Σπήλαια - Αρχαιολογία (Μεσαίωνας και Νεότεροι Χρόνοι)
1. Εκπαιδευτικό Πρόγραμμα Περιβαλλοντικής Εκπαίδευσης
των μαθητών της Α’ Τάξης του 53ου Γενικού Λυκείου Αθηνών
για το σχολικό έτος 2014-15 με τίτλο:
«Σπήλαια – Η αγκαλιά της Γης»
ΘΕΜΑ: Η Αρχαιολογία των Σπηλαίων
(Μεσαίωνας και Νεότεροι Χρόνοι)
Εργασία των παρακάτω μαθητριών της Α’ Τάξης:
Μάκου Κωνσταντίνα
Ρουσάκη Μαρία
Αθήνα 2015
3. Η χρήση των σπηλαίων κατά τους Βυζαντινούς Χρόνους
Με την επικράτηση της Χριστιανικής θρησκείας τα σπήλαια παύουν πλέον να αποτελούν χώρο για
την συλλογική παγανιστική ή χριστιανική λατρεία , καθώς με την επικράτηση του αυτοκράτορα
Θεοδόσιου Α’ απαγορεύτηκε η χρήση τους στα τέλη του 4ου αιώνα μ.Χ.. Κατά κάποιο τρόπο τα
σπήλαια και οι κάθε λογής τεχνητές ή φυσικές κατακόμβες χρησιμοποιήθηκαν και σαν εκκλησίες
ήδη από τα πρώτα χρόνια του χριστιανισμού, στην λεγόμενη περίοδο των διωγμών, όταν οι
χριστιανοί είχαν ανάγκη από έναν χώρο τέλεσης της λειτουργίας τους και της προσευχής τους
μακριά από τα βλέμματα των αυτοκρατορικών υπαλλήλων που τους κατεδίωκαν.
Οι κατακόμβες, είτε τεχνητές είτε φυσικές (δηλαδή φυσικά σπήλαια) κατέστησαν από
νωρίς χώροι χριστιανικής λατρείας και διατήρησαν τέτοιο ρόλο σε περιόδους διωγμών και
πολέμων ακόμη και κατά το Μεσαίωνα και τους Νεότερους Χρόνους.
5. Η χρήση των σπηλαίων κατά την Τουρκοκρατία
Στην περίοδο της Τουρκοκρατίας οι χριστιανοί χρησιμοποιούσαν τα σπήλαια ως μέσο φύλαξης
των αγίων εικόνων για να τις διαφυλάξουν από καταστροφές και λεηλασίες . Στα μετέπειτα
χρόνια , όταν έβρισκαν τέτοιες εικόνες σε διάφορα σπήλαια τα θεωρούσαν θαύματα και πολλές
φορές χρησιμοποιούσαν το σπήλαιο ως μικρό ναό. Χαρακτηριστικά παραδείγματα στην Ελλάδα
είναι το Μέγα Σπήλαιο στα Καλάβρυτα Αχαΐας και το Σπήλαιο της Αποκάλυψης στην Πάτμο. Στα
σπήλαια αυτά είναι σημαντική η ύπαρξη νερού μέχρι και σήμερα αφού θεωρείται αγίασμα.
Το σπήλαιο όπου
ο άγιος Ιωάννης
ο Θεολόγος
έγραψε την
Αποκάλυψη
είναι από τα
πλέον γνωστά
για το
χριστιανικό
κόσμο
παγκοσμίως και
αποτελεί μεγάλο
προσκύνημα για
τους απανταχού
Ορθοδόξους.
7. Η χρήση των σπηλαίων κατά την
Επανάσταση
και τον υπόλοιπο 19ο
αι.
