2. İmmunitetin iki əsas təsir mexanizmi mövcuddur:
qeyri-spesifik müdafiə (rezistentlik) va spesifik immun
reaksiyalar. Bu reaksiyaların hər birinin hüceyrə və
humoral tipləri var. Spesifik immun cavabın inkişafı ilk
növbədə, antigenin (AG) xüsusiyyətləri (timusdan aslı və
timusdan aslı olmayan AG-lər) va makroorqanizmin
immun vəziyyətindən asılıdır. Hüceyrə immun cavabı
immunsəlahiyyətli hüceyrələr və həll olmuş faktorlar
vasitəsi ilə həyata keçirilir. İmmunsəlahiyyətli hüceyrələr
3 qrupa bölünür:
• AG-nı tanıdan hüceyrələr — monositlər, malkrofaqlar,
immunetelial hüceyrələr, Langerhans hüceyrələri,
dendrit immunerələr va s.
• Requlyator hüceyrələr — T- və B-limfositlar, T-
helperlər, T-supressorlar, yaddaş hüceyrələri.
• Effektor hüceyrələr — T-killerlər və əkscisim sintezini
yaradan B-limfositlar.
3.
4. Monositlər və makrofaqlar qanın digər formalı
elementləri kimi sümük iliyində (embrional
dövrdə sarılıq kisəsi və qaraciyərdə) ümumi
plüripotent (polipotent, totipotent) kötük
hüceyrələrindən əmələ gəlirlər. Onlar və
qranulositlər (neytrofillər, bazofillər,
eozinofillər) qranulositar-monositar sıranın
inkişafının əsasında duran ümumi əcdada
malikdirlər. Bu hüceyrələrdən ayrılan monositar
sırası sümük iliyində monoblast və promonosit
mərhələlərini keçdikdən sonra monositə çevrilib
qana daxil olurlar. Monoblastlardan
monositlərin formalaşması 2-3 gün çəkir.
Monositlər qan dövranında cəmi 2-4 gün qalır.
Sonra onlar toxumalara keçib yerli
makrofaqlara çevrilirlər.
6. T-limfositlərin aktivlik diapazonları daha
genişdir. Onlar müxtəlif funksiyanı yerinə
yetirən subpopulyasiyalardan təşkil olunmuşlar.
Bunlardan əsasları T-killerlər və T-
helperlərdirlər.
T-killerlər sitotoksiki aktivliyə malikdirlər.
Onlara T-sitotoksiki hüceyrələr də deyilir.
Onların mübarizəsi hüceyrədaxili antigenlərə
(məs., virusla yoluxmuş hüceyrələrə),
transformasiyaya uğramış (məs., şiş
hüceyrələrinə) hüceyrələrə qarşı yönəldilmişdir.
T-helperlər (help ingil. kömək deməkdir) B- və
T-limfositləri və həmçinin makrofaqlar
tərəfindən yaradılan immunoloji cavab
reaksiyalarının yerinə yetirilməsinə kömək
edirlər. T-killer və T-helper hüceyrələrinin
supressor funksiyaları da vardır. İmmunoloji
reaksiyaların tənzimlənməsində onlar mühüm
rol oynayırlar.
7. T-limfositlərin antigen
reseptorları
Limfositlorin səthində bir neçə tip reseptor var:
1.bütün limfositlər üçün eyni olan;
2.eyni növ orqanizmlərdə limfositlər üçün eyni
olan;
3.T — limfositlər üçün eyni olan;
4.T — və B — limfositlər üçün eyni olan;
5.hər bir subpopulyasiyanın limfositləri üçün
eyni olan.
10. T-effektorlar (Te) Bu limfositlər digər
populyasiyalarla əlqəyə girərək, onların təsirini
artıra yaxud zəiflədə bilir, transplantatın
qopmasını təmin edir. Onlar sitotoksin
vasitəsilə hədəf hüceyrələrə təsir göstərərək,
ləng tipli hiperhəssəslıq reaksiyasını (LTHR)
formalaşdırır.
T-sitotoksik (Ts) CD8+ reseptorunu daşıyan
T-limfositlər diferensiasiya zamanı sitotoksik
təsir xüsusiyyətlərini qazanır. Ts hüceyrələr
allogen transplantasiya AG-ri və ya virus AG-
ri ilə sensibilizasiya zamanı yaranır.
11.
12. T-killerlər
Bu hüceyrələr infeksiyaya tutulmuş və ya
bədxassəli hüceyrələri dağıtmaq qabiliyyətinə malik
olan sitotoksik limfositlərə aiddir. Hədəf
hüceyrələrin zədələnməsi T-killerlərlə onların
birbaşa kontaktı zamanı baş verir. Bu effekt T-
killerlərin sintez etdiyi limfatoksinlərin təsiri
nəticəsində, komplement sis-teminin iştirakı
olmadan həyata keçir. T-killerlərə bənzər başqa
xüsusi T hüceyrələr də (K hüceyrələr) fəaliyyat
göstərir. Bu hüceyrələr İgG və İgM əkscisimlərlə
yüklənmiş hədəf hüceyrələrinin sitotoksik lizisini
yaradır. K-hüceyrələrin səthində T- və B-
limfositlorin xüsusi reseptorları yoxdur. T-k
uzunömürlü hüceyrə sayılır.
