biện luận y học cổ truyền TS BS Trương Thị Ngọc Lan

1. BIỆN CHỨNG LUẬN TRỊ
TS.BS TRƯƠNG THỊ NGỌC LAN

2. KHÁI NIỆM
• Biện chứng luận trị là nguyên tắc cơ bản về nhận thức và xử lý bệnh tật
của Đông y. Đông y nhận thức và xử lý bệnh tật nhấn mạng biện chứng
luận trị và kết hợp biện chứng và biện bệnh.

3. Khái niệm cơ bản của chứng 症。
Chứng (症) tức là tổng xưng của chứng trạng (症状) và thể chứng (体征)
chứng trạng (症状) trong quá trình bệnh tật biểu hiện ra những hiện tượng độc lập,
có thể do người bệnh cảm nhận được những hiện tượng bất thường như sợ lạnh,
sốt, buồn ói, ói, phiền táo dễ giận
thể chứng (体征) là do bác sĩ khám được những triệu chứng bất thường như rêu
lưỡi, mạch….
Chứng (症) là căn cứ chủ yếu của chứng hậu và bệnh tật.
Độc lập chứng trạng hay thể chứng không thể phản ánh bản chất của bệnh tật hay
chứng hậu, không thể dùng làm căn cứ chữa bệnh chính.

4. Khái niệm cơ bản của Bệnh 病
• Bệnh (病) hay tật bệnh (疾病) là do tà khí tác động vào cơ thể,
• chính khí trong cơ thể tranh đấu với tà khí dẫn đến cơ thể âm dương thất
điều, tổ chức tạng phủ tổn thương hay sinh lý công năng chướng ngại.
• Bệnh tật có nguyên nhân phát bệnh và quy luật diễn biến bệnh lý.

5. Khái niệm cơ bản của chứng (hậu) 证
• Chứng (证) hay chứng hậu (证候) là một nhóm các chứng trạng và thể chứng có
liên quan đến bên trong cơ thể
• Là một giai đoạn nào đó trong quá trình bệnh tật hay khái quát một loại hình của
bệnh lý,
• Chứng hậu là cơ chế bệnh sinh thể hiện ra bên ngoài.
• Do trong nội hàm của cơ chế bệnh sinh bao gồm bộ vị, nguyên nhân, tính chất của
biến hóa tà khí thịnh suy, nên chứng hậu có thể hiển thị cơ chế bệnh và sự phát
triển của bệnh.
• Vì thế trong Đông y, chứng hậu là căn cứ cơ bản để xác định phép trị và xử
phương. Ví dụ: chứng hậu như : cảm mạo phong hàn, can dương thượng kháng,
tâm huyết hư suy…

6. • Bệnh và chứng hậu đều nhận thức về bản chất bệnh,
nhưng bệnh trọng điểm nằm ở toàn quá trình, mà chứng
hậu chú ý ở giai đoạn hiện tại.
• Bệnh và chứng hậu đều do chứng trạng và thể chứng cấu
thành.
• Như vậy nhiều chứng trạng, thể chứng thể hiện một giai
đoạn hay một loại hình bệnh tật tức là chứng hậu, nhiều
giai đoạn, nhiều loại hình chứng hậu xuyên lại có thể thể
hiện toàn quá trình bệnh tật.
• Một bệnh tật có thể thấy nhiều chứng hậu bất đồng, mà một
chứng hậu có thể thấy ở nhiều bệnh tật bất đồng.

7. Khái niệm cơ bản của biện chứng luận trị
• Biện chứng luận trị là Đông y dựa vào lý luận cơ bản, những lý luận trong quá trình
khám bệnh để xác lập chứng hậu, luận chứng mà trị, hình thành phương pháp trị
bệnh, tổ hợp bài thuốc từ những vị thuốc đông dược.
• biện luận dựa trên tứ chẩn => chứng trạng và chứng hậu => phân tích, tổng hợp,
biện luận => nguyên nhân, tính chất, vị trí bệnh => phương hướng tiến triển, sau
đó khái quát, phán đoán tính chất của quá trình chứng hậu.
• Do chứng hậu là một giai đoạn hay một loại của bệnh tật nên cần xác định nguyên
nhân bệnh, vị trí bệnh, tính chất cơ quan cho đến phương hướng phát triển biến
hóa, để xác định rõ cơ chế bệnh sinh tổng thể về bệnh tật từ lúc phát sinh đến
chuyển biến của bệnh tật.

