Một số vấn đề pháp lý về doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam hiện nay.doc

Dịch vụ viết thuê đề tài – KB Zalo/Tele 0917.193.864 – luanvantrust.com
Kham thảo miễn phí – Kết bạn Zalo/Tele mình 0917.193.864
ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA LUẬT
NGUYỄN THỊ HƢƠNG
MỘT SỐ VẤN ĐỀ PHÁP LÝ VỀ DOANH NGHIỆP XÃ HỘI
Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP
NGÀNH LUẬT KINH DOANH
Hệ đào tạo: Chính quy
Khóa học: QH-2014-L
HÀ NỘI

ĐẠI HỌC QUỐC GIA HÀ NỘI
KHOA LUẬT
NGUYỄN THỊ HƢƠNG
MỘT SỐ VẤN ĐỀ PHÁP LÝ VỀ DOANH NGHIỆP XÃ HỘI
Ở VIỆT NAM HIỆN NAY
KHÓA LUẬN TỐT NGHIỆP
NGÀNH LUẬT KINH DOANH
Hệ đào tạo: Chính quy
Khóa học: QH-2014-L
NGƢỜI HƢỚNG DẪN: Th.S Trần Anh Tú
HÀ NỘI

LỜI CAM ĐOAN
Tôi xin cam đoan Khóa luận tốt nghiệp là công trình nghiên cứu của
riêng tôi. Các kết quả nêu trong Khóa luận chưa được công bố trong bất kỳ
công trình nào khác. Các số liệu, ví dụ và trích dẫn trong Khóa luận đảm bảo
tính chính xác, tin cậy và trung thực.
Tôi viết Lời cam đoan này đề nghị Khoa Luật xem xét để tôi có thể bảo
vệ Khóa luận tốt nghiệp.
Tôi xin chân thành cảm ơn!
NGƯỜI CAM ĐOAN
Nguyễn Thị Hƣơng

MỤC LỤC
DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
MỞ ĐẦU................................................................................................................................................... 1
Chƣơng 1 KHÁI QUÁT CHUNG VỀ DOANH NGHIỆP XÃ HỘI VÀ
PHÁP LUẬT VỀ DOANH NGHIỆP XÃ HỘI.............................................5
1.1. Khái quát chung về doanh nghiệp xã hội..............................................5
1.1.1. Lược sử về sự hình thành và phát triển của doanh nghiệp xã hội
trên thế giới.................................................................................................5
1.1.2. Khái niệm doanh nghệp xã hội.......................................................9
1.1.3. Đặc điểm cơ bản của doanh nghiệp xã hội...................................12
1.2. Pháp luật về doanh nghiệp xã hội.......................................................21
1.2.1. Nhu cầu điều chỉnh pháp luật đối với doanh nghiệp xã hội.........21
1.2.2. Khung pháp lý về doanh nghiệp xã hội........................................22
Tiểu kết Chương 1...........................................................................................28
Chƣơng 2 THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG CỦA DOANH NGHIỆP XÃ
HỘI VÀ PHÁP LUẬT VỀ DOANH NGHIỆP XÃ HỘI TẠI VIỆT NAM
HIỆN NAY.....................................................................................................29
2.1. Sự ra đời và phát triển của doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam. .............29
2.2. Thực trạng hoạt động của doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam hiện nay.33
2.2.1. Những thuận lợi của doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam................33
2.2.2. Một số khó khăn của doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam...............35
2.3. Thực trạng pháp luật Việt Nam về doanh nghiệp xã hội......................37
2.3.1. Pháp luật về doanh nghiệp xã hội trước khi Luật Doanh nghiệp
năm 2014 ra đời........................................................................................37
2.3.2. Pháp luật về doanh nghiệp xã hội từ khi Luật Doanh nghiệp năm
2014 ra đời................................................................................................39
2.3.3. Một số hạn chế của pháp luật về doanh nghiệp xã hội. .................40
Tiểu kết Chương 2...........................................................................................45
Chƣơng 3 MỘT SỐ KIẾN NGHỊ HOÀN THIỆN PHÁP LUẬT VỀ
DOANH NGHIỆP XÃ HỘI TẠI VIỆT NAM............................................46
3.1. Đa dạng hóa loại hình doanh nghiệp xã hội. ........................................46

3.2. Xây dựng hệ thống cơ quan chuyên trách quản lý doanh nghiệp xã hội.47
3.3. Xây dựng khung pháp lý đồng bộ cho doanh nghiệp xã hội................47
3.4. Xây dựng các chính sách trợ doanh nghiệp xã hội...............................49
DANH MỤC TÀI LIỆU THAM KHẢO.....................................................55

DANH MỤC CÁC TỪ VIẾT TẮT
DNXH
DNhXH
NGO
HTX
CSIP
TNHH
Doanh nghiệp xã hội
Doanh nhân xã hội
Tổ chức phi chính phủ
Hợp tác xã
Tổ chức hỗ trợ sáng kiến vì cộng đồng
Trách nhiệm hữu hạn

MỞ ĐẦU
1. Tính cấp thiết của đề tài
Cùng với mức tăng trưởng kinh tế khá ấn tượng trong những năm gần
đây, sự gia tăng các vấn đề xã hội và môi trường tại Việt Nam cũng trở thành
mỗi lo ngại lớn: khoảng 15 triệu người sống dưới mước nghèo đói, hơn 180
nghìn người nhiễm HIV, 5 triệu người khuyết tật, 3 triệu trẻ em có hoàn cảnh
đặc biệt khó khăn... Trong bối cảnh những vấn đề xã hội trên cùng với sự
khuyết thiếu trong hoạt động thị trường, sự hạn chế trong việc cung cấp các
dịch vụ công của Nhà nước, doanh nghiệp xã hội (DNXH) xuất hiện như một
giải pháp cho bài toán giải quyết các vấn đề xã hội, môi trường, hướng tới sự
phát triển bền vững.
Tại Việt Nam mô hình doanh nghiệp xã hội vẫn còn khá mới mẻ. Với
sự tăng trưởng kinh tế cao của Việt Nam trong những năm vừa qua, nguồn tài
trợ của các tổ chức quốc tế cho các hoạt động xã hội sẽ ngày một giảm. Tuy
nhiên, thực tế những đối tượng cần được hỗ trợ về việc làm như người nghèo,
người khuyết tật, thương bệnh binh… của Việt Nam vẫn rất lớn. Dù Việt Nam
đã là nước có thu nhập trung bình nhưng với sự sụt giảm của các nguồn tài
trợ, nhu cầu của xã hội đối với mô hình doanh nghiệp xã hội sẽ tăng lên.
Mới đây, trong Luật Doanh nghiệp số 68/2014/QH13 được Quốc hội
thông qua tại kỳ họp thứ 8 - khóa XIII ngày 26/11/2014 và có hiệu lực từ ngày
1/7/2015, doanh nghiệp xã hội đã được thừa nhận là một hình thức doanh
nghiệp, được tổ chức và hoạt động theo một trong các loại hình doanh nghiệp
đã được quy định, nhưng khác ở mục đích phân phối và sử dụng lợi nhuận.
Đây là một đạo luật có nhiều quy định mới mang tính đột phá, khuyến khích
doanh nghiệp thuộc các thành phần kinh tế phát huy tính sáng tạo, bình đẳng,
cạnh tranh lành mạnh, phát triển bền vững.
Tại nhiều nước trên thế giới, mô hình doanh nghiệp xã hội đã phát triển
từ lâu và nhận được nhiều hỗ trợ của Nhà nước. Đơn cử như tại Mỹ, những
nhà đầu tư đổ tiền vào doanh nghiệp xã hội sẽ không phải đóng thuế. Tại Thái
1

Lan, Chính phủ cũng dành 3% từ tiền thuế thu từ thuốc lá và hoạt động vũ
trường để đầu tư vào doanh nghiệp xã hội… Tuy nhiên, ở Việt Nam thì hình
thức doanh nghiệp xã hội vẫn còn khá mới mẻ, vẫn chưa có cơ chế đặc thù
nào để khuyến khích doanh nghiệp xã hội phát triển, chưa có quỹ nào đầu tư
vào doanh nghiệp xã hội. Điều này dẫn đến việc doanh nghiệp xã hội mặc dù
đã được manh nha ra đời nhưng phát triển rất chậm, sự đóng góp và quá trình
phát triển của xã hội, cộng đồng chưa thực sự nhiều như kỳ vọng của xã hội.
Mặc dù Luật Doanh nghiệp năm 2014 đã đưa ra được một khuôn khổ
pháp lý ban đầu cho doanh nghiệp xã hội song vẫn còn nhiều vấn đề pháp lý
có liên quan đến vị trí, quá trình hình thành, hoạt động của doanh nghiệp xã
hội cần được làm rõ. Thêm vào đó, lĩnh vực hoạt động của doanh nghiệp xã
hội còn gặp rất nhiều khó khăn nên ít người dám đầu tư. Hiện nay, trong Luật
Doanh nghiệp năm 2014 mới chỉ có duy nhất một điều luật quy định về doanh
nghiệp xã hội, các hướng dẫn cụ thể về thủ tục thành lập, mô hình quản trị,
đầu tư, vốn góp, chuyển đổi mô hình... vẫn chưa được quy định cụ thể. Chính
vì vậy, sinh viên quyết định chọn đề tài “Một số vấn đề pháp lý về doanh
nghiệp xã hội ở Việt Nam hiện nay” làm đề tài khóa luận tốt nghiệp Đại học.
2. Ý nghĩa khoa học và thực tiễn
Qua việc trình bày, phân tích và luận giải những nội dung đã được xác
định, đề tài có những đóng góp sau đây:
2.1. Ý nghĩa khoa học
Tổng hợp những cơ sở có tính hệ thống, luận giải, góp phần bổ sung,
phát triển những cơ sở lý luận về doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam.
2.2. Ý nghĩa thực tiễn
- Phân tích, đánh giá thực trạng hoạt động của doanh nghiệp xã hội ở
Việt Nam hiện nay, chỉ rõ những thuận lợi, khó khăn.
- Phân tích, đánh giá thực trạng quy định pháp luật về doanh nghiệp xã
hội ở Việt Nam hiện nay.
- Đưa ra những kiến nghị, đề xuất có tính ứng dụng trong thực tiễn nhằm
2

giải quyết, khắc phục những hạn chế về quy định pháp luật về doanh
nghiệp xã hội ở Việt Nam hiện nay.
3. Mục đích nghiên cứu
Đề tài có mục đích nghiên cứu các vấn đề lý luận, thực tiễn của pháp
luật về doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam hiện nay. Từ đó đề xuất các kiến
nghị, giải pháp nhằm hoàn thiện pháp luật và nâng cao hiệu quả hoạt động
của mô hình doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam hiện nay.
4. Đối tƣợng và phạm vi nghiên cứu
4.1. Đối tƣợng nghiên cứu
Đề tài có đối tượng nghiên cứu là các quy phạm pháp luật quy định về
tổ chức và hoạt động của doanh nghiệp xã hội được quy định trong Luật
Doanh nghiệp và các văn bản hướng dẫn thi hành. Về thực tiễn đề tài nghiên
cứu về thực trạng hoạt động của các doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam hiện
nay.
4.2. Phạm vi nghiên cứu
Phạm vi nghiên cứu của đề tài là các quy định của pháp luật về doanh
nghiệp xã hội được quy định trong Luật Doanh nghiệp năm 2014, đề tài
nghiên cứu trên địa bàn cả nước, thời gian nghiên cứu từ năm 2010 đến nay.
5. Phƣơng pháp nghiên cứu
Trên cơ sở phương pháp luận của chủ nghĩa duy vật biện chứng và chủ
nghĩa duy vật lịch sử, khóa luận sử dụng các phương pháp nghiên cứu cụ thể
như phương pháp hệ thống, lịch sử, logic, phân tích, so sánh, tổng hợp. Ngoài
ra, trong quá trình nghiên cứu, tác giả tham khảo ý kiến chuyên gia liên quan
đến đề tài.
6. Kết cấu của đề tài
Ngoài phần mở đầu, kết luận, danh mục tài liệu tham khảo, nội dung
Khóa luận được kết cấu gồm 3 chương như sau:
Chương 1: Khái quát chung về doanh nghiệp xã hội và pháp luật về doanh
nghiệp xã hội.
3

