19. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku

„Projekt współfinansowany ze środków Europejskiego Funduszu Społecznego”
MINISTERSTWO EDUKACJI
NARODOWEJ
Anna Syska
Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych
i w podeszłym wieku 322[03].Z3.04
Poradnik dla ucznia
Wydawca
Instytut Technologii Eksploatacji – Państwowy Instytut Badawczy
Radom 2007

1
Recenzenci:
lek. med. Ewa Rusiecka
lek. med. Paweł Szymczyk
Opracowanie redakcyjne:
mgr Anna Syska
Konsultacja:
mgr Ewa Kawczyńska-Kiełbasa
Poradnik stanowi obudowę dydaktyczną programu jednostki modułowej 322[03].Z3.04
„Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku”, zawartego
w modułowym programie nauczania dla zawodu higienistka stomatologiczna.

2
SPIS TREŚCI
1. Wprowadzenie 3
2. Wymagania wstępne 4
3. Cele kształcenia 5
4. Materiał nauczania 6
4.1. Stomatologiczne problemy zdrowotne ludzi w podeszłym wieku 6
4.1.1. Materiał nauczania 6
4.1.2. Pytania sprawdzające 10
4.1.3. Ćwiczenia 10
4.1.4. Sprawdzian postępów 11
4.2. Biologia procesów starzenia 12
4.3. Zasady Ŝywienia ludzi w podeszłym wieku 19
4.4. Pielęgnacja jamy ustnej 23
4.5. Etyka w zawodzie higienistki stomatologicznej i organizacja działań
edukacyjnych 29
5. Sprawdzian osiągnięć 33
6. Literatura 37

3
1. WPROWADZENIE
Poradnik będzie Ci pomocny w przyswajaniu wiedzy z zakresu edukacji prozdrowotnej
dla osób dorosłych i w podeszłym wieku.
W poradniku zamieszczono:
– wymagania wstępne, umiejętności jakie powinien posiadać uczeń przed przystąpieniem
do realizacji programu jednostki modułowej,
– cele kształcenia, umiejętności jakie uczeń opanuje podczas realizacji programu jednostki
modułowej,
– materiał nauczania, w którym zawarte są niezbędne treści teoretyczne, umoŜliwiające
prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku,
– pytania sprawdzające, które umoŜliwią ocenę przygotowania do wykonania ćwiczeń,
– ćwiczenia do samodzielnego rozwiązania, które zawierają polecenie, sposób wykonania
oraz wykaz materiałów do wykonania ćwiczenia oraz pomagają ukształtować
umiejętności praktyczne i zweryfikować nabytą wiedzę teoretyczną,
– sprawdzian postępów, który pomoŜe ocenić poziom wiedzy po wykonaniu ćwiczeń,
– sprawdzian osiągnięć, który po zrealizowaniu wszystkich tematów jednostki modułowej
pozwoli ocenić poziom nabytych umiejętności,
– wykaz literatury.
Schemat układu jednostek modułowych
322[03].Z3.01
Planowanie i organizowanie
stomatologicznej działalności
edukacyjnej
322[03].Z3
Edukacja zdrowotna
322[03].Z3.02
Prowadzenie edukacji prozdrowotnej
dla kobiet w ciąŜy i karmiących
322[03].Z3.03
Prowadzenie edukacji prozdrowotnej
dla dzieci i młodzieŜy
322[03].Z3.04
Prowadzenie edukacji
prozdrowotnej
dla osób dorosłych
i w podeszłym wieku

4
2. WYMAGANIA WSTĘPNE
Przystępując do realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− korzystać z róŜnych źródeł informacji,
− posługiwać się podstawową terminologią stomatologiczną,
− stosować zasady higieny jamy ustnej osób w starszym wieku i dorosłych,
− rozróŜniać choroby jamy ustnej u osób dorosłych,
− dokonywać analizy działań edukacyjnych,
− rozwiązywać problemy w zakresie dolegliwości osób starszych,
− zaplanować profilaktykę chorób jamy ustnej,
− komunikować się z uczestnikami procesu pracy,
− rozwiązywać problemy w zakresie wykonywania zadań zawodowych,
− korzystać z komputera,
− współpracować w grupie.

