir engel oluşturmayacak bir tanrı ta-
savvuruna kavuşan, bu sebeple de artık haram-helal, ayıp-günah
gibi kavramları “eski” bularak kullanılmış bir kâğıt mendil mua-
melesi yapan yeni kuşak ilahiyatçılar yetişmektedir.
Bu ve benzeri tecrübelerimiz dolayısıyla fark ettiğimiz bu hakika-
ti, büyük mütefekkir ve hukuk âlimi Ali Fuad Başgil bundan 60
yıl önce görmüş ve şu tesbitlerini tarihe not olarak düşmüştür:
3 Murat Yıldız, “İlahiyat Fakültesi Öğrencilerinin Dindarlık ve Ölüm Kaygıları
Üzerine”, Akademik Araştırmalar Dergisi, yıl; 4, sy. 14, s- 161-174
4 A. Mk. s. 168
5 A. Mk. s. 169
6 A. Mk. s. 170

10. 14 • Modern Düşüncenin Kur’an Anlayışı
“Bugün muhakkak olan şey şudur: Dinî bir otorite buhranı ve kor-
kunç bir anarşi içindeyiz. İtiraf etmelidir ki, bu anarşinin tohumları
bugün değil, bundan otuz sene evvel ekilmiştir. 1926’da Türki-
ye’nin eski dinî tahsil müesseseleri olan medreseler kapatıldıktan
itibaren yavaş yavaş bugünkü anarşiye gidilmiştir. Medreselerin
kapatılmasını hiç kınamam ve kabul ederim ki, bu müesseseler, son
devirde saplandıkları iskolastik tedrisat üzerine, faydalı değillerdi.
Fakat medreseler kapatıldıktan sonra, Diyanet’in Türkiye milli
bünyesindeki yeri ve ehemniyeti göz önünde tutularak, ilk, orta ve
yüksek kısımlarıyla modern ve mükemmel dinîbirtahsil müessese-
si kurulmalı idi. Bu sayede diyanetin muhtaç olduğu mütehassıslar
ve yüksek din âlimleri yetiştirilmeliydi. Otuz küsur sene ihmal
edilen ve yüksek ilim ve esasları okutulup öğretilmeyen bir din
aşikâr ki, günün birinde cehalet ve anarşiye saplanacaktı.
Bana Ankara’daki İlahiyat Fakültesi’nden veyahut İmam-Hatip
Okullarından bahsetmeyiniz, rica ederim. Lâik üniversiteye bağlı
fakülteler, din âlimi değil, din tenkitçisi yetiştirir. İmam-Hatip mek-
tepleri İslamiyet’in yalnız elemanter bilgilerini öğretmekle kalır.
İslamiyet’in yüksek ilimleri, kelâmiyyât ve bedîiyâtı uzun seneler
okutulmamak yüzünden bugün hemen hemen yok olmuştur.”7
Keramet derecesinde bir isabet kaydeden bu tesbitteki acı hakikat-
ler ne yazık ki her geçen dakika Başgil Hocamızı haklı çıkaracak
istikamette hızla ilerlemektedir.
Günümüzde gelinen son noktadan bakıldığında görülen manzara
şudur: Bazı ilahiyatçılar dini, bir din âlimi sıfatıyla değil, din bilimci
sıfatıyla incelemektedirler. Bunun ne anlama geldiğini görmek için
din âlimi ile din bilimci arasındaki farkın bilinmesi gerekir.
“Bir teolog (:din âlimi)8 ile din bilimci arasındaki fark, birinin dini
vahiy eksenli anlamaya diğerinin ise bilim perspektifi içinden bir
dini veya tüm dinleri anlama ve açıklamayaçalışmasıdır.Hristiyan-
lık’ta üniversitelerinteoloji bölümlerindekiKutsalKitapçalışmaları,
7 Ali Fuad Başgil, Din ve Laiklik, İstanbul, 1998, s. 298
8 Burada din ve teoloji aynı anlamda kullanılmıştır. Aslında bunlar çoğunlukla
ayrı ayrı anlamlar ifade etmektedirler. İleride bu farka işaret edilmiştir.