Κατά τον Αγώνα της Ανεξαρτησίας, πολλά
σπήλαια του Μοριά, της Ρούμελης, της Ηπείρου
και της Κρήτης χρησίμευσαν ως καταφύγιο για
τους διωκόμενους από τους Τούρκους
πληθυσμούς, αλλά και ως λημέρια των ενόπλων
επαναστατικών ομάδων, όπως και την
προηγούμενη περίοδο. Σε μερικά από αυτά
γράφτηκαν ένδοξες σελίδες ηρωισμού και
αυτοθυσίας των Ελλήνων που επέλεξαν να μην
προσκυνήσουν τους Τούρκους, όπως συνέβη π.χ.
στα σπήλαια Μελιδονίου στο Ρέθυμνο και
Μιλάτου στο Λασίθι. Μετά την Επανάσταση
κάποια από αυτά αξιοποιήθηκαν ως καταφύγιο
ληστών που επέλεγαν την ζωή ως παράνομοι,
συνεχίζοντας υπό άλλες συνθήκες και για άλλους
λόγους την κλέφτικη παράδοση. Επιπλέον, όπως
συνέβαινε ήδη από τους προϊστορικούς χρόνους,
αγρότες και κτηνοτρόφοι επέλεγαν τα σπήλαια
ως εποχιακούς χώρους σταβλισμού ζώων
(στάνες) και αποθήκευσης τυροκομικών συνήθως
προϊόντων, χρήση που συνεχίζεται ακόμη και
σήμερα στην ελληνική ύπαιθρο.
Επαναστατημένοι Έλληνες στο κρησφύγετό τους
σε κάποιο σπήλαιο, χαρακτηριστική εικόνα του
‘21 όπως αποτυπώνεται στο Μουσείο Κέρινων
Ομοιωμάτων του Κώστα Βρέλλη στα Ιωάννινα.
8. Σπήλαια που παρουσιάζουν μεγάλο
αρχαιολογικό ενδιαφέρον για τον
ελληνικό Μεσαίωνα
και τους Νεότερους Χρόνους
Είναι γνωστό, ότι τα σπήλαια μας δίνουν
πολύτιμες πληροφορίες για τον πολιτισμό μας
ανάμεσα στους αιώνες από την « αρχή του
κόσμου » μέχρι την σημερινή εποχή. Άρα είναι
ορθό να θεωρούμε ότι τα σπήλαια αποτελούν
ένα αναπόσπαστο μέρος της πολιτιστικής και
αρχαιολογικής μας κληρονομιάς και
προστατεύονται από τις αντίστοιχες διεθνείς
συμβάσεις. Στη συνέχεια παραθέτουμε την
ιστορία και αρχαιολογία μερικών από τα
σημαντικότερα σπήλαια της Ελλάδος στα οποία
διαδραματίστηκαν σημαντικά γεγονότα κατά το
Μεσαίωνα και τους Νεότερους Χρόνους.
Το ευρύχωρο σπήλαιο Κεφαλάρι λίγο έξω από το
Άργος αξιοποιήθηκε κατά την Τουρκοκρατία και
την Επανάσταση του ‘21. Σήμερα είναι τόπος
θρησκευτικής σημασίας.
9. Σπήλαιο Αγίου Ανδρέα Ακαρνανίας
Πάνω από την τεχνητή λίμνη των Κρεμαστών, στα βορειοανατολικά του Ακαρνανικού όρους στη θέση
Κανάλα (υψόμετρο 1520μ.), περίπου 4 χλμ. βόρεια του χωριού Χαλκιόπουλοι, βρίσκεται το σπήλαιο
Άγιος Ανδρέας, όπου ασκήτεψε στο πρώτο μισό του 13ου αιώνα ο ονομαστός όσιος της περιοχής
Ανδρέας ο Ερημίτης. Το σπήλαιο έχει μικρό πλάτος και ύψος (περίπου 5μ. στην είσοδο) και βάθος
(περίπου 200μ.). Σε απόσταση δώδεκα μέτρων από την είσοδο υπάρχει χτιστή κόγχη, που σε
συνδυασμό με πρόχειρο νέο τέμπλο δημιουργούν τον χώρο του ιερού. Το σωζόμενο εικονογραφικό
πρόγραμμα διατηρείται σε καλή σχετικά κατάσταση (μέσα ή δεύτερο μισό του 14ου αι.).