8. Khái niệm cơ bản của biện chứng luận trị
• Biện nguyên nhân bệnh: Sử dụng lý luận nguyên nhân bệnh và căn cứ vào
triệu chứng bệnh khám được để phân tích, quy nạp nguyên nhân từ đó có
căn cứ để điều trị bệnh từ gốc. Ví dụ: bệnh nhân thấy ố hàn phát sốt, đau
đầu đau người, mạch phù khẩn thì chẩn đoán nguyên nhân là phong hàn
tà khí gây nên ngoại cảm phong hàn.

9. Khái niệm cơ bản của biện chứng luận trị
• Biện vị trí bệnh: Biện vị trí bệnh rất quan trọng trong điều trị bệnh, vị trí
bệnh có thể là cục bộ, toàn thân, biểu hay lý, thượng, trung hạ tiêu, vệ khí
dinh huyết, hay lục kinh, quan tiết…Vị trí bệnh khác nhau làm cách điều trị
khác nhau như bệnh ở thượng tiêu thì thường phải dùng phép hạ, bệnh ở
hạ tiêu phải dùng phép thăng, bệnh ở ngoài biểu thì phải dùng tán, bệnh ở
phần khí thì dùng thanh nhiệt tả hỏa, bệnh ở phần dinh huyết thì dùng
thuốc thanh nhiệt lương huyết… nên dùng thuốc có liên quan chặt chẽ đến
tính chất thăng giáng phù trầm của thuốc.

10. Khái niệm cơ bản của biện chứng luận trị
* Biện tính chất bệnh: Là biện tính chất liên quan đến hư thực hàn nhiệt của
bệnh để từ có có phương hướng điều trị phù hợp.
• Biện bệnh thế: Một số bệnh lý có xu thế truyền biến như bệnh sốt xuất
huyết có xu hướng chuyển từ phần khí vào phần dinh và phần huyết, khi
ở phần khí thì sốt cao, vào phần dinh, huyết thì thương âm, mất tân dịch
và xuất huyết, khi biết rõ bệnh thếm, xu thế truyền quy của bệnh sẽ có
phương án điều trị và dự phòng phù hợp.

11. Khái niệm cơ bản của biện chứng luận trị
• biện chứng sẽ gồm những phương diện: biện chứng nguyên nhân, biện
chứng bát cương, biện chứng tinh huyết khí thần tân dịch, biện chứng
tạng phủ, biện chứng lục kinh, biện chứng vệ khí dinh huyết, biện chứng
tam tiêu. Trong đó, biện chứng tạng phủ là quan trọng nhất, vì đó là
thường là đích cuối cùng trong chẩn đoán để điều trị.

12. BIẾN ĐỘNG CỦA CHỨNG HẬU
Bệnh tà xuân ôn (Nhân tố nguyên nhân)
Nhập vào dinh phận (Giai đoạn bệnh trình)
Âm thương dịch thoát (Định hướng diễn biến)
Nhiệt thịnh động phong (Biến hóa của bệnh tật)

13. Khái niệm cơ bản của biện chứng luận trị
• Luận trị: là thông qua tư duy biện chứng, trên kết quả chẩn đoán, xác
lập nguyên tắc và phương pháp trị liệu chính xác, chọn lựa kỹ thuật trị liễu
thích đáng.
• Nhân chứng lập pháp (do chứng hậu mà lập thành phương pháp chữa):
căn cứ vào chứng hậu đã chẩn đoán chính xác, đưa ra phương pháp điều
trị thích hợp chứng hậu đó. Ví dụ chẩn đoán chứng hậu là can thận âm hư
thì phép chữa trị là tư bổ can thận âm, chứng hậu là thái dương kinh
chứng thể thúng phong thì phép trị là phát hãn giải biểu…