11. Önsöz • 15
misyonoloji (misyon bilimi) İslamiyet’te ilahiyat fakültelerindeki
fıkıh, hadis, tefsir, kelam gibi alanlarla, dinleri sosyoloji, psikoloji,
antropoloji, tarih gibi sosyal ve beşerî bilimler perspektifinden ele
alan Din Sosyolojisi, Din Psikolojisi, Din Antropolojisi Din Fenome-
nolojisi gibi çeşitli alanlar birbirlerinden önemli ölçüde ayrılmakta-
dır. Teolojide Allah, peygamber ve kutsal kitap apriori olarak bir
mutlak gerçek kabul edilip dinin insandan ve toplumdanne istediği
öğrenilmeyeçalışılır.Oysadinbilimlerindedininbireyde,toplumve
kültürdekiyeridininmetafizikveyadogmatikyönümetafizikkökeni
üzerinde durulmaksızın araştırılıp açıklanmaya çalışılır.”9
Bütün bu serzenişlerden sonra şu noktanın da bilinmesinde zaru-
ret görmekteyim: Bu çalışmanın tek bir hedefi vardır, o da dürüst
ve tutarlı davranışa davettir. Bu satırların yazarına göre tek çıkar
yol budur. Çünkü ne dinî düşünceyi ve dinî hayatı modernite
namına ehlileştirmek, ne de modern hayatı dinî düşünce ve dinî
yaşantı uğruna yozlaştırmak, çıkar yol değildir. Bu durum hem
modern düşünceye, hem de dinî düşünceye zarar verir. Ayrıca
müntesiplerini de dürüstlükten uzaklaştırarak en azından ikiyüz-
lü kılar.10
Nitekim Allah Teala bile: “…Helâk olan, açık delille helâk olsun; yaşa-
yan da açık delille yaşasın.”11 Buyurmak suretiyle, irade sahibi kıldı-
ğı insanı peygamberleri aracılığıyla aydınlattıktan (:sırat-ı müs-
takîme hidayet buyurduktan) sonra serbest bırakmıştır.
Dürüst ve tutarlı davranıştan kastım şudur: Dürüst bir yargıç,
nasıl kendisini merî/yürürlükteki hukukla bağlı hisseden, dolayı-
sıyla kararlarını mevzuata göre veren kimse ise ve nasıl mevzu
hukuka bağlı kalma mecburiyeti, yargıcın bağımsızlığına ve öz-
gürlüğüne halel getirmiyorsa, dinî alanda uzman kimse de kendi-
ni aynen öyle görmelidir. Yani Kur’an ve Sünnet’e bağlı kalmalı,
bilgi üretirken, bu sınırları tecavüz etmemeli ve ortaya koyduğu
bütün sonuçların, Allah’ın Kelamı ve Rasulüllah’ın Sünneti ile
9 http://tr.wikipedia.org/wiki/Din_bilimleri
10 Sözün burasında: “İkiyüzlü insanları sevmeye başladım, çünkü yirmi yüzlü
insanlar tanıdım.” diyen Milli Şairimiz Akif’imizi rahmetle anıyorum.
11 Enfal Sûresi, 8/42

12. 16 • Modern Düşüncenin Kur’an Anlayışı
uyumlu olmasına özen göstermelidir. Dinî ilimlerde uzmanlaşan
herkesin uymak zorunda bulunduğu ilk kural bu olmalıdır. Bu-
nun böyle olması bağımsızlık ve özgürlükle ilgili bir problem
değil, ilmi ve ahlaki bir mesele olarak algılanmalıdır. Dolayısıyla
hem dinî alanlarda uzmanlaşan kimse kaynaklara bağlı kalarak
bilgi üretme konusunda kendini sonuna kadar rahat hissetmeli,
hem de onu eleştirme, hatta yönlendirme mevkiinde bulunanlar
bu durumu fevkalade makul ve mazur görmelidirler.
Kısaca şunu arz etmek istiyorum: Yaşadığımız hayatın bir takım
gerekleri vardır ki hepimiz bunlara uymak ve itibar etmek zorun-
dayız. Doktor hastasını kafasına göre değil, tıbbın gereklerine
göre tedavi eder, mühendis bir binayı hendese biliminin gerekle-
rine göre inşa eder, sanatçı eserini sanatın icablarına uyarak orta-
ya koyar. Bunlara uymak zorunda olmak, eşyanın tabiatını tanı-
mak ve gereğini yerine getirmek demektir.
Din de bir ilimdir ve onun da kaynakları ve usûlü (dinî bilgiyi
elde etme yöntemleri) vardır. Kadim ulemamızın usul-i fıkıh,
yenilerin ise İslam hukuk metodolojisi ismini uygun gördükleri
ilim dalı, bu açıdan hiçbir İslâmiyatçının müstağni kalamayacağı
bir alandır. İtibar edenler klasik şekliyle onu hazmetmeli, onu
eskimiş bularak itibar etmeyenler ise her şeyden önce itibar edil-
meye layık gördükleri bir usul-i fıkıh ortaya koymalı, böylelikle
ürettikleri bilgiyi hangi usûl çerçevesinde ürettiklerini deklare
etmelidirler.12 İlmi bir faaliyet ancak bu suretle ilmi âdab ve erkân
içinde yürütülebilir. Bu faaliyete yönelik eleştiriler de aynı kalite-
de ve aynı düzeyde olur. Aksi halde üretilen bilgi arzu edilen
seviyeden yoksun olacağı için, ona yönelik eleştiriler de o düzey-
de seyretmek zorunda kalır.
Evet, konjonktürel olarak “dinî bilgi”nin de “dinî hayat” gibi hafi-
fe alındığını, eski ehemniyetli mevkiini çoktan yitirdiğini biliyo-
ruz. Çünkü seküler bir süreçten geçtiğimizi ve bu süreçte ahirete
12 İslam Medeniyeti’nin bir Fıkıh Medeniyeti olduğu cümlenin malumudur. Bu
yüzden Usul-i Fıkıh ilminin önemini idrak etmek ve onuntahsiline çalışmak, sa-
dece fıkıh ilmiyle meşgul olanlar için değil, İslami ilimlerle meşgul olan herkes
için zaruri görülmelidir.