Ο ναός και ο τάφος του
Οσίου Ανδρέα του Ερημίτη
στο ομώνυμο σπήλαιο. Ο
χώρος αποτελεί σημαντικό
προσκύνημα για την
Ρούμελη.
15. Σπήλαιο Κύκλωπα Πολύφημου
Στο νομό Ροδόπης, περίπου 30χλμ. νότια της Κομοτηνής, στο όρος Ίσμαρος, βρίσκεται το σπήλαιο
της Μαρώνειας, πλούσιο σε σταλακτιτικό και σταλαγμιτικό διάκοσμο. Η αναφορά στους Κίκονες
και το Μάρωνα, ιερέα του Απόλλωνα στην πόλη Ίσμαρο, στην Οδύσσεια, οδήγησαν στη σύνδεση
του σπηλαίου με το επεισόδιο της τύφλωσης του κύκλωπα Πολυφήμου από τον Οδυσσέα (ι352-
452) και στην ονομασία του ως σπήλαιο του «Κύκλωπα» ή του «Πολυφήμου».
Η είσοδος του σπηλαίου του Κύκλωπα Πολύφημου.
16. ‘Εχει συνολικό μήκος περίπου 350μ., ενώ το
πλάτος του κυμαίνεται μεταξύ 15 και 50μ.
Υπάρχουν δύο φυσικά ανοίγματα εισόδου και
πολλές αίθουσες. Η πρώτη χρήση του σπηλαίου
ανάγεται στη Νεότερη Νεολιθική περίοδο και
τους χρόνους της Πρώιμης Χαλκοκρατίας. Κατά
την ύστερη αρχαιότητα, όπως καταδεικνύουν τα
άφθονα θραύσματα εμπορικών αμφορέων,
αποτέλεσε χώρο αποθήκευσης του κρασιού που
παραγόταν στην περιοχή. Στους βυζαντινούς
χρόνους, στα τέλη του 12ου και στο 13ο αι. μ.Χ.,
υπάρχει μία οργανωμένη εγκατάσταση,
τουλάχιστον στις δύο μεγαλύτερες αίθουσες του,
η οποία πιθανότατα μεσολαβεί ανάμεσα στην
εγκατάλειψη της παραλιακής Παληόχωρας και
την ίδρυση της νέας Μαρώνειας. Κατά τους
ταραγμένους χρόνους των πρώτων εμφυλίων
πολέμων ανάμεσα στους Παλαιολόγους, εποχή
που οι Καταλανοί επιδρομείς λυμαίνονται τα
θρακικά παράλια, το σπήλαιο προσέφερε
καταφύγιο στους κατοίκους της Μαρώνειας,
χρήση που συνήθως είχαν τα σπήλαια κατά το
Μεσαίωνα και τους Νεότερους Χρόνους.
Το σπήλαιο του Κύκλωπα Πολύφημου στη Μαρώνεια. Tο σπήλαιο της Μαρώνειας είναι ο μοναδικός
χώρος στον πλανήτη μας που ζουν πληθυσμοί του ισόποδου Alpioniscus thracicus, του κολεοπτέρου
Maroniella beroni και του χερσαίου σαλιγκαριού Balcanodiscus cerberus.