Chương 2: Thực trạng hoạt động của doanh nghiệp xã hội và pháp luật về
doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam hiện nay.
Chương 3: Một số kiến nghị hoàn thiện pháp luật về doanh nghiệp xã hội tại
Việt Nam.
4

Chƣơng 1
KHÁI QUÁT CHUNG VỀ DOANH NGHIỆP XÃ HỘI VÀ PHÁP LUẬT
VỀ DOANH NGHIỆP XÃ HỘI
1.1. Khái quát chung về doanh nghiệp xã hội.
1.1.1. Lược sử về sự hình thành và phát triển của doanh nghiệp xã hội trên
thế giới.
Theo nghiên cứu của MacDonald M. & Howarth C. (2008), mô hình
doanh nghiệp xã hội đầu tiên xuất hiện tại London vào năm 1665, khi Đại
dịch (Great Plague) hoành hành đã khiến nhiều gia đình giàu có, vốn là các
chủ xưởng công nghiệp và cơ sở thương mại rút khỏi thành phố, để lại tình
trạng thất nghiệp tăng nhanh trong nhóm dân nghèo lao động. Trong bối cảnh
đó, Thomas Firmin đã đứng ra thành lập một xí nghiệp sản xuất và sử dụng
nguồn tài chính cá nhân cung cấp nguyên liệu cho nhà máy để tạo và duy trì
việc làm cho 1.700 công nhân. Ngay từ khi thành lập, ông tuyên bố xí nghiệp
không theo đuổi mục tiêu tối đa hóa lợi nhuận và số lợi nhuận sẽ được chuyển
cho các quỹ từ thiện.
Đến cuối thế kỷ 18 đầu thế kỷ 19, số lượng không nhiều các doanh
nghiệp xã hội ở Anh có thể được phân thành hai nhóm:
(i) Một số người giàu có thay đổi quan điểm của họ trong hoạt động từ
thiện. Thay cho những khoản đóng góp vật chất dễ gây nên tâm lý ỷ lại, lười
biếng và “nhàn cư vi bất thiện” ở tầng lớp dân nghèo, họ chuyển sang các
chương trình cung cấp việc làm để nhóm này học việc và có thể duy trì công
việc cũng như thu nhập của mình, trở thành “những thành viên hữu ích của
quốc gia”. Quỹ tín dụng vi mô (chủ yếu là cho vay công cụ sản xuất) đầu tiên
của nước Anh được thành lập ở Bath. Trường dạy xe sợi, dệt vải và tạo việc
làm cho những người mù nghèo khổ, mô hình doanh nghiệp xã hội đầu tiên
trong lĩnh vực giáo dục, được mở ở Liverpool năm 1790. Trường giáo dưỡng,
tái hòa nhập trẻ phạm tội của tư nhân, vốn trước đó được coi là một trong các
5

chức năng của ngành cảnh sát, đã được Nhà nước công nhận và tài trợ. Hàng
loạt sáng kiến xã hội khác như đào tạo nghề đi biển, nghề mộc cho trẻ em, sử
dụng nguồn thu từ các hàng cà phê cũng được ghi nhận trong thời gian này.
Đặc biệt, các dự án cung cấp nhà ở xã hội đầu tiên đã đi theo mô hình doanh
nghiệp xã hội với mức lợi nhuận tối đa 5% được các nhà đầu tư chấp nhận.
(ii) Xuất hiện các mô hình cho phép người lao động có nhiều quyền
hơn trong ký kết hợp đồng lao động và lần đầu tiên họ có khả năng làm chủ
kế hoạch kinh doanh cũng như phân phối lợi nhuận. Hợp tác xã (Co-op), hội
ái hữu (Provident Society), làng nghề (Industrial Society) đã thực hiện phân
phối lợi nhuận và cung cấp phúc lợi cho toàn bộ cộng đồng, cũng như trao
quyền biểu quyết về quản lý tổ chức và kinh doanh cho tất cả thành viên.
Ngoài ra, trên thực tế nhiều thư viện và bảo tàng ở châu Âu và Bắc Mỹ
từ lâu đã có truyền thống thực hiện kinh doanh, bán hàng lưu niệm, đấu giá
nhằm mục đích gây quỹ cho các lĩnh vực hoạt động chính của mình. Mặc dù
không điển hình, nhưng đây cũng có thể được coi như những hoạt động mang
tinh thần doanh nhân xã hội (DNhXH) xuất hiện từ rất sớm. Họ hướng đến
kinh doanh như một công cụ để tăng cường tính bền vững của tổ chức, cũng
như giải pháp xã hội mà dựa vào đó tổ chức được thành lập.
Sang thế kỷ 20, hoạt động của các doanh nghiệp xã hội có phần giảm
sút khi chủ thuyết kinh tế Keynes lên ngôi từ sau cuộc Đại suy thoái (1929-
1933), cổ vũ cho vai trò can thiệp của Nhà nước đối với nền kinh tế; và cũng
nhờ đó, một loạt mô hình Nhà nước phúc lợi đã ra đời ở Tây Âu và Bắc Mỹ
sau Thế chiến II.
Các doanh nghiệp xã hội chỉ thực sự phát triển mạnh để hình thành nên
một phong trào rộng khắp có diện mạo như ngày nay kể từ khi Thủ tướng Anh
Margaret Thatcher lên nắm quyền, năm 1979. Bà chủ trương thu hẹp lại vai
trò của Nhà nước và cho rằng Nhà nước không nên trực tiếp tham gia cung
cấp phúc lợi xã hội. Chúng ta có thể thấy, dịch vụ công và phúc lợi xã hội vốn
luôn được thừa nhận rộng rãi như một trong các chức năng cơ bản của
6

Nhà nước; tuy nhiên, hiện nay chính phủ của nhiều nước châu Âu và Bắc Mỹ
đều thực hiện chức năng này thông qua các tổ chức dân sự và tư nhân bằng
hình thức đấu thầu và thuê ngoài. Quan điểm của họ cho rằng bộ máy công
quyền với điểm yếu cố hữu về tính quan liêu và tham nhũng không thể đạt
hiệu quả cao bằng các tổ chức dân sự và tư nhân, vốn phát triển lên từ cơ sở
cộng đồng. Hơn nữa, cùng với sự lớn mạnh của xã hội dân sự, những hạn chế
của Nhà nước cho thấy vai trò duy nhất của Nhà nước là không đủ để giải
quyết các vấn đề xã hội đang ngày càng gia tăng cả về số lượng và mức độ
phức tạp. Nhà nước không những phải chia sẻ trách nhiệm cung cấp phúc lợi
xã hội của mình, mà còn phải coi khu vực xã hội dân sự (còn được gọi với
nghĩa hẹp hơn là Khu vực thứ ba để so
sánh với khu vực công và tư nhân) như một đối tác then chốt trong việc
giải quyết các vấn đề xã hội.
Trong ba thập niên trở lại đây, phong trào doanh nghiệp xã hội đã phát
triển mạnh ra khỏi biên giới các quốc gia và trở thành một vận động xã hội có
quy mô và tầm ảnh hưởng toàn cầu. Hiện tại không có số liệu chính xác bao
nhiêu doanh nghiệp xã hội đang hoạt động tại bao nhiêu quốc gia bởi mô hình
khái quát về doanh nghiệp xã hội tuy đã được công nhận thức một cách rộng
rãi, nhưng đi vào nội dung, tiêu chí cụ thể để định nghĩa, phân loại doanh
nghiệp xã hội lại có nhiều quan điểm khác nhau, phụ thuộc vào trình độ phát
triển, đặc điểm kinh tế - xã hội của từng nước, và thậm chí là mục tiêu chính
sách của từng chính phủ. Mặc dù vậy, qua các tài liệu nghiên cứu, có thể nói
doanh nghiệp xã hội đang hoạt động mạnh mẽ ở tất cả các khu vực trên thế
giới từ Tây Âu, Bắc Mỹ, Úc đến Mỹ La-tinh, Trung Đông, châu Phi, Nam Á,
Đông Nam Á. Không ít quốc gia đã ban hành văn bản pháp lý riêng về doanh
nghiệp xã hội và tạo lập được các mạng lưới có tổ chức để tập hợp, chia sẻ và
kết nối lên tới hàng nghìn doanh nghiệp xã hội ở phạm vi trong nước cũng
như quốc tế. Có thể thấy việc phong trào doanh nghiệp xã hội được thúc đẩy
lan rộng một cách nhanh chóng trên thế giới trong thời gian qua là nhờ một số
tác nhân chủ chốt sau đây:
7

- Một là, xu hướng toàn cầu hóa diễn ra, tạo điều kiện cho các
doanh nhân xã hội kết nối, chia sẻ kiến thức, nguồn lực và nhân rộng mô
hình doanh nghiệp xã hội vượt quá giới hạn biên giới quốc gia.
- Hai là, các giá trị nhân văn được thức tỉnh mạnh mẽ. Đây
là thời kỳ người ta nói đến xã hội hậu công nghiệp và vai trò của xã hội
dân sự. Hàng loạt cuộc vận động xã hội khác diễn ra như phong trào
bảo vệ môi trường, Thương mại công bằng (Fair Trade), Trách nhiệm
xã hội của doanh nghiệp (CSR), mục tiêu thiên niên kỷ, chỉ số phát
triển con người.
- Ba là, sự xuất hiện của những nhà đầu tư xã hội (social
impact investors) tìm kiếm tác động xã hội thay cho lợi nhuận tài chính
truyền thống. Họ tạo thành các mạng lưới liên quốc gia, tập hợp, chia sẻ
và hỗ trợ các doanh nghiệp xã hội trên phạm vi toàn cầu. Điều này đặc
biệt có lợi cho sự phát triển doanh nghiệp xã hội ở các nước đang phát
triển, vốn có nhu cầu lớn về vốn và nâng cao năng lực. [16]
Thực tế cho thấy, doanh nghiệp xã hội có lịch sử phát triển lâu đời, bắt
đầu từ thế kỷ 17 ở Vương Quốc Anh. Trong hơn ba thế kỷ, rất nhiều mô hình
doanh nghiệp xã hội đã được thực hiện như: nhà ở xã hội, nhóm tự lực, dạy
nghề và tạo việc làm, thương mại công bằng, hay như các hoạt động tạo thu
nhập cho các tổ chức từ thiện, tài chính vi mô, và cung cấp dịch vụ công qua
các hợp đồng với chính quyền... Doanh nghiệp xã hội ở Vương Quốc Anh
cũng hoạt động dưới rất nhiều hình thức tổ chức và địa vị pháp lý đa dạng,
bao gồm: các công ty vì lợi ích cộng đồng, công ty trách nhiệm hữu hạn, công
ty cổ phần, quỹ tín dụng, nhánh kinh doanh của các tổ chức từ thiện phi lợi
nhuận, doanh nghiệp do người làm thuê tự chủ, hợp tác xã, quỹ phát triển, liên
hiệp nhà ở, công ty xã hội và các quỹ ủy thác... Theo một điều tra của Cơ
quan doanh nghiệp xã hội Vương Quốc Anh năm 2015, hiện có khoảng
70.000 doanh nghiệp xã hội đóng góp 24 tỷ bảng Anh cho nền kinh tế và tạo
việc làm cho gần một triệu người tại Vương Quốc Anh. Phần lớn doanh thu
8