14. Khái niệm cơ bản của biện chứng luận trị
• Tùy pháp tuyển phương: Sau khi lập thành phướng pháp chữa, đã chọn
lựa xong những kỹ thuật trị liệu thì bắt đầu xử phương. Kỹ thuật trị liệu bao
gồm dùng thuốc và không dùng thuốc. Dùng thuốc có chia thành uống
trong và dùng ngoài, không dùng thuốc gồm: châm cứu, xoa bóp… Xử
phương là căn cứ theo biện chứng luận trị mà sử dụng phương huyệt hay
phương thuốc phù hợp với pháp trị đã đề ra: ví dụ can thận âm hư thì tư
âm bổ can thận, khí trệ huyết ứ thì hành khí hoạt huyết, đàm ứ thì tiêu
đàm…

15. Khái niệm cơ bản của biện chứng luận trị
• Theo phương thi trị: Tức là căn cứ theo xử phương, thực hiện phương
pháp trị liệu chi tiết, theo phương huyệt châm cứu, nên bổ hay tả, có cứu
hay không. Đối với phương thuốc thì những vị thuốc bào chế ra sao cho
phù hợp bệnh lý như có chích mật không, có sao tẩm gì không, khi sắc thì
cho trước hay sau…
• CÔNG CỤ CỦA BIỆN CHỨNG LUẬN TRỊ:
LÝ – PHÁP – PHƯƠNG – DƯỢC

16. Đồng bệnh dị trị và dị bệnh đồng trị
• Bệnh tật và phương pháp trị: khi bị bệnh ta thường nghĩa đến trị bệnh,
biện chứng luận trị thì lại nói rõ, cùng một bệnh tật có thể chữa khác nhau, mục tiêu
của điều trị YHCT chứng hậu, mà chứng hậu chỉ là một giai đoạn hay một loại hình
của bệnh tật, nên một bệnh có thể trị khác nhau, và những bệnh khác nhau có khi
lại điều trị giống nhau:
• Ví dụ: Bệnh sốt xuất huyết giai đoại vào phần khí sẽ điều trị khác giai đoạn vào
phần dinh hay vào phần huyết.
• Bệnh mất ngủ thể can âm hư sẽ trị khác mất ngủ do tâm thận bất giao hay tâm
âm hư…

17. Đồng bệnh dị trị và dị bệnh đồng trị
Kết hợp biện chứng và biện bệnh
• Biện chứng và biện bệnh là hai quá trình cần thiết trong điều trị
bệnh.
• Biện chứng luận trị cùng với chính thể quan niệm ( cơ thể là một
thể thống nhất giữa bản thân cơ thể và thống nhất với môi trường
tự nhiên và môi trường xã hội) là hai nguyên tắc cơ bản nhất của
Đông y. Tuy nhiên khi khái niệm chứng hậu chứa có thì trong
Đông y đã tồn tại biện bệnh thi trị

18. NỘI DUNG CỦA BIỆN CHỨNG LUẬN TRỊ
1/ Biện chứng nguyên nhân bệnh
2/ Biện chứng bát cương
3/ Biện chứng lục kinh
4/ Biện chứng Vệ khí dinh huyết
5/ Biện chứng tam tiêu
6/ Biện chứng tinh huyết khí tân dịch
7/ Biện chứng tạng tượng

19. CÁC BƯỚC BIỆN CHỨNG LUẬN TRỊ
1. BIỆN CHỨNG: LÝ
Chẩn đoán:
+ Bệnh danh
+ Bát cương
+ Khí huyết, Kinh lạc, Tạng tượng
+ Nguyên nhân bệnh
2. LUẬN TRỊ : PHÁP TRỊ - CỔ PHƯƠNG – DƯỢC GIA GIẢM
KINH PHƯƠNG
TÂN PHƯƠNG
PHÁP TRỊ - DƯỢC (ĐỐI CHỨNG LẬP PHƯƠNG)