17. Σπήλαιο Μελιδονιού Ρεθύμνης
Το σπήλαιο του Μελιδονιού υπήρξε σημαντικός σταθμός κατά την περίοδο της Ελληνικής
Επανάστασης. Πιο συγκεκριμένα, τον Οκτώβριο του 1823, 340 γυναικόπαιδα και 30 άντρες από
το Μελιδόνι οχυρώθηκαν στο σπήλαιο για να αποφύγουν τον τούρκικο στρατό που
εγκαταστάθηκε στο χωριό τους, για να περάσει το χειμώνα. Όταν ο Χουσεΐν Μπέης
πληροφορήθηκε για την κρυψώνα τους, κύκλωσε το σπήλαιο και ζήτησε από τους κρητικούς να
παραδοθούν, εκείνοι όμως αρνήθηκαν.
Το σπήλαιο Μελιδονίου φωτισμένο
18. Έως το Γενάρη του 1824, οι Τούρκοι έκαναν πολλές αποτυχημένες εφόδους για να καταλάβουν
το σπήλαιο. Έτσι, αποφάσισαν να φράξουν με κλαδιά και άλλες εύφλεκτες ύλες την είσοδο του
Σπηλαίου και, στη συνέχεια, έβαλαν φωτιά. Όλα τα γυναικόπαιδα και οι πολεμιστές βρήκαν
τραγικό θάνατο από ασφυξία που προκάλεσε ο καπνός. Στη κεντρική αίθουσα του σπηλαίου
έχει τοποθετηθεί οστεοφυλάκιο, με τα κόκαλα των ηρώων, που θυμίζει το δράμα του
σπηλαίου του Μελιδονίου.
Το εσωτερικό του σπηλαίου Μελιδονίου με το μνημείο του ολοκαυτώματος του 1824.
19. Σπήλαιο Μιλάτου Λασιθίου
Το σπήλαιο της Μιλάτου είναι ένα από τα ιστορικότερα σπήλαια της Ελλάδος, καθώς σε αυτό
γράφτηκε μια ακόμη αιματοβαμμένη σελίδα στο βιβλίο της Κρητικής ιστορίας. Είναι ένα μικρό
σπήλαιο, με περιορισμένο σπηλαιοδιάκοσμο, αλλά τεράστια ιστορία και μαγευτική θέα στα
παράλια της Μιλάτου. Είναι γνωστό για την τραγωδία που έλαβε χώρο τον Φεβρουάριο του 1823.
Το χειμώνα του 1822-23, ο Χασάν Πασάς κατάστρεψε και ερήμωσε το Οροπέδιο Λασιθίου. Έπειτα,
επέδραμε στην περιοχή του Μιραμπέλλου και οι κάτοικοι, προβλέποντας την καταστροφική του
μανία, κατέφευγαν σε σπηλιές. Ένας Τούρκος από τη Βουλισμένη, ο Τερζαλής ή Ντερές,
πληροφόρησε τον Χασάν Πασά ότι οι κάτοικοι είχαν καταφύγει στο σπήλαιο της Μιλάτου.
Το εξωτερικό του σπηλαίου Μιλάτου.
20. Η πολιορκία των Τούρκων άρχισε στις 3 Φεβρουαρίου 1823 και διήρκεσε πολλές μέρες. Οι
πολιορκημένοι, περίπου 1000 άτομα, εκτός από τους Τούρκους, είχαν να αντιμετωπίσουν τη
δίψα, την πείνα και την οσμή από τα πτώματα των γέρων που πέθαιναν. Λένε επίσης, ότι 40
παιδιά γεννήθηκαν στο σπήλαιο της μέρες της πολιορκίας. Στις 15 Φεβρουαρίου, οι Τούρκοι
άναψαν φωτιά στην είσοδο του σπηλαίου, με αποτέλεσμα να γεμίσει από καπνούς.
Δημιουργήθηκε αποπνικτική ατμόσφαιρα και οι πολιορκημένοι αναγκάστηκαν σε έξοδο. Οι
πρώτοι που βγήκαν ήταν οι πολεμιστές.
Το εσωτερικό του σπηλαίου Μιλάτου.