của các doanh nghiệp xã hội là từ các hoạt động thương mại (chiếm 73%). Xu
thế cũng cho thấy, các tổ chức phi chính phủ (NGO) truyền thống đang dần
chuyển sang hoạt động theo mô hình doanh nghiệp.
Trong những năm gần đây, mặc dù nền kinh tế Phi-líp-pin đã đạt được
một số thành tựu về tốc độ tăng trưởng GDP, nhưng tình hình kinh tế - xã hội
vẫn gặp phải một số khó khăn như thiên tai, thất nghiệp, tỷ lệ đói nghèo cao...
Để góp phần hồ trợ Chính phủ giải quyết các vấn đề xã hội này, bên cạnh mô
hình doanh nghiệp xã hội truyền thống như tổ chức phi chính phủ, quỹ từ
thiện... một bộ phận doanh nhân có tâm huyết và có trách nhiệm xã hội đứng
ra thành lập các doanh nghiệp xã hội theo mô hình doanh nghiệp với kỳ vọng
dùng lợi nhuận thu được từ các hoạt động kinh doanh của chính doanh nghiệp
đầu tư, hỗ trợ người dân nhằm giảm nghèo bền vững. Theo thống kê, số lượng
doanh nghiệp xã hội ở Phi-líp-pin ước tính khoảng trên 80.000, được chia làm
ba nhóm (hợp tác xã; tổ chức NGO; doanh nghiệp) hoạt động trên nhiều lĩnh
vực như sản xuất hàng tiêu dùng, giáo dục, đào tạo, chăm sóc y tế, thời
trang... [21]
1.1.2. Khái niệm doanh nghệp xã hội.
Mặc dù doanh nghiệp xã hội đã xuất hiện từ lâu đời, tuy nhiên, cho đến
nay, khái niệm doanh nghiệp xã hội vẫn chưa có sự thống nhất chung, do vậy
có nhiều khái niệm về doanh nghiệp xã hội khác nhau trên thế giới.
Trong “Chiến lược phát triển doanh nghiệp xã hội” năm 2002, Chính
phủ Anh định nghĩa: “Doanh nghiệp xã hội là một mô hình kinh doanh được
thành lập nhằm thực hiện các mục tiêu xã hội, và sử dụng lợi nhuận để tái
đầu tư cho mục tiêu đó hoặc cho cộng đồng, thay vì tối đa hóa lợi nhuận cho
cổ đông hoặc chủ sở hữu.” Cách định nghĩa này rất toàn diện, bám sát những
đặc điểm cơ bản của doanh nghiệp xã hội. Một là, kinh doanh cần được hiểu
như một mô hình, phương án, giải pháp có và thông qua hoạt động kinh doanh
hơn là ràng buộc doanh nghiệp xã hội vào hình thức công ty xơ cứng, vốn suy
cho cùng cũng chỉ là công cụ tổ chức. Hai là, mục tiêu xã hội được
9

đặt ra như một sứ mệnh cơ bản và trước tiên của việc thành lập tổ chức đó.
Doanh nghiệp xã hội phải là tổ chức được lập ra vì mục tiêu xã hội. Ba là, về
nguyên tắc lợi nhuận được tái phân phối lại cho tổ chức hoặc cộng đồng,
không phải cho cá nhân.
Tổ chức Hợp tác và Phát triển kinh tế (OECD) thì định nghĩa: “Doanh
nghiệp xã hội là những tổ chức hoạt động dưới nhiều hình thức pháp lý khác
nhau vận dụng tinh thần doanh nhân nhằm theo đuổi cùng lúc cả hai mục tiêu
xã hội và kinh tế. Doanh nghiệp xã hội thường cung cấp các dịch vụ xã hội và
việc làm cho các nhóm yếu thế ở cả thành thị và nông thôn. Ngoài ra, các
doanh nghiệp xã hội còn cung cấp các dịch vụ cộng đồng, trên các lĩnh vực
giáo dục, văn hóa, môi trường.”
Đây là hai định nghĩa thường được tham khảo, trích dẫn, cũng là những
định nghĩa toàn diện, bám sát đặc điểm cơ bản của doanh nghiệp xã hội.
Tổ chức hỗ trợ sáng kiến vì cộng đồng - CSIP của Việt Nam đưa ra
quan điểm: “Doanh nghiệp xã hội là một khái niệm dùng để chỉ hoạt động
của các doanh nhân xã hội dưới nhiều hình thức khác nhau tùy thuộc vào mục
đích và điều kiện hoạt động cụ thể. Doanh nghiệp xã hội lấy lợi ích xã hội làm
mục tiêu chủ đạo, được dẫn dắt bởi tinh thần doanh nhân nhằm đạt được cả
mục tiêu xã hội/ môi trường và mục tiêu kinh tế”.
Có thể nói khái niệm của CSIP về doanh nghiệp xã hội là rất rộng, tạo
điều kiện thuận lợi cho tổ chức này tuyển chọn, ươm tạo và phát triển phong
trào doanh nghiệp xã hội vốn còn rất non trẻ ở Việt Nam. Trước hết, CSIP gắn
doanh nghiệp xã hội với doanh nhân xã hội để nhấn mạnh vai trò của người
sáng lập tổ chức là những người kết hợp hài hòa được sáng kiến xã hội và tinh
thần doanh nhân.
Thứ hai, doanh nghiệp xã hội có thể đang hoặc sẽ hoạt động dưới nhiều
hình thức tổ chức và địa vị pháp lý khác nhau, vốn phù hợp với thực trạng
phong phú của khu vực xã hội dân sự ở Việt Nam, trong đó nổi bật là vai trò
đổi mới của các NGOs; đồng thời mở ra khả năng chuyển đổi thành doanh
10

nghiệp xã hội từ các mô hình tổ chức khác như Quỹ tín dụng vi mô, Quỹ từ
thiện, Hợp tác xã thậm chí có thể bao gồm các một số loại hình từ Tổ chức xã
hội, Tổ chức sự nghiệp, Doanh nghiệp dịch vụ công ích của khu vực nhà nước.
Thứ ba, các tiêu chí chủ đạo để xác định doanh nghiệp xã hội trong
khái niệm của CSIP dường như tiếp thu trường phái định nghĩa của OECD khi
yêu cầu doanh nghiệp xã hội phải theo đuổi đồng thời cả hai mục tiêu xã hội
(chủ đạo) và kinh tế - “doing business and doing good together”. Tương tự
như OECD, vấn đề phân phối lợi nhuận không được đề cập rõ ràng trong định
nghĩa của CSIP.
Một số tổ chức có những khái niệm tuy chưa toàn diện nhưng đã làm
nổi bật bản chất của doanh nghiệp xã hội.
Mạng Wikipedia định nghĩa: “Doanh nghiệp xã hội là một tổ chức áp
dụng các chiến lược kinh doanh nhằm đạt được các mục tiêu từ thiện. Doanh
nghiệp xã hội có thể là một tổ chức vì-lợi nhuận hoặc phi-lợi nhuận.”
Ông Bambang Ismawan- người sáng lập một trong các tổ chức tín dụng
vi mô lớn nhất của Indonesia- Quỹ Bina Swadaya (từ năm 1967) cho rằng:
“Doanh nghiệp xã hội là việc đạt được sự phát triển/ mục tiêu xã hội (social
development) bằng cách sử dụng giải pháp kinh doanh (entrepreneurship
solution).”
Rõ ràng, cả hai định nghĩa trên đều nhấn mạnh mối quan hệ „phương
tiện- cứu cánh‟ giữa chiến lược/ giải pháp kinh doanh và mục tiêu/ giải pháp
xã hội trong mô hình doanh nghiệp xã hội. Nói cách khác, việc vận dụng giải
pháp kinh doanh như một công cụ để đưa đến một giải pháp xã hội cụ thể
chính là bản chất của doanh nghiệp xã hội. [22]
Cho đến sau năm 2008, khi một số tổ chức trung gian phát triển doanh
nghiệp xã hội như CSIP và Spark ra đời, khái niệm doanh nghiệp xã hội mới
chính thức được giới thiệu vào Việt Nam một cách rộng rãi.
Theo quy định tại Điều 10, Luật Doanh nghiệp năm 2014 hiện hành của
Việt Nam, doanh nghiệp xã hội được hiểu là một mô hình doanh nghiệp, lấy
11

mục tiêu xã hội làm chủ đạo và phải cam kết dành đa số lợi nhuận cho các
mục tiêu xã hội đó.
Từ những phân tích trên, có thể tóm gọn định nghĩa về doanh nghiệp xã
hội “Doanh nghiệp xã hội là một khái niệm dùng để chỉ hoạt động của các
doanh nhân xã hội dưới nhiều hình thức khác nhau tùy thuộc vào mục đích và
điều kiện hoạt động cụ thể. Doanh nghiệp xã hội lấy lợi ích xã hội làm mục
tiêu chủ đạo, được dẫn dắt bởi tinh thần doanh nhân nhằm đạt được cả mục
tiêu xã hội/ môi trường và mục tiêu kinh tế”.
1.1.3. Đặc điểm cơ bản của doanh nghiệp xã hội.
1.1.3.1. Đặc điểm cơ bản của doanh nghiệp xã hội.
Như được đề cập ở trên, cách định nghĩa về doanh nghiệp xã hội rất
phong phú, tùy thuộc trình độ phát triển của mỗi nước và khu vực, cũng như
đặc thù và ưu tiên của từng tổ chức. Tuy nhiên, có thể tổng hợp một số đặc
điểm cơ bản của doanh nghiệp xã hội được thừa nhận rộng rãi như sau:
Thứ nhất, phải có hoạt động kinh doanh.
Doanh nghiệp xã hội không thể không có các hoạt động kinh doanh.
Chính hoạt động kinh doanh là nét đặc thù cũng như thế mạnh của doanh nghiệp
xã hội so với các tổ chức phi chính phủ, phi lợi nhuận, các quỹ từ thiện chỉ đơn
thuần nhận tài trợ và thực hiện các chương trình xã hội. Do đó, giải pháp kinh
doanh là một nửa không thể thiếu của mô hình doanh nghiệp xã hội.
Hơn thế nữa, doanh nghiệp xã hội phải cạnh tranh bình đẳng, công
bằng với các doanh nghiệp truyền thống trong cùng lĩnh vực. Khác với các
Quỹ từ thiện có thể kêu gọi lòng hảo tâm để nhà tài trợ đóng góp hoặc mua
sản phẩm gây quỹ cho tổ chức. Đơn cử như tổ chức Oxfam thường có các cửa
hàng từ thiện bán sản phẩm đã qua sử dụng cho người thiện nguyện vừa mua
hàng vừa đóng góp gây quỹ. Đây có thể coi là một nhánh phần nào mang tinh
thần doanh nhân xã hội nằm trong hệ thống Oxfam. Tuy nhiên, Oxfam vẫn là
một tổ chức NGO, mà không phải là một doanh nghiệp xã hội, bởi hoạt động
nền tảng của tổ chức vẫn đặt trên triết lý thiện nguyện (kể cả hoạt động nói
trên) và dựa vào nguồn tài trợ từ thiện là chủ yếu.
12

Nói đúng hơn, doanh nghiệp xã hội phải vượt lên trên các Quỹ từ thiện
truyền thống. Họ phải là người cung cấp các sản phẩm hàng hóa và dịch vụ
với chất lượng tốt và ở mức giá cạnh tranh so với thị trường. Đây là cái khó
của các doanh nghiệp xã hội, và chính điều đó lý giải tại sao doanh nghiệp xã
hội luôn gắn chặt với các sáng kiến xã hội, bởi giải pháp kinh doanh của
doanh nghiệp xã hội phải có tính “sáng kiến xã hội” (social innovation) mới
có thể đem đến mục tiêu xã hội dưới hình thức kinh doanh.
Việc cạnh tranh bình đẳng và công bằng, tuy là một thử thách lớn,
nhưng lại đem lại cho doanh nghiệp xã hội vị thế độc lập và tự chủ trong tổ
chức và hoạt động của mình. Đây là điều mà các tổ chức NGO và Quỹ từ
thiện không thể có. Doanh thu từ hoạt động kinh doanh có thể không bù đắp
tất cả chi phí cho mục tiêu xã hội, nhưng ít nhất việc bù đắp một phần, thường
là từ 50-70% nguồn vốn (phần còn lại các doanh nghiệp xã hội vẫn có thể dựa
vào nguồn tài trợ), sẽ giúp doanh nghiệp xã hội độc lập hơn trong quan hệ với
các nhà tài trợ để theo đuổi sứ mệnh xã hội của riêng mình và quan trọng hơn
là tạo điều kiện để doanh nghiệp xã hội mở rộng được quy mô các hoạt động
xã hội của họ (như tăng số lượng học viên, phạm vi làng xã tham gia). Sự độc
lập và tự chủ gắn chặt với tính bền vững của giải pháp kinh doanh cũng như
doanh nghiệp xã hội. Trong khi đó, tính bền vững lại là thế mạnh của doanh
nghiệp xã hội. Do vậy, việc tìm được một chiến lược kinh doanh tốt, có lợi
nhuận, bền vững là một yêu cầu thiết yếu của doanh nghiệp xã hội.
Thực tế cho thấy, không ít doanh nghiệp xã hội không thể phát triển thị
phần trong một môi trường cạnh tranh và có nguy cơ phải quay trở lại mô
hình NGO để nhận tài trợ. Tuy nhiên, cũng có rất nhiều doanh nghiệp xã hội
hiện đang có sản phẩm cạnh tranh sòng phẳng với các doanh nghiệp truyền
thống. Ví dụ như Nhà hàng KOTO có chất lượng tốt cả về đồ ăn và phục vụ,
được giới thiệu trên Lonely Planet, Time-Out; sản phẩm của Mai Handicrafts
và Mekong Quilts đều được thiết kế rất độc đáo và bán chạy với giá cao.
Thứ hai, đặt mục tiêu xã hội lên hàng đầu.
13