5
3. CELE KSZTAŁCENIA
W wyniku realizacji programu jednostki modułowej, powinieneś umieć:
− określić zasady zapobiegania chorobom wieku dojrzałego,
− wyjaśnić i scharakteryzować zmiany ogólnoustrojowe oraz narządu Ŝucia związane ze
starzeniem się organizmu człowieka,
− określić wpływ funkcjonowania gruczołów dokrewnych na stan zdrowia człowieka
w podeszłym wieku,
− scharakteryzować odrębności psychiki osoby w wieku podeszłym i funkcjonowanie
w zmieniającej się sytuacji ekonomiczno-społecznej,
− dokonać oceny stanu zdrowotnego narządu Ŝucia u osób dorosłych i w podeszłym wieku,
− wyjaśnić wpływ higieny jamy ustnej na stan zdrowotny zębów i przyzębia,
− scharakteryzować problemy zdrowotne dotyczące układu stomatognatycznego,
występujące u osób dorosłych i w podeszłym wieku,
− wyjaśnić wpływ okołozębowych i przyzębnych ognisk zakaŜenia na organizm człowieka,
− uzasadnić konieczność leczenia i rehabilitacji narządu Ŝucia,
− scharakteryzować najczęstsze przyczyny braków zębowych i bezzębia,
− wyjaśnić wpływ braków w uzębieniu na zdrowie fizyczne oraz samopoczucie psychiczne
i społeczne,
− określić zasady profilaktyki zaburzeń w narządzie Ŝucia wynikających z braków
w uzębieniu,
− poinstruować pacjentów o moŜliwości skorzystania z zaopatrzenia protetycznego,
− poinstruować pacjenta o zasadach uŜytkowania protez zębowych oraz o konieczności
higienicznego ich utrzymania,
− rozpoznać problemy pacjenta wynikające z uŜytkowania protez zębowych,
− określić przyczyny stomatopatii protetycznych,
− zorganizować i przeprowadzić działania edukacyjne związane z profilaktyką i wczesnym
leczeniem zmian chorobowych w obrębie narządu Ŝucia,
− dostosować formy, metody i środki dydaktyczne do moŜliwości poznawczych odbiorców,
zwłaszcza osób w podeszłym wieku,
− posłuŜyć się pomocami dydaktycznymi podczas realizacji zajęć edukacyjnych,
− zachęcić osoby dorosłe i w podeszłym wieku do zachowań słuŜących zdrowiu,
− udzielić porad na temat racjonalnego odŜywiania,
− uzasadnić konieczność zapobiegania chorobom nowotworowym i wczesnego
rozpoznawania stanów przedrakowych układu stomatognatycznego,
− podjąć współpracę z instytucjami społecznymi w zakresie usprawniania narządu Ŝucia
osób w podeszłym wieku,
− podjąć współpracę z placówkami kulturalno-oświatowymi w celu propagowania
stomatologicznej edukacji zdrowotnej,
− udokumentować realizację przeprowadzonych działań edukacyjnych,
− zastosować ogólnie przyjęte zasady etyki.

6
4. MATERIAŁ NAUCZANIA
4.1. Stomatologiczne problemy zdrowotne ludzi w podeszłym
wieku
4.1.1. Materiał nauczania
Naturalne uzębienie człowieka to 32 zęby, po 16 na kaŜdym łuku. Zmiana liczby
i umiejscowienie braków zębów, powoduje tworzenie się wielu sytuacji, które wymagają od
lekarza indywidualnego podejścia. Aby ułatwić pracę z ludźmi w podeszłym wieku, którzy
najczęściej mają liczne ubytki wprowadzono klasyfikację braku uzębienia. WyróŜnia się
klasyfikacje:
− Kennedyego,
− Applegata,
− Fabiana,
− Balasińskiego.
Klasyfikacja Kennedyego jest najbardziej rozpowszechniona i znana. Sugeruje ona
wybór rodzaju uzupełnienia protetycznego, które odbudowuje utracony ząb. Dzieli się ona na
4 klasy, z których pierwsze trzy mają po cztery modyfikacje oznaczone literami A, B, C, D.
Podział klasyfikacji Kennedyego:
− klasa 1 – obejmuje przypadki, w których siodła protezy są dwustronne leŜą ku tyłowi.
Jest to często spotykany typ protezy. W tej klasie mieszczą się braki obustronne
skrzydłowe oraz braki w odcinku przednim,
− klasa 2 – naleŜą do niej przypadki, w których siodło protezy jest jednostronne i leŜy ku
tyłowi. Do tej klasy zalicza się braki skrzydłowe jednostronne oraz róŜne braki
w pozostałym łuku zębowym,
− klasa 3 – obejmuje przypadki jednostronnego braku zębów,
− klasa 4 –siodło jest podparte poprzednio w stosunku do zębów filarowych.
Jedną z waŜniejszych cech decydujących o wyglądzie twarzy jest prawidłowe
usytuowanie płaszczyzny zgryzowej, która przebiega przez szczyty guzków i brzegi sieczne
zębów. Stan, w którym powierzchnie zgryzowe Ŝuchwy maksymalnie stykają się
z powierzchniami zgryzowymi szczęki nazywa się zwarciem. Maksymalnemu zwarciu
towarzyszy określona odległość Ŝuchwy od szczęki, zwana wysokością zwarcia. Prawidłowa
wysokość nadaje twarzy młodzieńczy wygląd, natomiast skrócenie jej powoduje starczy
wygląd. Niepełne, częściowe zwarcie zębów następuje podczas Ŝucia pokarmów.
Utrata części korony i brak zębów, jaki występuje często u ludzi w podeszłym wieku
powoduje wtórne deformacje łuków zębowych, które polegają na:
− wysunięciu,
− pochyleniu,
− rotacji,
− przemieszczeniu.