21. Οι Τούρκοι, παρά τις αρχικές διαβεβαιώσεις του Χασάν Πασά, έσφαξαν 30 πολεμιστές και, τα
γυναικόπαιδα έντρομα άρχισαν να τρέχουν. Με σχοινιά και αλυσίδες έδεναν όσους έπιαναν και
τους οδηγούσαν στη Νεάπολη. Τις γυναίκες τις έδεναν μεταξύ τους με τις πλεξούδες τους και η
πιο όμορφη δώθηκε σκλάβα στον Πασά. Οι ηλικιωμένοι μεταφέρθηκαν στη θέση Γραμπέλλες,
όπου το ιππικό πέρασε και τους ποδοπάτησε με τα άλογα. Τα κεφάλια τους τα έκοψαν και
έστησαν με αυτά πυραμίδα σε ένα αλώνι, την οποία επεδείκνυαν ως τρόπαιο. Όλα τα βρέφη
σφαγιάστηκαν και οι μανάδες τους πουλήθηκαν ως σκλάβες. Και οι 18 παπάδες που ήταν στο
σπήλαιο σφαγιάστηκαν ή κάηκαν ζωντανοί, αφού πρώτα τους έκοψαν τα 3 δάκτυλα με τα οποία
έκαναν το σταυρό τους. Αυτό ήταν το τέλος του δράματος του σπηλαίου της Μιλάτου.
Μέσα στο σπήλαιο υπάρχει πλέον το εκκλησάκι του Αγίου Θωμά και ηρώο για το δράμα του 1823.
22. Σπήλαιο Νταβέλη
Το σπήλαιο Νταβέλη ή Σπήλαιο Αμώμων ή
Σπηλιά της Πεντέλης βρίσκεται στη
νοτιοδυτική πλαγιά της Πεντέλης στην
Αττική. Η σημερινή μορφή του οφείλεται
στην λατόμευση κατά την οποία
προκλήθηκε κατάρρευση τμήματος της
οροφής του προϋπάρχοντος φυσικού
εγκοίλου και η πλήρωσή του με υλικά
εξόρυξης. Η ύπαρξη στο βάθος του
σπηλαίου μικρού τεχνητά διαμορφωμένου
διαδρόμου που οδηγούσε σε μικρή
δεξαμενή υπόγειου ύδατος, υποδεικνύει και
πιθανή λατρευτική χρήση του χώρου κατά
την αρχαιότητα.
Η είσοδος του σπηλαίου Νταβέλη στην Πεντέλη.
23. Από την πρώιμη βυζαντινή εποχή μαρτυρείται στο σπήλαιο η παρουσία ασκητών, που διήρκεσε
περί τα χίλια χρόνια. Με την ανέγερση στις αρχές του 11ου στην είσοδο του σπηλαίου και των
παρεκκλησίων του Αγίου Σπυρίδωνα και του Αγίου Νικολάου, που σώζουν σημαντικές
τοιχογραφίες του πρώτου μισού του 13ου αιώνα, ολοκληρώθηκε η μορφή του ασκητηρίου.
Σήμερα τα μνημεία έχουν αναστηλωθεί και συντηρηθεί και οι τοιχογραφίες τους εκτίθενται στο
Βυζαντινό Μουσείο Αθηνών. Το σπήλαιο συνδέθηκε με τον διαβόητο λήσταρχο Νταβέλη ο οποίος
φέρεται να το χρησιμοποιούσε ως ορμητήριο, χωρίς όμως κάτι τέτοιο να έχει αποδειχθεί ιστορικά.
Το εσωτερικό του σπηλαίου Νταβέλη στην Πεντέλη.