Doanh nghiệp xã hội phải lấy mục tiêu xã hội làm sứ mệnh hoạt động
tối thượng ngay từ khi thành lập, và điều này phải được tuyên bố một cách
công khai, rõ ràng, minh bạch. Nói cách khác, mỗi doanh nghiệp xã hội được
lập ra vì mục tiêu xã hội cụ thể của mình.
Sẽ có rất nhiều ý kiến cho rằng, doanh nghiệp truyền thống cũng có
những hiệu quả xã hội tích cực. Trừ một số doanh nghiệp trong các lĩnh vực
như sản xuất thuốc lá, rượu, kinh doanh vũ trường, sòng bài (một số nước coi
đây là ngành kinh doanh “tội á” và đánh thuế Sin Tax), đa số doanh nghiệp
còn lại đều làm ra sản phẩm phục vụ đời sống, tạo ra công cụ sản xuất, đem
lại việc làm và thu nhập. Tuy nhiên, điểm khác biệt ở chỗ các doanh nghiệp
truyền thống sử dụng việc đáp ứng nhu cầu của khách hàng hay tìm đến các
giải pháp xã hội như một công cụ nhằm đạt được lợi nhuận cho chủ sở hữu
của doanh nghiệp. Ngược lại, doanh nghiệp xã hội sử dụng hình thức kinh
doanh như một công cụ để đạt được các mục tiêu xã hội của mình.
Doanh nghiệp truyền thống = Phát hiện nhu cầu -> Sản phẩm -> Lợi nhuận
DNXH = Phát hiện vấn đề xã hội -> Mô hình kinh doanh -> Giải quyết
vấn đề xã hội
Rõ ràng, hai quy trình cũng như cách tiếp cận này tương phản nhau về bản
chất. Do đó, doanh nghiệp xã hội có thể có lợi nhuận, thậm chí cần lợi nhuận để
phục vụ mục tiêu xã hội, nhưng không “vì- lợi nhuận” mà “vì- xã hội”.
Một cơ sở sản xuất đồ thủ công mỹ nghệ, tranh thêu cho khách du lịch
nước ngoài cũng sử dụng lao động là người khuyết tật. Rõ ràng, họ có ý nghĩa
tích cực cho xã hội ở khía cạnh đó, nhưng vẫn là một doanh nghiệp thông
thường, bởi mục tiêu nguyên thủy của tổ chức này là lợi nhuận. Việc sử dụng
lao động là người khuyết tật chỉ là một phần trong kế hoạch kinh doanh của
họ, mà không phải là sứ mệnh xã hội để tổ chức này thành lập.
Thứ ba, tái phân phối lợi nhuận.
Mô hình doanh nghiệp xã hội đòi hỏi lợi nhuận phải được tái phân phối
trở lại cho hoạt động của tổ chức hoặc cho cộng đồng là đối tượng hưởng lợi.
14

Thực chất, hai đặc điểm ở trên về hoạt động kinh doanh và mục tiêu xã hội là
những nét cơ bản nhất về doanh nghiệp xã hội. Yêu cầu tái phân phối lợi
nhuận chỉ là tiêu chí để giúp phân định rõ đặc điểm “vì- lợi nhuận” hay “vì-xã
hội” mà thôi. Nguyên tắc cơ bản của doanh nghiệp xã hội là không được phân
phối lợi nhuận cho cá nhân. Doanh nghiệp xã hội không thể được coi là một
con đường làm giàu. Muốn làm giàu cá nhân phải tìm kiếm ở mô hình kinh
doanh truyền thống.
Thứ tư, sở hữu mang tính xã hội.
Một đặc điểm khác tuy không phổ biến nhưng được một số cách định
nghĩa doanh nghiệp xã hội đề cập là cấu trúc sở hữu và quản lý của doanh
nghiệp xã hội có sự tham gia của cộng đồng hoặc các bên liên quan, các bên
hưởng lợi... Điều này cho phép doanh nghiệp xã hội có tính tự chủ cao. Đây là
trường hợp của các Hợp tác xã hoạt động theo mô hình doanh nghiệp xã hội
rất hiệu quả ở một số nước.
Trên thực tế, hầu hết các doanh nghiệp xã hội đều có cấu trúc quản lý
cởi mở và dân chủ. Yêu cầu gắn kết với cộng đồng, các bên hưởng lợi và một
số lượng đối tác đông đảo, trong khi mục đích xã hội được đặt ở vị trí tối cao,
khiến các doanh nghiệp xã hội sẵn sàng chia sẻ “quyền lực” của mình với tất
cả các bên liên quan. Đáng chú ý, ở nhiều doanh nghiệp xã hội khái niệm đối
nhân - đối vốn không được áp dụng như tại các công ty cổ phần hay công ty
TNHH truyền thống. Tại không ít doanh nghiệp xã hội, Hội đồng quản trị
hoặc Hội đồng sáng lập viên đã áp dụng nguyên tắc “mỗi thành viên - một
phiếu bầu/ quyền biểu quyết như nhau” trong mọi quyết định của tổ chức, mà
không dựa vào tỷ lệ góp vốn của họ.
Thứ năm, phục vụ nhu cầu của Nhóm đáy.
Một trong những sứ mệnh đặc thù của doanh nghiệp xã hội là phục vụ
nhu cầu của Nhóm đáy. Đây là đối tượng những người nghèo và yếu thế nhất
trong xã hội, họ tạo nên một nhóm gồm 2 tỷ người với thu nhập dưới 2
USD/ngày. Và vì chiếm số đông nhất nhưng ở dưới đáy cùng của xã hội nên
15

được gọi là “Nhóm đáy” của Kim tự tháp (Bottom of Pyramid- BoP). Đáng
chú ý, nhóm đối tượng bị lề hóa, bao gồm người dân ở vùng sâu vùng xa,
người khuyết tật, người bị nhiễm HIV/AIDS, trẻ em đường phố, thất học,
phạm nhân mãn hạn tù... tuy không hoàn toàn nằm trong Nhóm đáy nhưng có
tỷ lệ và nguy cơ cao rơi vào Nhóm đáy, do đó cũng là một địa bàn trọng yếu
của các doanh nghiệp xã hội.
Trong khi khu vực nhà nước không kham nổi gánh nặng phúc lợi xã hội
của Nhóm đáy, khu vực doanh nghiệp tư nhân lại bỏ qua nhóm này, thay vào
đó họ thường lấy các nhóm có khả năng chi trả cao hơn làm khách hàng mục
tiêu. Chính vì vậy, doanh nghiệp xã hội đóng vai trò rất quan trọng để lấp đầy
khoảng trống mà cả “thất bại của nhà nước” và “thất bại của thị trường” để
lại. Chỉ có các doanh nghiệp xã hội mới có thể cung cấp hàng hóa và dịch vụ
cho đối tượng Nhóm đáy ở mức giá rẻ. Tại Colombia, một doanh nhân xã hội
thuộc mạng lưới Ashoka đã đứng ra thương thuyết với Công ty Colceramica
sản xuất vật liệu xây dựng để bán gạch men với giá rẻ cho các hộ nghèo ở
Usme- Bogota, tạo điều kiện cho các hộ này sửa lại nhà của họ. Từ sản phẩm
gạch men nhiều sản phẩm khác như mái lợp, sơn tường, cửa sổ cũng được
cung cấp theo một kênh đặc biệt có vai trò kết nối của doanh nghiệp xã hội.
Thứ sáu, những đặc điểm nổi bật khác của doanh nghiệp xã hội.
Tuy không phải là các đặc điểm mang tính cốt lõi, nhưng một số đặc
điểm chung và nổi bật sau đây cũng có thể được coi là những nét khắc họa
không thể thiếu của nhiều doanh nghiệp xã hội: Sáng kiến từ cơ sở (bottom-up
approach): Như đã đề cập, hầu hết các doanh nghiệp xã hội được hình thành
tự phát. Doanh nhân xã hội phát hiện vấn đề xã hội, họ tìm được mô hình kinh
doanh trong giải pháp xã hội và từ đó đưa sáng kiến vào thực tiễn nhằm giải
quyết các vấn đề xã hội đó. Chỉ có những con người gắn bó với cộng đồng,
thậm chí là người bản thân cũng thuộc nhóm đối tượng hưởng lợi của sáng
kiến đó mới có thể phát hiện và thấu hiểu một vấn đề xã hội cụ thể. Ví dụ như
chị Dương Phương Hạnh là người khiếm thính nên sáng lập Trung tâm nghiên
16

cứu giáo dục, đào tạo ngôn ngữ ký hiệu cho người khiếm thính; anh Nguyễn
Công Hùng là người khuyết tật vận động nhưng tự học thành thạo các kỹ năng
tin học nên sáng lập Trung tâm Nghị lực sống đào tạo tin học cho người
khuyết tật theo cách tiếp cận hòa nhập toàn diện (từ đào tạo đến tìm việc làm);
anh Tạ Minh Tuấn xuất phát từ bệnh tình của bố để thành lập Help
Corporation thực hiện mô hình bác sĩ gia đình, điều chỉnh lối sống. Tính cách
tự phát của doanh nghiệp xã hội cần được hiểu theo nghĩa tích cực như một sự
ngẫu nhiên, xuất phát từ nhu cầu của cuộc sống, không phải theo nghĩa tiêu
cực - như sự thiếu tổ chức mà chúng ta thường sử dụng.
Chính đặc điểm tự phát của doanh nghiệp xã hội giải thích tại sao họ luôn
thực tế, năng động và linh hoạt. Đây là tính cách đặc thù của rất nhiều Doanh
nhân xã hội. Có thể miêu tả họ như những phân tử luôn chuyển động, bùng nổ và
chính năng lượng tỏa ra là nguồn sáng kiến cho các giải pháp xã hội. Và chính
cách tiếp cận từ dưới lên (bottom-up) xuất phát trên nền tảng cộng đồng và cơ sở
(grass-roots), đã đem lại tính bền vững cho giải pháp xã hội của các doanh
nghiệp xã hội. Không ai có thể hiểu rõ vấn đề bằng các Doanh nhân xã hội và do
đó không có giải pháp nào phù hợp với cộng đồng và được cộng đồng chấp nhận
khi được phát triển từ chính cộng đồng đồng đó.
Ở khía cạnh khác, cách tiếp cận đặc trưng từ dưới lên khiến nhiều ý
kiến cho rằng doanh nghiệp xã hội chỉ có thể xuất phát từ khu vực tư nhân.
Đây là điểm sẽ khiến gây tranh cãi nếu chúng ta có ý định đưa một số loại
hình tổ chức thuộc khu vực Nhà nước áp dụng mô hình doanh nghiệp xã hội.
Trong trường hợp ở nước Anh, không ít ý kiến từ phía khu vực doanh nghiệp
xã hội đã phản đối Bộ trưởng Y tế Anh tìm kiểm khả năng đưa một chương
trình và Quỹ của ngành Y tế họat động theo mô hình doanh nghiệp xã hội.
Cởi mở và liên kết: Trong môi trường hoạt động xã hội, các doanh
nghiệp xã hội đều rất cởi mở và luôn sẵn sàng cho các khả năng liên kết.
Nguồn lực hạn chế và sự thôi thúc đưa ra những sáng kiến xã hội có tính khả
thi hình thành nếp tư duy cởi mở trước những thay đổi, ý kiến phản biện và
17

