Azərbaycan Təbiblər Birliyi ( ATB )

1. Azərbaycan Tibb Universiteti
Fənn:İmmunologiya
Mövzu:Autoimmun xəstəliklərin
yaranma nəzəriyyələri

2. İmmun sistemin fəaliyyətində hər hansı bir dəyişiklik onun
tənziminin pozulması ilə bağlıdır.İmmun sistem tərəfindən
yaradılan immun cavab aşağıdakı tiplər üzrə baş verə bilər:
1. AG-nə qarşı adekvat normal immun cavabın və yaddaş
hüceyrələrinin yaranması bəzən yoluxucu xəstəliklərlə
nəticələnir.
2. İmmun sistemdə ümumi xronik autotənzimin pozulması (genetik
xarakterli, müəyyən müdafiə mexanizminin çatışmazlığı, AG-nin
yüksək dozada persistensiyası).
3. İmmun sistemin tənzimləməsinin tamamilə pozulması, bütün
adaptasiya və kompensasiya mexanizmlərinin effektsiz olması və
ağır proqressivləşən autoimmun xəstəliklərin yaranması.

3. Normada orqanizmin immun sistemi öz hüceyrə və toxumalarına
qarşı immun cavab yaratmamalıdır, çünki əks təqdirdə bu vəziyyət
orqanizmin özü-özünün məhvinə səbəb olur.Beləliklə autoimmunitet
yaranır, buda orqanizmin öz hüceyrə və toxumalarına qarşı
tolerantlığın itməsi kimi xarakterizə olunur.

4. Müasir dövrdə çoxlu autoimmun xəstəliklər qeyd
olunmuşdur və onlar klinik immunologiyanın ən mürəkkəb
problemi olaraq qalmaqdadır.Hal-hazırda autoimmun
xəstəliklərin ümumi sayı 80-dən artıqdır.
Autoimmun xəstəliklər 2 qrupa bölünür:
1)Orqan spesifik autoimmun xəstəliklər – ağır miasteniya,
Xaşimoto tireiditi, Qreyvs xəstəliyi və s.
2)Orqan qeyri-spesifik autoimmun xəstəliklər (sistem
qırmızı qurd eşənəyi, revmatoid artriti və s).

5. Hal-hazırda autoimmun xəstəliklərin yaranması haqqında
onlarla nəzəriyyə təklif olunmuşdur.Onlardan bəzilərini
qeyd edək.
1. “Qadağan olunmuş ” klonlar nəzəriyyəsi
2. “Antigenlərin kənarda qalması” nəzəriyyəsi
3. “İmmunoloji tənzimin pozulması” nəzəriyyəsi
4. “İdiotip-antiidiotip əlaqələrin pozulması” nəzəriyyəsi
5. B-limfositlərin poliklonal aktivləşməsi nəzəriyyəsi
6. “Superantigenlərin təsirindən autoimmunitetin yaranması”
nəzəriyyəsi
7. “Genetik meyllilik” nəzəriyyəsi
8. “Molekulyar mimikriya” nəzəriyyəsi

6. “Qadağan olunmuş ” klonlar nəzəriyyəsi
İmmun sistemin inkişafı zamanı tolerantlığın yaranmaması bəzən
müxtəlif patoloji vəziyyətlərlə bağlıdır.Timus və qırmızı sümük
iliyində autoreaktiv T- və B- limfositlərin eliminasiyası pozulur və bu
səbəbdən təbii tolerantlıq yaranmır.

7. “Antigenlərin kənarda qalması” nəzəriyyəsi
Orqanizmin bir sıra toxumaları müəyyən anatomik baryerlərlə
qorunur (cinsi vəzlər, göz toxuması, beyin, qalxanabənzər vəz).Bu
səbəbdən, immun sistemin inkişafı zamanı bu toxumaların
antigenləri limfositlərlə kontakda olmur və oradan klonların
eliminasiyası baş vermir.Baryerin pozulması toxumalardakı
antigenlərin qan axarına keçməsinə səbəb olur. Orqanizmin öz
immunsəlahiyyətli hüceyrələri onları yad bilib, onlara qarşı immun
müdafiə mexanizmini işə salır.

8. “İmmunoloji tənzimin pozulması” nəzəriyyəsi
a) T-supressorların funksiyasının azalması. Hesab olunur ki, T-
supressorlar B-limfositlər tərəfindən öz toxumalarına qarşı
əkscisimlərin sintezini ləngidir və tolerantlığı saxlayır.T-
supressorların miqdarı və ya funksiyaları pozularsa autoreaktiv
B-limfositlər öz toxumalarına qarşı aktivləşir.Belə hal isə
autoimmun xəstəliklərin yaranmasına təkan verir.

9. b)T-helperlərin funskiyasının pozulması. T-helperlərin funksiyasının
artması autoreaktiv B-limfositlər tərəfindən, hətta T-supressorların
normal fəaliyyəti zamanı belə, öz toxumalarına qarşı immun cavabın
yaranmasına səbəb ola bilər.Beləliklə də, orqanizmdə
immunrequlyator mexanizmlərin normal fəaliyyəti zamanı da
autoimmun xəstəlik əmələ gəlir.
c)T-h1 və T-h2-limfositlərin sitokin sintezinin pozulması. Son illərdə
autoimmun patologiyanın əmələ gəlməsində T-limfositlərin sitokin
sintezinin Th1 və Th2 tərəfindən immun tənzimin pozması hesabına
yarandığı fərz edilir.