7
Rys. 1. Deformacje łuków zębowych
Zęby styczne ulegają tym przemianom na skutek braku zębów pozostałych, dochodzi
często do nieprawidłowej artykulacji oraz do zmiany rozkładu sił biomechanicznych.
Brak zębów powoduje równieŜ obniŜenie wysokości zwarcia, skrócenie długości dolnego
odcinka twarzy, przez co twarz wygląda na starszą. Zmienia się równieŜ napięcie mięśni
mimicznych dolnej części twarzy i co równieŜ wpływa na wyraz twarzy.
Niektóre zaburzenia czynnościowe narządu Ŝucia powstałe na skutek deformacji
wtórnych łuków zębowych mogą być wyrównane. Są to zaburzenia, które nie wyzwalają
objawów bólowych. Niektóre zaburzenia czynności narządu Ŝucia w wieku podeszłym
związane są z pojawieniem się parafunkcji. Są to czynności mimowolne, które nie są
związane z właściwościami fizjologicznymi. NaleŜą do nich zaciskanie szczęk, zgrzytanie
zębami, skurcze mimowolne.
Mechanizm skurczów mimowolnych opiera się na tendencjach do stresu. Zwiększenie
napięcia psychicznego przyczynia się do zmiany progu wraŜliwości propioreceptorów mięśni
poprzez bodźce, które z ośrodkowego układu nerwowego przesyłane są do wrzeciona
i propioreceptorów mięśni. Powodem powstawania skurczy, które objawiają się zaciskaniem
szczęk są równieŜ stany zapalne, ból, podraŜnienie.
Najbardziej zaawansowane zmiany w układzie zębowo-szczękowo-twarzowym występują
przy całkowitej utracie zębów. U osób bezzębnych zmiany dotyczą układu kostnego, stawu
skroniowo-Ŝuchwowego oraz błony śluzowej jamy ustnej. Zmiany zanikowe zachodzą
w obrębie wyrostka zębodołowego i przebiegają odmiennie w szczęce i w Ŝuchwie. W szczęce
zanika stok przedsionkowy wrostka zębodołowego, w skutek czego łuk bezzębnego wyrostka
zmniejsza się i zbliŜa się wielkością do trzonu szczęki. W Ŝuchwie zanik zaczyna się na stronie
przedsionka jamy ustnej.
Zanik kości szczęki moŜe doprowadzić do przesunięcia podłoŜa kostnego protezy do
kolca nosowego. Pionowy zanik wyrostka zębodołowego Ŝuchwy jest przyczyną zbliŜenia się
grzbietu części podniebienia i guzów szczękowych.
U osób bezzębych nasilają się teŜ zmiany w stawie skroniowo- Ŝuchwowym. Guzek
stawowy ulega rozpłaszczeniu, krąŜek stawowy rozpłaszcza się. Przy daleko rozwiniętym
zaniku wyrostków zębodołowych, występują teŜ zmiany w błonie śluzowej jamy ustnej.
Prawidłowo ukształtowane wyrostki zębodołowe pokryte są nieruchomą błoną śluzową.
W miarę postępu zmian błona śluzowa staje się cieńsza i bardziej wiotka.
W bezzębiu zmiany wyglądu twarzy pogłębiają się, przy czym zwykle:
− policzki i wargi są zapadnięte,
− fałdy nosowo-wargowe silnie pogłębione,
Deformacje
łuków zębowych
pochylenie rotacja
przemieszczenie
wysunięcie