đặc biệt cơ hội tiếp cận vốn tài trợ, chia sẻ kiến thức và kinh nghiệm cũng như
hợp tác giữa các doanh nghiệp xã hội với nhau và giữa doanh nghiệp xã hội
với các đối tác liên quan. Có lẽ các doanh nghiệp xã hội là những người hơn
ai hết từ lâu đã quán triệt triết lý “connecting dots” của Steve Jobs.
Gắn chặt với vai trò cá nhân của doanh nhân xã hội: Có thể nói sự phát
triển của hầu như tất cả doanh nghiệp xã hội đều gắn chặt với vai trò của
người sáng lập là doanh nhân xã hội. Khác với các công ty cổ phần đại chúng,
vai trò cá nhân của doanh nhân xã hội có ảnh hưởng bao trùm đối với triết lý
hoạt động, phong cách tổ chức và làm việc ở mọi ngóc ngách của một doanh
nghiệp xã hội. Không những vì ý tưởng thành lập doanh nghiệp xã hội thường
thuộc về doanh nhân xã hội mà để xây dựng và phát triển doanh nghiệp xã hội
phụ thuộc rất lớn vào ý chí, nhiệt huyết và trí tuệ của doanh nhân xã hội.
Doanh nhân xã hội thường có đầy đủ tính cách và phẩm chất của một
doanh nhân truyền thống. Đó là khả năng sáng tạo, ham thay đổi, tinh thần
trách nhiệm, lạc quan, bền bỉ, ý chí, năng động, không chịu sự ràng buộc bởi
những hạn chế về nguồn lực. Không những vậy, họ còn là những người có
lòng trắc ẩn và mối quan tâm cao về xã hội hơn người khác, họ nhận thấy
trách nhiệm của mình trong các vấn đề xã hội. Không nhiều lý thuyết, họ
thích hành động, muốn nhìn thấy kết quả thực tiễn đạt được. Có thể xây dựng
được nhiều cơ sở sản xuất, cửa hàng hay tài sản giá trị, nhưng doanh nhân xã
hội luôn giữ phong cách giản dị, gần gũi, hòa đồng. Nếu chúng ta thấy các
doanh nhân truyền thống đã gặp nhiều khó khăn từ môi trường bên ngòai để
có thể tồn tại và phát triển, thì các doanh nhân xã hội còn gặp nhiều thử thách
hơn nữa, bởi họ thường phải cạnh tranh bình đẳng trong điều kiện thiếu thốn
về vốn, cơ sở vật chất, nhân lực, trình độ, sức khỏe, nhận thức của xã hội,
quan hệ với chính quyền. Đó là chưa kể nhiều doanh nghiệp xã hội đi tiên
phong trong các lĩnh vực mới phải bỏ ra chi phí rất lớn để “giáo dục” khách
hàng về sản phẩm mới của mình. Các doanh nghiệp xã hội sản xuất sản phẩm
hữu cơ (organic) và sản phẩm phong cách (life-style) là ví dụ điển hình ở đây.
18

Mặt khác, sự phụ thuộc quá nhiều vào doanh nhân xã hội cũng có thể
được coi là một trong những điểm yếu của doanh nghiệp xã hội. Đơn cử như
vấn đề kế thừa, liệu các thế hệ lãnh đạo sau này của doanh nghiệp xã hội có
duy trì được tinh thần, sứ mệnh và ý chí của thế hệ sáng lậpdoanh nghiệp xã
hội là một câu hỏi lớn cho không ít các doanh nghiệp xã hội.
Nhân viên của doanh nghiệp xã hội là người làm công tác xã hội
(social workers). Có thể nhận được sự góp sức của nhiều tình nguyện viên,
nhưng các nhân viên của doanh nghiệp xã hội, kể cả doanh nhân xã hội là
sáng lập viên, đều nhận lương cho lao động của mình như tại các tổ chức và
doanh nghiệp khác. Chính vì vậy, họ không phải là những tình nguyện viên.
Trên thế giới, công tác xã hội là một nghề nghiệp riêng biệt và khái niệm
những người làm công tác xã hội (social workers) từ lâu đã trở nên phổ biến.
Có thể nói, những người làm trong doanh nghiệp xã hội chính là những người
làm công tác xã hội thuộc loại này. [22] 1.1.3.2. Phân loại doanh nghiệp xã
hội.
Không có một mô hình nhất quán cho mọi doanh nghiệp xã hội. Dựa
trên thực tiễn vận động, có thể tóm tắt thành 3 loại hình như sau:
 Doanh nghiệp xã hội phi lợi nhuận (Non-profit Social Enterprises)
thường hoạt động dưới các hình thức như: trung tâm, hội, quỹ, câu lạc
bộ, tổ/nhóm tự nguyện. Điểm khác biệt là khả năng đưa ra được những
giải pháp mới và sáng tạo để giải quyết các vấn đề mà cả xã hội đang
quan tâm.

 Doanh nghiệp xã hội không vì lợi nhuận (Not-for-profit Social
Enterprises) do các doanh nhân xã hội sáng lập, với sứ mệnh xã hội
được công bố rõ ràng, xác định rõ sự kết hợp bền vững giữa sứ mệnh xã
hội với mục tiêu kinh tế, trong đó mục tiêu kinh tế là phương tiện để đạt
mục tiêu tối cao là phát triển xã hội;

 Doanh nghiệp có định hướng xã hội, có lợi nhuận (Social Business
Ventures). Mô hình này đặc biệt phổ biến trong lĩnh vực tài chính vi
19

mô với các ví dụ như Grameen Bank và BRAC ở Bangladesh, SKS
Microfinance ở Ấn độ, Bina Swadaya ở Indonesia, KIVA ở Mỹ… [18]
1.1.3.3. Phân biệt doanh nghiệp xã hội với các loại hình khác.
Thứ nhầt, doanh nghiệp xã hội và doanh nghiệp thông thường
Doanh nghiệp xã hội cũng giống như doanh nghiệp thông thường khác
được tổ chức và hoạt động theo một trong các loại hình doanh nghiệp nhất
định như: công ty cổ phần, công ty trách nhiệm hữu hạn…, chỉ phân biệt ở
mục tiêu hoạt động và mục đích việc sử dụng lợi nhuận của doanh nghiệp.
Phải khẳng định, doanh nghiệp thông thường và doanh nghiệp xã hội
đều là doanh nghiệp hoạt động theo cơ chế thị trường, nghĩa là phải có doanh
thu và lợi nhuận. Nhưng khác nhau ở mục tiêu: doanh nghiệp thông thường có
mục tiêu là lợi nhuận, doanh nghiệp xã hội vì mục tiêu phụng sự xã hội. Các
mục tiêu xã hội mà doanh nghiệp hướng đến thì vô cùng đa dạng. Tuy nhiên
đến đâu vẫn chưa rõ sự khác biệt, vì bản chất các doanh nghiệp thông thường,
không phải tất cả đều vì lợi nhuận, họ vẫn có những lý tưởng hay mục tiêu
cao cả. Và đi sâu hơn, để phân định một doanh nghiệp xã hội và một doanh
nghiệp thông thường, ở nơi nào sử dụng lao động trực tiếp là những người
yếu thế và những người có hoàn cảnh khó khăn, hay gián tiếp tạo cơ hội cho
họ tham gia vào chuỗi giá trị sản phẩm hay dịch vụ của mình, đó là doanh
nghiệp xã hội.
Thứ hai, doanh nghiệp xã hội và tổ chức phi chính phủ và tổ chức từ thiện.
Về nguồn vốn, doanh nghiệp xã hội huy động vốn như doanh nghiệp
thông thường, trong khi đó tổ chức NGO được tài trợ bởi một tổ chức/ cá
nhân và có thể gây quỹ tiếp tục trong quá trình hoạt động, còn tổ chức từ thiện
được tài trợ toàn bộ bởi các cá nhân/ tổ chức dưới dạng đóng góp.
Về mục đích hoạt động, doanh nghiệp xã hội hoạt động kinh doanh
mang lại lợi nhuận nhằm duy trì và phát triển các hoạt động với mục đích
đóng góp cho sự phát triển xã hội thông qua các sản phẩm và dịch vụ của
mình. Tổ chức NGO thì thực hiện một/ một vài mục đích cụ thể được định
20

trước bởi những sáng lập viên. Hoạt động của tổ chức NGO chỉ mang sứ
mệnh hoàn thành mục đích đặt ra, có thời hạn. Tổ chức từ thiện thực hiện các
hoạt động mang tính trợ giúp xã hội, đặc biệt cho các nhóm yếu thế và dễ bị
tổn thương mang tính bù đắp, mục đích có thể rõ ràng hoặc không rõ ràng.
Về bộ máy điều hành, doanh nghiệp xã hội có bộ máy điều hành và hoạt
động như doanh nghiệp thông thường, được trả thù lao cùng các chế độ như
doanh nghiệp thông thường. Bộ máy điều hành và hoạt động của tổ chức NGO
được trả thù lao và các chế độ theo quy định tổ chức đề ra. Bộ máy điều hành và
hoạt động của tổ chức từ thiện có thể được hoặc không được được trả lương,
thưởng dưới dạng hoạt động tình nguyện. Các chi phí quản lý và hoạt động được
quy định theo chính sách của mỗi quốc gia, nếu là tổ chức có đăng ký.
Về lợi nhuận, doanh nghiệp xã hội có lợi nhuận nhưng không được chia
lại cho các cổ đông mà được dùng toàn bộ cho việc tái đầu tư. Còn tổ chức
NGO và tổ chức từ thiện thì không có lợi nhuận.
Về nghĩa vụ đối với Nhà nước, doanh nghiệp xã hội có nghĩa vụ như
doanh nghiệp thông thường còn tổ chức NGO và tổ chức từ thiện hầu hư
không có nghĩa vụ gì. [18]
1.2. Pháp luật về doanh nghiệp xã hội.
1.2.1. Nhu cầu điều chỉnh pháp luật đối với doanh nghiệp xã hội.
Trong nghiên cứu của Trung tâm hỗ trợ sáng kiến phục vụ cộng đồng -
CSIP, sự hình thành và phát triển của các doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam
diễn ra qua 3 giai đoạn: (1) Giai đoạn sơ khai của doanh nghiệp xã hội ở Việt
Nam từ trước năm 1986, chủ yếu hoạt động dưới hình thức hợp tác xã thủ
công, tổ sản xuất nhỏ phục vụ đối tượng yếu thế như người khuyết tật, trẻ lang
thang... (2) Giai đoạn tự phát từ năm 1986 đến trước năm 2008, doanh nghiệp
xã hội bùng phát dưới nhiều hình thức khác nhau, các tổ chức xã hội tìm kiếm
phương thức sinh kế cho cộng đồng thiệt thòi. Nhiều doanh nghiệp xã hội
hình thành tiêu biểu như KOTO, Mai Handicaft, Reaching out... (3) Giai đoạn
định hình diễn ra từ sau năm 2008 đến nay, số lượng các doanh
21