10. “İdiotip-antiidiotip əlaqələrin pozulması” nəzəriyyəsi
İg-in idiotipi determinantın aktiv mərkəz ilə sıx əlaqəlidir.Xəstələrin
qan zərdabında, hətta sağlam şəxslərdə öz immunqlobulinlərinə
qarşı əkscisimlərin aşkar olunması (belə akscisimlərə antirevmatoid
faktor aiddir) buna təsdiq ola bilər.

11. B-limfositlərin poliklonal aktivləşməsi nəzəriyyəsi
Aşkar olunmuşdur ki, müxtəlif təribli kimyəvi və bioloji maddələr B-
limfositləri aktivləşdirmək, onların proliferasiyasına və əkscisim
sintezinə səbəb olur.Autoreaktiv B-limfositlərin poliklonal
aktivləşməsi baş verərsə, autoəkscisimlər sintez olur və autoimmun
xəstəlik inkişaf edir.Bu prosesdə aşağıdakı aktivatorlar əsas rol
oynayır:
 Lipopolisaxaridlər
 Təmizlənmiş tuberkulin zülalı
 Staphylococcus aureus –un A proteini
 T-hüceyrə və makrofaqal limfokinlər
 İg-nin Fc fraqmenti
 Antifunqal preparatlar (nistatin, amfoterisin B)
 Mikoplazmalar
 Patogen ibtidailər (Trypanosoma cruzi, Plazmodium malariae)
 Viruslar (Epşteyn-Bar, qızılca)
 Polianionlar
 Proteolitik fermentlər (tripsin).

12. “Superantigenlərin təsirindən autoimmunitetin yaranması”
nəzəriyyəsi
Adi antigenlər tərəfindən yalnız bir və ya bir neçə T-helperlər
aktivləşirsə, bakterial superantigenlər AG-nin spesifikliyindən asılı
olmayaraq eyni zamanda çox saylı T- və B- limfositləri
aktivləşdirmək qabiliyyətinə malikdirlər.Superantigenin antigeni
təqdim edən hüceyrələr tərəfindən udulmur, superantigen spesifik
tanıma etapını yan keçir, beləliklə də T-hüceyrə reseptoru ilə qeyri
spesifik rabitəyə girir.Belə bir momentdə sanki antigeni tanıdan
histouyğunluq kompleksi ilə T-hüceyrə reseptorlar arasında çarpaz
bir əlaqə yaranır.

13. Superantigenlər arasında staphylococcus aureus (A, B, C
endotoksin), Streptococcus pyogenes (eritrogen toksini, A, B, C, D
toksinləri) və başqalarını göstərmək olar.Superantigenlər tərəfindən
qida toksikoinfeksiyası, toksiki şok, artrit və başqa xəstəliklər yarana
bilər.
Superantigenlərin autoimmun xəstəliklərin inkişafında 3 immun
mexanizmi məlumdur:
a) Autoreaktiv T-limfositlərin aktivləşməsi.
b) Autoreaktiv B-limfositlərin aktivləşməsi.
c) Antigeni təqdim edən hüceyrələrin aktivləşməsi.

14. “Genetik meyllilik” nəzəriyyəsi
Belə bir fikir vardır ki, müxtəlif xromosomlarda yerləşən ən azı 6 gen
autoimmun xəstəliklərin yaranmasına nəzarət edir.Bu genlərin bir
hissəsi immun cavabın yaranmasında əsas rol oynayan ƏHK-nin
payına düşür.Təsdiq olunmuşdur ki, əksər autoimmun xəstəliklər
HLA sisteminin bəzi antigenləri ilə, məsələn revmatoid artritində -
HLA-DR4, Haşimoto tireoditində - HLA-DR5, yayılmış sklerozda –
HLA-DR2, sistem qırmızı qurd eşənəyində isə HLA-DR3 ilə bağlılığı
var.

15. “Molekulyar mimikriya” nəzəriyyəsi
Bəzi mikrobların antigen determinantları sahib determinantlarına
identik olur və belə hallarda sahibin immun sistemi tərəfindən
tanına bilmir.Nəticədə orqanizmdə patoloji proses və ya yoluxucu
xəstəlik baş verir.Antigenlərin bir-birinə oxşarlığı (mimikriya
fenomeni) iki variantda ola bilər.Bəzən mikrob və sahib antigenləri
tam identik deyil, onların arasında böyük oxşarlıq var (homologiya).

16. İkinci variantda isə orqanizmin öz antigenləri bir sıra faktorların
təsirindən strukturlarını dəyişib, modifikasiyaya uğrayırlar və
immun sistemi tərəfindən yad antigen kimi spesifik cavab
yaradırlar.Belə faktorlara :
 Patogen törədicilər
 Ksenobiotiklər
 Dərman preparatlar
 Şüa
 Müəyyən temperatur rejimi
 Sərbəst radikallar və s.
Son illər aşkar edilib ki, iltihab prosesində sintez olunan sitokinlər
(İL-1, İL-2, İNF) qan və toxuma hüceyrələrin autoimmun
zədəənməsində iştirak edib, autoantigenlərin yaranmasında
müəyyən rol oynayırlar.

17. Dİqqətİnİzə görə
təşəkkür edİrəm