24. Σπήλαιο Χαϊνόσπηλιος
Ο Χαϊνόσπηλιος βρίσκεται στη θέση Συκιά, 200 μέτρα έξω από τον οικισμό Καμαράκι του νομού
Ηρακλείου στην Κρήτη. Είναι ένα μακρόστενο σπήλαιο με μορφή γαλαρίας που αποτελεί τμήμα της
κοίτης παλαιού υπόγειου ποταμού. Έχει μήκος 200 περίπου μέτρα ενώ υπάρχει και μια παράλληλη
γαλαρία μήκους 120 μέτρων, η οποία έχει πλούσιο διάκοσμο. Ο διάκοσμος στο εσωτερικό του
εντυπωσιάζει τον επισκέπτη. Ογκώδεις σταλαγμιτικές στήλες ύψους πάνω από 6m, αλλά και πλήθος
μικρών και μεγάλων σταλαγμιτών κοσμούν το σπήλαιο. Σε όλο σχεδόν το μήκος της οροφής του
σπηλαίου είναι έντονα τα σημάδια από τη διαβρωτική δράση του νερού του ποταμού.
Το εσωτερικό του Χαϊνόσπηλιου.
25. Το όνομά Χαϊνόσπηλιος το οφείλει στους Χαΐνηδες, τους Κρητικούς δηλαδή επαναστάτες, που
το χρησιμοποιούσαν ως ορμητήριο τους (χάϊν στα Τούρκικα σημαίνει στασιαστής -
ανυπότακτος). Εκεί είχε το καταφύγιό του ο διάσημος χαΐνης Καπετάν Παλμέτης (1790-1834)
από το Καμαράκι, που υπήρξε φοβερός εξολοθρευτής Τούρκων αγάδων και χρησιμοποιούσε τη
σπηλιά ως κρησφύγετο. Ως καταφύγιο λειτούργησε και για τους κατοίκους της περιοχής επί
Τουρκοκρατίας.
Κατά τη Μεγάλη Κρητική Επανάσταση του 1866-69 είχε την έδρα της εκεί η Επαναστατική
Επιτροπή, καθώς και η προσωρινή κυβέρνηση της Κρήτης, που είχε οριστεί από την Γενική
Συνέλευση των Κρητών το Φεβρουάριο του 1867.
Χαΐνιδες επαναστάτες της
Μεγάλης Κρητικής
Επανάστασης του 1866-69 σε
σπάνια φωτογραφία. Τον
Δεκέμβριο του 1868 οι Τούρκοι
έζωσαν το Χαϊνόσπηλιο για να
συλλάβουν τα μέλη της
Επαναστατικής Επιτροπής και
να καταλάβουν το χωριό.
Αιχμαλωτίστηκαν και
σκοτώθηκαν πολλοί, χωρίς όμως
και να κατορθώσουν να
καταλάβουν το χωριό. Για άλλη
μια φορά, στην περίοδο της
Γερμανικής κατοχής ο
Χαϊνόσπηλιος εξυπηρέτησε την
εθνική αντίσταση, όπως συνέβη
με τα περισσότερα σπήλαια της
Κρήτης.
26. Βιβλιογραφία
Βασιλοπούλου Βιβή, Ο Κόσμος των Σπηλαίων, τ.4 (Αρχαιολογία και Σπήλαια), Υπουργείο
Πολιτισμού, Εφορεία Παλαιοανθρωπολογίας-Σπηλαιολογίας, Αθήνα, 2000.
Εκπαιδευτική Ελληνική Εγκυκλοπαίδεια, τ.16 (Επιστήμες της Γης και του Διαστήματος), εκδ.
Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1994.
Ιστορία του Ελληνικού Έθνους, τ.Ι, ΙΑ και ΙΒ, εκδ. Εκδοτική Αθηνών, Αθήνα, 1970.
Θεοχάρη Δετοράκη, Ιστορία της Κρήτης, Ηράκλειο, 1990.
Διαδίκτυο
Ιστοσελίδα του Υπουργείου Πολιτισμού (http://odysseus.culture.gr)
Ιστοσελίδα του Ιδρύματος Μείζονος Ελληνισμού (www.ime.gr)
Ιστοσελίδες διαφόρων σπηλαίων της χώρας