nghiệp xã hội tăng nhanh. Xuất hiện các tổ chức hỗ trợ doanh nghiệp xã hội
như CSIP, Hội đồng Anh, Tia sáng... Nguồn vốn đầu tư cho xã hội cũng được
tăng lên.
Mặc dù ở Việt Nam trước đây đã có nền móng cho sự phát triển loại
hình doanh nghiệp xã hội cũng như ưu điểm của nó đối với nền kinh tế - xã
hội, cụ thể là đã từng có rất nhiều tổ chức sử dụng kinh doanh như một công
cụ để đóng góp cho cộng đồng, đặc biệt là cho nhóm người yếu thế. Một
nghiên cứu năm 2011 do Trung tâm CSIP - Hội đồng Anh phối hợp cùng với
Viện Nghiên cứu quản lý kinh tế Trung ương (CIEM) đã cho thấy, ở Việt
Nam có đến gần 200 tổ chức có đầy đủ đặc điểm để trở thành một doanh
nghiệp xã hội, trong số đó, được hình thành sớm nhất là Hợp tác xã Nhân đạo
thuộc Hội người khuyết tật Hà Nội, thành lập năm 1973. [19]
Tuy nhiên, trước khi Luật Doanh nghiệp năm 2014 ra đời, chưa có một
hành lang pháp lý nào để các doanh nghiệp hoạt động . Điều này dẫn đến tư
cách pháp lý, năng lực tổ chức và hoạt động, các vấn đề tiếp cận nguồn thu,
nguồn tài trợ, phân bổ lợi nhuận của nhiều doanh nghiệp xã hội còn nhiều hạn
chế. Vì vậy, một nhu cầu đặt ra cấp thiết là phải luật hóa quy định về doanh
nghiệp xã hội, tạo cơ sở pháp lý cho loại hình doanh nghiệp này phát triển.
Cho đến Luật Doanh nghiệp năm 2014, Nghị định số 96/2015/NĐ-CP
ngày 19/10/2015 của Chính phủ quy định chi tiết một số điều của Luật Doanh
nghiệp và Thông tư số 04/2016/TT-BKHĐT ngày 17/5/2016 của Bộ Kế hoạch
và Đầu tư quy định các biểu mẫu văn bản sử dụng trong đăng ký doanh
nghiệp xã hội, thì doanh nghiệp xã hội đã được pháp luật ghi nhận và nhận
diện một cách khá đầy đủ.
1.2.2. Khung pháp lý về doanh nghiệp xã hội.
Doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam đang trong giai đoạn phát triển sơ
khai nhưng tiềm năng rất lớn, góp phần chia sẻ trách nhiệm cũng như chăm lo
an sinh xã hội với Nhà nước (thông qua hoạt động đầu tư, kinh doanh sáng
tạo). Đây là lĩnh vực tiềm năng đối với các doanh nghiệp khởi nghiệp và bạn
22

trẻ có hoài bão làm giàu cho chính mình, đóng góp vào sự phát triển của đất
nước cũng như sống có ích cho xã hội. Nếu được tạo điều kiện tốt, các doanh
nghiệp xã hội hoạt động tại Việt Nam sẽ phát triển bền vững và mang lại
nhiều lợi ích hơn cho cộng đồng.
Trên thực tế, khung khổ pháp lý và cơ chế hỗ trợ doanh nghiệp là
những thành tố quan trọng tạo nên sự phát triển của doanh nghiệp xã hội.
Những nhân tố này đã được thiết lập ở một số quốc gia như: Luật Nền kinh tế
xã hội của Tây Ban Nha, Luật Hợp tác xã hội của Ý... Theo đó, doanh nghiệp
xã hội là đối tượng được hưởng một số ưu đãi. Cụ thể là:
Tài trợ từ Chính phủ: Các nước thành viên Liên minh châu Âu (EU)
thành lập các Qũy nhằm phát triển kinh tế - xã hội địa phương, trong đó các
doanh nghiệp xã hội được nhận các khoản thanh toán/ tài trợ từ Qũy khi tham
gia các hoạt động, hỗ trợ cung cấp các dịch vụ xã hội.
Ưu đãi trong đấu thầu cung cấp hàng hóa và dịch vụ công: Các nước
EU áp dụng hình thức ký hợp đồng cung cấp hàng hóa và dịch vụ công thông
qua đấu thầu như một công cụ hỗ trợ cho các trường, và mặt khác phải đảm
bảo phúc lợi xã hội. Ví dụ, ở Slovenia, luật pháp cho phép các doanh nghiệp
xã hội có sử dụng lao động khuyết tật và tình nguyện viên được ưu tiên tham
gia đấu thầu cung cấp hàng hóa và dịch vụ công. Trong đó, Chính phủ dành ít
nhất 30% các hợp đồng đấu thầu công khai cho các doanh nghiệp xã hội. Luật
mua sắm hàng hóa công có hiệu lực từ ngày 1/2/2006 của Áo cũng quy định
các doanh nghiệp xã hội có sử dụng lao động khuyết tật, phụ nữ, những người
thất nghiệp được ưu tiên tham dự các cuộc đấu thầu.
Ưu đãi về chính sách thuế:
- Đối với các tổ chức công ích tại Ý: lợi nhuận dùng để tái
đầu tư sẽ được áp dụng mức thuế ưu đãi chung là 12,5% thay vì mức
thuế thông thường là 40%; nếu theo đuổi mục tiêu xã hội được miễn
thuế sử dụng đất. Tuy nhiên, trên thực tế việc miễn chỉ áp dụng cho các
tổ chức công ích trong lĩnh vực y tế, giảng dạy, văn hóa và tôn giáo
23

nhân đạo; miễn thuế giá trị gia tăng (VAT) đối với hàng hóa và dịch vụ
cung cấp trong quá trình hoạt động...
- Chính sách thuế của Tây Ban Nha: các khoản trợ cấp và
quà tặng cho các tổ chức công ích được miễn thuế thu nhập nếu khoản
thu này không được coi là hoạt động kinh tế. Thu nhập từ hoạt động
kinh tế khác có liên quan của tổ chức công ích được miễn thuế nếu lợi
nhuận từ hoạt động này không vượt quá 20% tổng thu nhập hàng năm
của tổ chức. Thu nhập từ hoạt động kinh tế không liên quan được đánh
thuế ở mức ưu đãi là 10%. Tổ chức công ích được miễn thuế tài sản, và
thông thường được miễn thuế lợi nhuận đầu tư, thuế giá trị gia tăng.
- ...
Tóm lại, kinh nghiệm thực hiện chính sách hỗ trợ phát triển doanh
nghiệp xã hội ở các nước trên thế giới cho thấy có sự phân biệt rõ ràng hai
loại nguồn thu từ hoạt động thương mại và phi thương mại của doanh nghiệp
xã hội. Nguồn thu từ hoạt động thương mại đều bị đánh thuế. Nguồn thu từ
các khoản quyên góp từ chính phủ, cá nhân và tổ chức được miễn thuế thu
nhập. Các hoạt động của doanh nghiẹp xã hội, tổ chức công ích theo đuổi mục
đích xã hội (hay phi lợi nhuận) sẽ được miễn giảm các loại thuế gián thu như
thuế kinh doanh, thuế giá trị gia tăng, thuế bất động sản.
Hỗ trợ về thể chế:
- Hỗ trợ thành lập và hoạt động doanh nghiệp xã hội: Tây
Ban Nha đã thành lập mạng lưới “Điểm truy cập và khởi sự doanh
nghiệp”, trong đó hỗ trợ các thủ tục hành chính và tư vấn thành lập
công ty cho các đối tượng yếu thế, phụ nữ, thanh niên có kế hoạch
thành lập doanh nghiệp xã hội. Ngoài ra, Chính phủ tuyển dụng 100
công chức chuyên hỗ trợ thành lập doanh nghiệp trên mạng Internet và
tiến hành cải cách hành chính “một cửa” nhằm hỗ trợ doanh nghiệp xã
hội và doanh nghiệp vừa và nhỏ.
- Duy trì kiểm soát chất lượng hoạt động của doanh nghiệp
24

xã hội: Luật Doanh nghiệp xã hội của Ý yêu cầu Bộ Lao động và Các
vấn đề xã hội chịu trách nhiệm chính trong việc xây dựng cơ chế giám
sát và quản lý chất lượng hoạt động của doanh nghiệp xã hội. Luật của
Tây Ban Nha cũng yêu cầu Chính phủ phải trình báo cáo về doanh
nghiệp xã hội (2 năm/ lần) cho Quốc hội.
Thành lập cơ quan điều phối:
Hiện nay, một số nước EU nỗ lực hỗ trợ phát triển doanh nghiệp xã hội
thông qua việc thành lập cơ quan điều phối. Nhìn chung, các nước quan tâm
đến phát triển doanh nghiệp xã hội đã thiết lập một mạng lưới và cơ quan điều
phối có vai trò: (i) Hợp tác với Chính phủ trong xây dựng chính sách phát
triển; và (ii) Đề ra các biện pháp và hỗ trợ doanh nghiệp xã hội phát triển
hướng tới cộng đồng. [21]
Doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam hoạt động dưới nhiều hình thức tổ
chức và địa vị pháp lý khác nhau. Với mỗi loại hình tổ chức được điều chỉnh
bởi hệ thống các văn bản pháp luật khác nhau và có những chính sách hỗ trợ
phát triển khác nhau. Bên cạnh đó, khi doanh nghiệp xã hội đầu tư kinh doanh
vào những lĩnh vực, địa bàn hoặc cho đối tượng được khuyến khích thì được
hưởng các chính sách ưu đãi liên quan tùy thuộc vào lĩnh vực, địa bàn hay đối
tượng mà doanh nghiệp lựa chọn. Các chính sách ưu đãi đặc thù như đầu tư
trong lĩnh vực cung ứng dịch vụ công, bảo vệ môi trường, đầu tư tại địa bàn
miền núi, hay cho nhóm đối tượng yếu thế (người nghèo, người khuyết tật,
đồng bào vùng sâu vùng xa...)
Đối với mô hình doanh nghiệp xã hội đăng ký theo Luật Doanh nghiệp
năm 2014 được hưởng các chính sách ưu đãi, hỗ trợ theo Nghị định số
96/2015/NĐ-CP quy định chi tiết một số điều của Luật Doanh nghiệp. Cụ thể là:
- Nhà nước khuyến khích và tạo điều kiện cho các tổ chức,
cá nhân thành lập doanh nghiệp xã hội có mục tiêu hoạt động nhằm giải
quyết các vấn đề xã hội, môi trường vì lợi ích cộng đồng.
- Doanh nghiệp xã hội được hưởng các ưu đãi và hỗ trợ đầu
25

tư theo quy định của pháp luật.
- Doanh nghiệp xã hội được tiếp nhận viện trợ phi chính phủ
nước ngoài để thực hiện mục tiêu giải quyết các vấn đề xã hội, môi
trường theo quy định của pháp luật về tiếp nhận viện trợ phi chính phủ
nước ngoài.
Các doanh nghiệp xã hội hoạt động trong lĩnh vực xã hội và môi
trường, có thể được hưởng các chính sách ưu đãi về xã hội hóa theo Nghị
quyết 05/2005/NQ-CP ngày 18/4/2005 nhằm đẩy mạnh xã hội hóa các hoạt
động giáo dục, y tế, văn hóa, thể thao và Nghị định 69/2008/NĐ-CP ngày
30/5/2008 của Chính phủ ban hành một nội dung chính sách ưu đãi cơ sở xã
hội hóa. Đó là:
Chính sách ưu đãi về cơ sở hạ tầng và đất đai:
- Cơ sở thực hiện xã hội hóa được thuê dài hạn với giá ưu
đãi (không bao gồm tiền thuê đất, tiền đền bù giải phóng mặt bằng và
tiền lãi của cơ sở kinh doanh nhà, cơ sở hạ tầng).
- Được Nhà nước giao đất hoặc cho thuê đất đã hoàn thành
giải phóng mặt bằng theo các hình thức: (a) Giao đất không thu tiền sử
dụng đất; (b) Cho thuê đất và miễn tiền thuê đất; (c) Giao đất có thu
tiền sử dụng đất và được miễn tiền sử dụng đất.
- Cơ sở thực hiện xã hội hóa được miễn lệ phí trước bạ khi
đăng ký quyền sử dụng đất, quyền sở hữu tài sản gắn với đất; được
miễn các khoản phí, lệ phí khác liên quan đến quyền sử dụng đất, tài
sản gắn với đất.
- Áp dụng thuế suất thuế thu nhập doanh nghiệp là 10%
trong suốt thời gian hoạt động.
- Được miến thuế thu nhập doanh nghiệp trong 4 năm, kể từ
khi có thu nhập chịu thuế và giảm 50% thuế thu nhập doanh nghiệp
trong 5 năm tiếp theo.
26

- Các dịch vụ y tế, khám chữa bệnh, dạy học, nhập khẩu
máy móc thiết bị cho nghiên cứu khoa học, hàng viện trợ... không phải
đối tượng nộp thuế giá trị gia tăng.
- Được ưu đãi về thuế xuất khẩu, thuế nhập khẩu.
Chính sách ưu đãi về tín dụng: Được vay vốn tín dụng đầu tư hoặc hỗ
trợ đầu tư theo quy định về tín dụng đầu tư của Nhà nước.
Như vậy, có thể thấy Việt Nam cũng đã có một khung pháp lý cơ bản
về doanh nghiệp xã hội. Và trong thời gian tới, với sự phát triển của mô hình
doanh nghiệp xã hội cũng như sự học tập có chọn lọc từ các nước nước trên
thế giới, khung pháp lý về doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam sẽ ngày càng
được hoàn thiện và đi vào thực tiễn.
27