13. Önsöz • 17
ilişkin kaygıların yerini bu dünyaya ilişkin kaygıların aldığını,
inanç ve eylemlerin, “ilahî” yerine “dünyevi” hedeflere yöneldi-
ğini, yani kutsalın yerini dünyevinin aldığını gözlemliyoruz. Bu
hakikati sadece dindar insanlar ve dinî ilimlerle meşgul olanlar
değil, seküler alanda çalışan sosyal bilimciler de görmekte ve tes-
bit etmektedir.13
Bu durum modern düşünce için ne anlam ifade eder bilemeyiz
ama bizim mesleğimizle meşgul olanlar için hiçbir anlam ifade
etmemelidir. Yani güncel değişimler ve bu değişimlere bağlı ola-
rak gelişen anlayışlar ve telakkiler, bizim dinî meselelere dair
temel yaklaşımımızı, yani onların önemine dair asıl düşüncemizi
ve gereğine dair köklü inancımızı hiç mi hiç etkilememelidir. Do-
layısıyla üreteceğimiz dinî bilgiyi modern telakkilerin beklentile-
rine uygun tarzda günübirlik bir tüketim malı olarak değil, asırla-
rın birikimine bir katkı sağlamak için kaynaklara bağlı ve usûl
ilmine saygılı olarak tasarlamak mecburiyetinde bulunduğumuzu
hiçbir zaman unutmamalıyız.
Modern dünyanın dürüstlüğünden kastım ise, bugün ele geçirdiği
gücü ahlak ve hukuk dışı kullanımdan sakınmasıdır. Yani Ha-
bermas’ın şu tesbitine ve tavsiyesine kulak vermesidir:
“Laik düzende, dindarlar görüşlerini genel geçerlilik taşıyabilecek
bir zeminde ifade etmek için seküler dile çevirmek durumunda-
dırlar; bu ise, iletişimi güçleştirdiği gibi, laik toplumu dinî anlam
kaynaklarıyla temastan yoksun bırakmaktadır. Dolayısıyla de-
mokratik bir kamuoyunda, laik görüş açısı, dinî dilin anlam te-
mellerini anlamaya açık olmalıdır.”14
Gerçekten de, modernistler ve muhafazakârlar birbirlerini dürüst-
çe tanımak ve birbirlerinin birikiminden sağlıklı bir biçimde ya-
rarlanmak istiyorlarsa, her türlü baskı unsurundan uzak durarak,
kendilerini “oldukları ve durdukları gibi” ifade edebilmelerine
imkân sağlanmalıdır. Bu nokta hafife alınmamalı, üzerinde ciddi-
yetle durulmalıdır. Hiçbir düşünce ve inanç diğerini evcilleştir-
13 Bk. Nuray Mert, Laiklik Tartışmasına Kavramsal Bir Bakış, İstanbul, 1994, s. 24
14 http://www.felsefeekibi.com/site/default.asp?PG=119

14. 18 • Modern Düşüncenin Kur’an Anlayışı
meye çalışmamalı, aksine kendisini geliştirmeye gayret etmelidir.
Bilim adamları bu istikamette çalışmalı, onları etkileyen kişiler ve
kurumlar da bu sürece katkıda bulunmalıdırlar.
Bu kitabın nihai hedefi, bu yolda bir çakıl taşı olabilmektir.
Sözün bu noktasında, bu kitabın bu şekle gelmesi için, gerek müs-
vedde halini okuyup eleştirilerini lütfetmek suretiyle, gerekse,
basımını üstlenip, iki kapak arasında okuyucunun eline geçmesini
sağlamak suretiyle katkı sağlayan bütün dostlarıma minnet ve
şükranlarımı arz ediyorum.
Son duamız, âlemlerin Rabbi’ne hamd etmektir.