13. B-limfositlər
B-limfositlərin differensasiası ümumi limfoid hüceyrələrin
sələfləri olan qırmızı sümük iliyindən başlayır va bu prosesdə
bir sıra sitokinlər iştirak edir, məs. İL-2, İL-3, İL-7, İL-9 və
s. Bu proses bir neçə mərhələdən ibarətdir:
• İmmunqlobulinlərin biosintezini təmin edən molekulyar
genetik aparatın inkişafı. Bu proses immunqlobulinlərin
genomunun yeniden qurulması (İg-rin variabel hissənin
müxtalifliyinin təmin olunması) va genlərin hüceyrə
metabolizminə produktiv inteqrasiyası.
• Gen molekullarının ekspressiyası — hüceyrə daxilinə
immunqlobulin reseptorlarından siqnalların çatdırılması.
• Genlərin membran molekullarına ekspressiyası — B-
limfositlarin digər hüceyrələrlə, xüsusən də T — limfositlər və
follikulyar dendrit hüceyrələrlə qarşılıqlı əlaqəsi. Bu molekullara
CD40, OHK II, CD45 va boy amillari olan İL-4, İL-2 aiddir.
• B-limfositlərin effektiv fəaliyyət göstərmələri üçün
membran reseptorları olan CD 19, CD20 və CD21
ekspressiyası.
14.
15.
16. İmmun cavabın hüceyrə tipi
T-limfositlərin aktivliyinə əsaslanır:bəzi T-
limfositlər(killerlər) birbaşa,digərləri-
limfokinlər vasitəsilə antigenə təsir edir.T-
limfositlər kimi B-hüceyrələr də
antigenspesifik membran reseptorları
daşıyır.T-reseptor kompleksin tərkibinə iki
polipeptid zəncirdən ibarət,çox formalılığı ilə
fərqlənən antigenspesifik reseptorlar daxildir.
17. • İmmun cavabın hüceyrə tipinin
induksiyasında vacib rolu antigen tanıyan və
təqdim edən hüceyrələr,sonra T-limfositləri
aktivləşdirən makrofaqlar oynayır.Bundan
əlavə makrofaqlar T-hüceyrələrin
differensasiya və proliferasiyasını stimulə edən
mediatorlar xaric edir.Əgər T-limfosit özünə
antigeni birləşdirirsə,onda makrofaqal
faktorun təsirindən spesifik T-hüceyrə
klonlarının əmələ gəlməsi ilə proliferasiya
başlanır.Bununla bərabər,yaddaşın T-effektor
və ya T-hüceyrələrin differensasiyası davam
edir.Antigenlə ilk kontaktdan sonra yaranan
immun cavabın inkişafı və hüceyrə tip ilə bağlı
olan immunizasiya sensibilizasiya adlanır.
20. T-limfositlər makrofaq faktoru və antigenlə
aktivləşirlər.Bu limfositlər digər T-hüceyrələri
stimulə edən İL-2 sintez etməyə başlayırlar.
Hüceyrə tipli immun reaksiyalara aiddir:
― Hüceyrədaxili mikroorqanizmlərə
qarşı(viruslar,göbələklər) hüceyrə tip reaksiya;
― Toxuma və orqanın transplantasiya olunmuş
hüceyrələrinə qarşı limfositlərin sitotoksik effekti;
― Aktivləşmiş T-limfositləri ilə şiş hüceyrələrinin
dağılması;
― Ləng tipli yüksəkhəssaslıq reaksiyaları;
― Autoimmun pozğunluqlarda hüceyrə tipli
reaksiyalar.
21. Hüceyrə tipli immun reaksiyaların ümumi
xüsusiyyətləri
T-limfositlər bu reaksiyalarda plazmatik hüceyrədən fərqli
olaraq,müəyyən şəraitdə yenidən kiçik limfositlərə(yaddaş
hüceyrəyə) çevrilir və effektor-hüceyrə keyfiyyətində iştirak
edir.T-limfositlərin effektor təsiri həm düz sitotoksik,həm də
ayrılanimmunoblastlara çevrilirlər.Bir neçə gündən sonra bu
immunoblastlar yenidən parakortikal zonada toplaşaraq kiçik
limfositlər yaradırlar.Limfokinlər bu prosesə digər limfositləri
də cəlb edə bilirlər. limfokinlərin aktivliyi hədəf hüceyrələrinə
təsir edə bilər.Sensibilizasiya zamanı limfatik düyünlərdə
səciyyəvi dəyişikliklər müşahidə olunur.Artıq antigenlə
kontaktdan bir neçə gün sonra kiçik limfositlər timusdan asılı
zonada immunoblastlara çevrilirlər.Bir neçə gündən sonra bu
immunoblastlar yenidən parakortikal zonada toplaşaraq kiçik
limfositlər yaradırlar.Limfokinlər bu prosesə digər limfositləri
də cəlb edə bilirlər.