Tiểu kết Chƣơng 1
Doanh nghiệp xã hội ở nước ta ngày càng có vai trò quan trọng, góp
phần giải quyết hiệu quả, bền vững các vấn đề xã hội. Trong nền kinh tế thị
trường vẫn đang trong giai đoạn chuyển đổi ở nước ta, sự công nhận chính
thức đối với doanh nghiệp xã hội trong Luật Doanh nghiệp năm 2014 có ý
nghĩa quan trọng trong việc kết nối giữa khu vực Nhà nước với khu vực tư
nhân, là công cụ hữu hiệu để phát huy các sáng kiến xã hội, huy động các
nguồn lực để giải quyết các nhu cầu của cộng đồng.
Tuy nhiên, để phát huy tối đa sức mạnh và tiềm lực của doanh nghiệp
xã hội cần phải có một khung pháp lý ổn định, chi tiết cho tổ chức và hoạt
động của các doanh nghiệp xã hội. Trong tương lại, việc ban hành một đạo
luật riêng về hỗ trợ doanh nghiệp xã hội là vô cùng cần thiết.
28

Chƣơng 2
THỰC TRẠNG HOẠT ĐỘNG CỦA DOANH NGHIỆP XÃ HỘI VÀ PHÁP
LUẬT VỀ DOANH NGHIỆP XÃ HỘI TẠI VIỆT NAM HIỆN NAY.
2.1. Sự ra đời và phát triển của doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam.
* Thời kỳ trước đổi mới 1986
“Doanh nghiệp xã hội” là thuật ngữ mới xuất hiện tại Việt Nam vào
cuối thế kỷ XX. Trong cơ chế tập trung bao cấp, Nhà nước là chủ thể duy nhất
có trách nhiệm đảm bảo các dịch vụ xã hội được phân phối tới người dân. Sự
hình thành và hoạt động của các tổ chức chính trị xã hội như: Hội Phụ nữ,
Đoàn thanh niên... luôn đặt dưới sự lãnh đạo của Đảng, gắn chặt với hệ thống
quản lý Nhà nước và là nơi duy nhất qua đó cá nhân có thể tham gia vào hoạt
động cộng đồng. Trong thời kỳ này, các loại hình tổ chức xã hội độc lập với
Nhà nước như các NGO không được phép hoạt động ở Việt Nam. Bên cạnh
đó, chỉ có kinh tế Nhà nước và kinh tế tập thể được công nhận là hai thành
phần kinh tế chủ đạo của đất nước.
Trong bối cảnh ấy, hợp tác xã (HTX) là hình thức tổ chức kinh tế - xã
hội phù hợp duy nhất được thành lập để đáp ứng một số nhu cầu đặc biệt của
xã viên theo tinh thần cộng đồng: hợp tác, chia sẻ và cùng hưởng lợi. HTX
được coi là một tổ chức thuộc sở hữu cộng đồng, đồng thời là một đơn vị kinh
tế độc lập. Nhiều HTX ra đời với mục đích tương trợ các hội viên có hoàn
cảnh đặc biệt khó khăn như HTX thương binh, HTX của người khuyết tật...
Các mô hình này đã có những hỗ trợ rất tích cực và hiệu quả cho các đối
tượng thuộc chính sách xã hội nói trên góp phần làm giảm gánh nặng đối với
chính sách an sinh xã hội của Nhà nước cho nhóm đối tượng này. Chính vì
vậy, HTX có thể được coi là mô hình doanh nghiệp xã hội sớm nhất ở Việt
Nam. Việc phát triển HTX, đặc biệt là HTX trong lĩnh vực đảm bảo chính
sách an sinh xã hội đối với một số nhóm đối tượng yếu thế, đảm bảo quá trình
góp sức lao động, góp của cải vật chất làm ăn chung, dưới sự hỗ trợ của Nhà
29

nước góp phần quan trọng vào việc hình thành nên một mô hình doanh nghiệp
xã hội đầu tiên ở Việt Nam.
Với tính chất như vậy, trong số các HTX ra đời trong giai đoạn này,
chúng ta thấy bên cạnh các HTX mang tính sản xuất là chủ yếu như HTX
nông nghiệp, HTX tiểu thủ công nghiệp... thì một số không nhỏ được thành
lập để tạo việc làm, hỗ trợ cuộc sống cho những đối tượng yếu thế của xã hội,
chủ yếu là người khuyết tật. Hầu hết HTX của người khuyết tật hoạt động
trong lĩnh vực tiểu thủ công nghiệp như mây tre, đan thêu, may mặc... bởi đây
được coi là những việc làm phù hợp với sức khỏe và điều kiện lao động của
họ. Đây là đặc trưng điển hình của một doanh nghiệp xã hội mà các HTX này
đã có. Tuy nhiên, đây mới chỉ là một mô hình mang tính chất tương tự như
các doanh nghiệp xã hội. Còn trong giai đoạn này, ở Việt Nam chưa có khái
niệm doanh nghiệp xã hội cũng chưa thực sự có doanh nghiệp xã hội nào
được thành lập và hoạt động trên cơ sở các chủ trương, chính sách của Đảng
cũng như pháp luật của Nhà nước.
* Giai đoạn Đổi mới từ năm 1986 đến năm 2010
Ở Việt Nam, mặc dù trong các giai đoạn trước doanh nghiệp xã hội đã
bắt đầu xuất hiện dưới hình thức HTX từ rất lâu, nhưng các doanh nghiệp
mang tính chất xã hội với mục tiêu xã hội và có đầy đủ các đặc điểm cơ bản
của mô hình doanh nghiệp xã hội chỉ bắt đầu phát triển kể từ khi chính sách
đổi mới được thực hiện vào năm 1986. Đây là cột mốc đánh dấu sự thừa nhận
các thành phần kinh tế mới là kinh tế tư bản Nhà nước, kinh tế tư bản tư nhân
và kinh tế cá thể tiểu chủ. Nhờ đó, vai trò chủ động của cá nhân và cộng đồng
trong việc cung cấp và trao đổi các dịch vụ đáp ứng nhu cầu của người dân đã
được công nhận và phát triển.
Thời kỳ Đổi mới đánh dấu một bước phát triển mạnh mẽ về kinh tế của
Việt Nam. Đặc biệt là chính sách mở cửa, đa phương hóa, đa dạng hóa các
giao lưu kinh tế, dẫn đến việc các nguồn vốn đầu tư trực tiếp nước ngoài và
vốn viện trợ phát triển đối với Việt Nam tăng nhanh chóng. Sự gia tăng của
30

các doanh nghiệp có vốn đầu tư nước ngoài (doanh nghiệp FDI) đã thổi một
luồng gió mới vào các quan hệ kinh tế của Việt Nam trong giai đoạn này. Các
mô hình doanh nghiệp mới được du nhập, các cách thức quản trị mới từ nước
ngoài được áp dụng ở Việt Nam. Bên cạnh đó, mô hình doanh nghiệp hoạt
động phi lợi nhuận, hoạt động vì mục tiêu xã hội đã theo chân các nhà đầu tư
nước ngoài vào Việt Nam, đem lại những phúc lợi xã hội rất lớn cho xã hội
Việt Nam giai đoạn này.
Đây là giai đoạn Nhà nước có nhiều chính sách cởi mở, tạo lập khung
khổ pháp lý cho sự phát triển các tổ chức kinh tế và xã hội ngoài Nhà nước.
Các chính sách này đã giúp các tổ chức và doanh nghiệp phát triển cộng đồng
thực sự nở rộ. Số liệu thống kê cho thấy có tới hơn 1000 tổ chức NGO, 320
hiệp hội hoạt động cấp quốc gia và 2150 hội hoạt động trên nguyên tắc tự
nguyện và tự chủ ở Trung ương và địa phương. Hầu hết tất cả các tổ chức này
nhận hỗ trợ tài chính từ các tổ chức NGO quốc tế và nhà tài trợ để duy trì hoạt
động và cung cấp dịch vụ cho cộng đồng. Ngoài ra, ở Việt Nam còn có hàng
nghìn tổ chức có tính cộng đồng như nhà văn hóa, câu lạc bộ và mảng phụ
trách hoạt động kinh doanh thuộc các tổ chức chính trị - xã hội quần chúng (ví
dụ như: Hội Phụ nữ, Hội Cựu chiến binh, Hội Người tàn tật...) và hàng nghìn
đơn vị sự nghiệp đang thực hiện chức năng cung cấp phúc lợi xã hội của Nhà
nước (mang lại các dịch vụ công cộng như quản lý chất thải, nguồn nước...).
Các tổ chức này đều có một số đặc điểm của doanh nghiệp xã hội và có khả
năng chuyển thành doanh nghiệp xã hội trong tương lai. [16]
Nhìn chung, giai đoạn Đổi mới là điều kiện thuận lợi cho sự phát triển
của các doanh nghiệp và tổ chức xã hội ngoài Nhà nước, trong đó có doanh
nghiệp xã hội. Tuy nhiên, sự tách biệt hai lĩnh vực hoạt động kinh tế và xã hội
cả trong tư duy lẫn hoạt động thực tế đã hạn chế sự ra đời của mô hình hỗn
hợp như doanh nghiệp xã hội. Giai đoạn này đã xuất hiện những doanh nghiệp
xã hội khá điển hình, hoạt động dưới nhiều hình thức đa dạng như Trường
Hoa Sữa, Doanh nghiệp xã hội KOTO, Công ty TNHH Mai
31

Handicrafts tại Thành phố Hồ Chí Minh... Các doanh nghiệp xã hội trong giai
đoạn này tuy còn ít, phương thức hoạt động chưa hiệu quả, khung pháp lý cho
tổ chức và hoạt động còn thiếu tuy nhiên cũng cho thấy tiềm năng rất lớn cho
sự hình thành và phát triển cho doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam.
* Từ năm 2010 đến nay
Sau 30 năm đổi mới, Việt Nam đã đạt được những thành tựu quan trọng
trong công cuộc công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước. Từ một nền kinh tế
nông nghiệp lạc hậu với 90% dân số làm nông nghiệp, Việt Nam đã xây dựng
được cơ sở vật chất - kỹ thuật, hạ tầng kinh tế - xã hội từng bước đáp ứng cho
sự nghiệp công nghiệp hóa, hiện đại hóa, tạo ra môi trường thu hút nguồn lực
xã hội cho phát triển.
So với thời kỳ trước đổi mới, diện mạo đất nước có nhiều thay đổi, kinh
tế duy trì tốc độ tăng trưởng khá, tiềm lực và quy mô nền kinh tế tăng lên (đạt
ngưỡng thu nhập trung bình), đời sống nhân dân từng bước được cải thiện;
đồng thời tạo ra nhu cầu và động lực phát triển cho tất cả các lĩnh vực của đời
sống xã hội, đội ngũ doanh nghiệp, doanh nhân đã thực sự trở thành lực lượng
quan trọng để thực hiện đường lối công nghiệp hóa, hiện đại hóa đất nước.
Tuy nhiên, với sức tăng trưởng kinh tế trong những năm qua, Việt Nam không
còn thuộc nhóm các nước nghèo và vì thế những nguồn tài trợ từ các tổ chức
thế giới ngày càng giảm.
Việc dừng các chương trình hỗ trợ phát triển, hỗ trợ xã hội từ các
nguồn vốn nước ngoài, cộng thêm việc ngân sách Nhà nước dành cho an sinh
xã hội còn khá hạn chế đã đặt cho Việt Nam một thách thức trong việc đạt
được các giải pháp tốt về an sinh xã hội.
Chính vì vậy, việc xây dựng và phát triển mô hình doanh nghiệp xã hội
tại Việt Nam để giải quyết các vấn đề an sinh xã hội là rất cần thiết. Doanh
nghiệp xã hội giải quyết được cả hai mục đích xã hội và kinh tế, trong đó mục
tiêu xã hội là mục tiêu chủ đạo, thông qua mục tiêu kinh tế để đạt được mục
tiêu xã hội.
32

Một nghiên cứu năm 2011 do Trung tâm Hỗ trợ sáng kiến phục vụ cộng
đồng (CSIP) - Hội đồng Anh phối hợp cùng với Viện Nghiên cứu quản lý
kinh tế Trung ương (CIEM) đã cho thấy, ở Việt Nam có đến gần 200 tổ chức
có đầy đủ đặc điểm để trở thành một doanh nghiệp xã hội, trong số đó, được
hình thành sớm nhất là Hợp tác xã Nhân đạo thuộc Hội người khuyết tật Hà
Nội, thành lập năm 1973. Tuy nhiên, cho đến Luật Doanh nghiệp năm 2014,
Nghị định số 96/2015/NĐ-CP ngày 19/10/2015 của Chính phủ quy định chi
tiết một số điều của Luật Doanh nghiệp và Thông tư số 04/2016/TT-BKHĐT
ngày 17/5/2016 của Bộ Kế hoạch và Đầu tư quy định các biểu mẫu văn bản sử
dụng trong đăng ký doanh nghiệp xã hội, thì doanh nghiệp xã hội mới được
pháp luật ghi nhận và nhận diện một cách khá đầy đủ.
Tính đến thời điểm cuối năm 2016, số liệu do Trung tâm Nghiên cứu Kinh
tế và Chính sách (VEPR) thuộc Trường Đại học Kinh tế, Đại học Quốc gia Hà
Nội công bố cho thấy, trong hơn 1 năm, số lượng doanh nghiệp xã hội tại Việt
Nam đã tăng lên gấp đôi, từ khoảng 3.000 doanh nghiệp lên hơn 6.000 doanh
nghiệp. Một số doanh nghiệp xã hội tiêu biểu như Zó-Project, Trang trại Hữu cơ
Tôi tự nhiên (I-Nature), Công ty Cổ phần Đầu tư Du lịch Phát triển Cộng đồng…
Mặc dù đã có cơ sở pháp lý cho việc thành lập, hoạt động và phát triển của
doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam, song số lượng doanh nghiệp xã hội chưa
nhiều, quy mô còn nhỏ và ảnh hưởng xã hội chưa lớn.
2.2. Thực trạng hoạt động của doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam hiện nay.
2.2.1. Những thuận lợi của doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam.
Hiện nay, trên thế giới phong trào doanh nghiệp xã hội phát triển mạnh
mẽ và lan tỏa trên nhiều lĩnh vực. Ở Việt Nam, doanh nghiệp xã hội đang tiếp
tục phát triển, mở rộng, được xã hội biết đến và tôn vinh. doanh nghiệp xã hội
tại Việt Nam có nhiều thuận lợi để phát triển, nếu biết năm bắt những thuận
lợi này tạo thành thời cơ thì doanh nghiệp xã hội Việt Nam sẽ có nhiều bước
tiến mới trong tương lai.
Thứ nhất, nhu cầu sử dụng dịch vụ phúc lợi cho người dân ngày càng
33

tăng, do đó cần doanh nghiệp xã hội đóng vai trò hỗ trợ Nhà nước cung cấp
các dịch vụ này cho các nhóm đối tượng khác nhau.
Thứ hai, ưu thế của doanh nghiệp xã hội so với doanh nghiệp thông
thường đó chính là việc Nhà nước tạo hành lang pháp lý để mô hình doanh
nghiệp này được ưu đãi về tài chính, tiếp nhận viện trợ. Các doanh nghiệp xã
hội nói chung có thể tiếp nhận viện trợ phi Chính phủ nước ngoài theo quy
định của pháp luật về tiếp nhận viện trợ phi Chính phủ nước ngoài. Ngoài ra,
doanh nghiệp xã hội được tiếp nhận tài trợ từ các cá nhân, cơ quan, tổ chức
trong nước và nước ngoài đã đăng ký hoạt động tại Việt nam. Đó chính là
nguồn lực quan trọng để các doanh nghiệp xã hội có thể thực hiện được mục
tiêu xã hội, môi trường đã đăng ký.
Thứ ba, trong quá trình cải cách hành chính, một trong những nhiệm vụ
quan trọng là cải cách khu vực sự nghiệp xông lập, chuyển đổi hoạt động theo
cơ chế doanh nghiệp, tự chủ quản lý, tự chịu trách nhiệm, tách bạch sự nghiệp
với hành chính, nâng cao hiệu quả hoạt động và hiệu quả sử dụng vốn, Theo
đó, mô hình doanh nghiệp xã hội có thể xem là mô hình phù hợp đối với việc
chuyển đổi các đơn vị sự nghiệp công lập.
Thứ tư, các doanh nghiệp xã hội mới thường áp dụng tốt sự phát triển
khoa học kỹ thuật, do đó sản phẩm làm ra có giá cả cạnh tranh so với các sản
phẩm cùng loại. Ngoài ra là sự phát triển và ứng dụng của “kinh tế chia sẻ” đã
huy động được số lượng lớn cộng đồng quan tâm tới các dự án của những
doanh nghiệp xã hội mới này.
Thứ năm, xu hướng cho thấy cần thiết chuyển đổi vai trò của Nhà nước
từ người trực tiếp cung cấp dịch vụ phúc lợi sang vai trò người mua dịch vụ
phúc lợi từ các tổ chức, doanh nghiệp. Điều này tạo cơ hội cho các chủ thể xã
hội khác ngoài Nhà nước (các tổ chức xã hội, khu vực kinh tế tư nhân, doanh
nghiệp, cộng đồng...) tham gia cung ứng các dịch vụ công cho người dân.
Thứ sáu, hoạt động vì mục đích xã hội, cho nên, những người sáng lập
doanh nghiệp xã hội, ban lãnh đạo, quản lý hoặc những tình nguyện viên đều là
34

những con người tâm huyết với mục đích đã lựa chọn. Họ có thể khắc phục được
mọi khó khăn từ tài chính tới thiếu vắng các quy định pháp luật để hoạt động.
Với những thuận lợi này, doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam hoàn toàn
có cơ hội để phát triển và hội nhập với hệ sinh thái doanh nghiệp xã hội trên
thế giới.
2.2.2. Một số khó khăn của doanh nghiệp xã hội tại Việt Nam.
Doanh nghiệp xã hội vẫn còn là một lĩnh vực rất mới mẻ ở Việt Nam,
điều này dẫn tới một loạt những khó khăn, thách thức mà các doanh nghiệp xã
hội Việt Nam đang phải đối mặt.
Thứ nhất, Doanh nghiệp xã hội phải hoạt động theo mô hình doanh
nghiệp. Theo quy định tại Điều 10 Luật Doanh nghiệp năm 2014, doanh nghiệp
xã hội phải là doanh nghiệp, được đăng ký, hoạt động theo Luật Doanh nghiệp.
Đây là một quy định hết sức khiên cưỡng, không phù hợp với thông lệ quốc tế về
mô hình doanh nghiệp xã hội. Quy định như trên đã loại bỏ một số mô hình hết
sức phù hợp với các mục đích xã hội, môi trường, đó là hợp tác xã. Ở Việt Nam
các HTX không được coi là doanh nghiệp, mà chỉ được coi là “tổ chức kinh tế
tập thể” hình thành trên cơ sở “sở hữu tập thể”. Theo Luật Doanh nghiệp năm
2014, doanh nghiệp xã hội không được thành lập dưới hình thức HTX. Quy định
này đã bỏ qua các đặc tính ưu việt rất phù hợp với các mục tiêu xã hội của các
HTX đó là tính chất sở hữu tập thể, tinh thần cộng đồng. Trên thực tế, từ trước
năm 1986 nhiều doanh nghiệp xã hội thực tế đã tồn tại ở nước ta dưới hình thức
hợp tác xã như “hợp tác xã thương binh”, “hợp tác xã người tàn tật”… các cơ sở
này có những đóng góp đáng kể trong việc tạo công ăn việc làm và cuộc sống
tích cực cho cho các xã viên là những nhóm người dễ bị tổn thương, khó hòa
nhập trong xã hội. Bởi vậy, các HTX chính là một mô hình rất phù hợp cho các
doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam.
Thứ hai, quy định về việc sử dụng ít nhất 51% lợi nhuận để tái đầu tư.
Theo quy định tại Điều 10 Luật Doanh nghiệp năm 2014, doanh nghiệp xã hội
trong suốt quá trình tồn tại và hoạt động luôn phải sử dụng tối thiếu 51% tổng
35

lợi nhuận hàng năm để nhằm thực hiện mục tiêu xã hội, môi trường như đã
đăng ký. Tuy nhiên, trong thực tế, những năm đầu tiên khi thành lập, hoạt
động, nhà đầu tư phải bỏ nhiều vốn đầu tư, cũng như chưa thể huy động tài
trợ từ các nguồn lực khác, việc khởi sự kinh doanh còn nhiều khó khăn. Do
đó, ngay từ đầu, lợi nhuận đã bắt buộc phải chia sẻ thì dẫn đến khó khăn cho
sự phát triển của doanh nghiệp xã hội trong những năm đầu thành lập.
Thứ ba, chưa có quy định cụ thể về chuyển đổi trực tiếp từ doanh
nghiệp thông thường sang doanh nghiệp xã hội. Mặc dù tại Điểm a, Khoản 2,
Điều 10 Luật Doanh nghiệp năm 2014 đã quy định trường hợp doanh nghiệp
đang hoạt động muốn chuyển thành doanh nghiệp xã hội hoặc doanh nghiệp
xã hội muốn từ bỏ mục tiêu xã hội, môi trường, không sử dụng lợi nhuận để
tái đầu tư thì doanh nghiệp phải thông báo với cơ quan có thẩm quyền để tiến
hành các thủ tục theo quy định của pháp luật. Tuy nhiên, trong Nghị định số
96/2015/NĐ-CP hướng dẫn thi hành một số điều của Luật Doanh nghiệp năm
2014 và Thông tư 04/2016/TT-BKHĐT hướng dẫn về biểu mẫu đối với đăng
ký doanh nghiệp xã hội đều chưa quy định cụ thể hồ sơ thủ tục chuyển đổi
giữa 2 mô hình này. Các văn bản hướng dẫn kể trên mới chỉ quy định cụ thể
việc chuyển đổi cơ sở bảo trợ xã hội, quỹ xã hội và quỹ từ thiện thành doanh
nghiệp xã hội.
Thứ tư, về cơ quan quản lý doanh nghiệp xã hội. Hiện tại, các doanh
nghiệp xã hội được thành lập, quản lý bởi cơ quan đăng ký doanh nghiệp như
các doanh nghiệp thông thường khác. Mọi thủ tục hành chính đều được giải
chung như các doanh nghiệp thông thường, tuy nhiên, doanh nghiệp xã hội lại
có những đặc thù riêng, đặc biệt như tiếp nhận tài trợ, thực hiện các mục tiêu
xã hội, môi trường… Do đó, việc quản lý chung bởi cùng 1 cơ quan có thể sẽ
gây khó khăn.
Thứ năm, thiếu vốn và yếu kém trong khả năng tiếp cận các nguồn tài
chính. Các nguồn tài chính, ở đây đề cập tới cả nguồn vốn khởi sự doanh
nghiệp và cả nguồn vốn phát triển doanh nghiệp, là yếu tố quan trọng cơ bản
đối với bất kỳ lĩnh vực kinh doanh và phát triển tổ chức nào. Đối với một số
36

Một số vấn đề pháp lý về doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam hiện nay.doc

Một số vấn đề pháp lý về doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam hiện nay.doc

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Một số vấn đề pháp lý về doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam hiện nay.doc

Similar to Một số vấn đề pháp lý về doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam hiện nay.doc (20)

More from Dịch vụ viết thuê đề tài trọn gói 👉👉 Liên hệ ZALO/TELE: 0917.193.864 ❤❤

More from Dịch vụ viết thuê đề tài trọn gói 👉👉 Liên hệ ZALO/TELE: 0917.193.864 ❤❤ (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (20)

Một số vấn đề pháp lý về doanh nghiệp xã hội ở Việt Nam hiện nay.doc