8
− odcinek bródkowo-nosowy skrócony,
− Ŝuchwa wysunięta ku przodowi.
Utrata zębów odgrywa równieŜ duŜą rolę w Ŝyciu psychicznym kaŜdego człowieka. Zęby
zdrowe, białe, ułoŜone w harmonijnym łuku są atrybutem zdrowia, piękna i młodości.
Napięcie mięśni mimicznych twarzy daje wygląd młody lub starczy. Zasadniczymi
czynnościami układu stomatognatycznego są:
− Ŝucie,
− artykulacja dźwięków,
− połykanie.
Rys. 2. Układ stomatognatyczny
Zaburzenia artykulacji dźwięków szczególnie spółgłosek powstaje przy braku uzębienia
przedniego. Dolegliwość ta jest uciąŜliwa, poniewaŜ człowiek musi borykać się
z nieprzychylnością otoczenia, dotyczącą jego nieestetycznego wyglądu oraz niewyraźnej
mowy. Ubytki zębów zakłócają równieŜ czynność, jaką jest Ŝucie. Stopień zaburzenia tej
funkcji związany jest z liczbą i rodzajem ubytków. Nieprawidłowo rozdrobniony pokarm
przyczynia się do zaburzeń trawienia, nienaturalnej perystaltyki jelit. Trudność moŜe sprawić
formowanie kęsa pokarmu i przesycanie go śliną.
Właściwe leczenie i rehabilitacja protetyczna polega na odbudowie braków uzębienia
i zapewnieniu podstawowych czynności układu narządu Ŝucia. Profilaktyka dotyczy zespołu
mięśniowo-stawowego oraz podłoŜa protetycznego. Prawidłowa profilaktyka zaczyna się juŜ
w momencie badania pacjenta i polega na uświadomieniu błędów, jakie popełniał podczas
niewłaściwej higieny jamy ustnej oraz zaplanowanie metody leczenia i rehabilitacji.
W badaniu i leczeniu naleŜy podjąć decyzję o usunięciu lub pozostawieniu pozostałości
zębów.
Profilaktyka ortodontyczna jest bardzo istotna, juŜ w młodym wieku naleŜy wyzbyć się
nieprawidłowych nawyków, takich jak obgryzanie paznokci, ssanie smoczka, zaciskanie
warg, częste Ŝucie gumy. Niestety w młodym wieku zapominamy równieŜ o profilaktyce
przeciwpróchnicowej i często próchnica atakuje zęby, które później wypadają. Przyczyną
utraty zębów moŜe być równieŜ paradontoza. Profilaktyka ortodontyczna polega na
utrzymaniu jak największej ilości zdrowych zębów i jak najmniej ubytków w jamie ustnej.
Profilaktyka ta polega na zapobieganiu chorobom dziąseł, próchnicy, nie przyjmowaniu
niektórych środków farmakologicznych w duŜych ilościach, które mogą powodować
uszkodzenie zębów, np.: niektóre antybiotyki, chemioterapeutyki.
Układ
stomatognatyczny artykulacja
połykanie
Ŝucie

9
Wady zgryzu moŜna podzielić na wady nabyte i wrodzone. Do wad wrodzonych
zaliczamy np.:
− wadliwe ustawienie zębów,
− nadliczbową ilość zębów,
− brak zawiązków zębów,
− przerost Ŝuchwy,
− szparowatość.
Wadami nabytymi są:
− stłoczenie zębów,
− zgryzy otwarte,
− zwęŜenie szczęki,
− tyłozgryz,
− zgryz krzyŜowy,
− ścieranie zębów.
Rys. 3. Nabyte wady narządu Ŝucia
Głównym celem leczenia protetycznego jest rehabilitacja, a takŜe działanie zapobiegające
dysfunkcji mięśni Ŝwaczy i mimicznych, stawów skroniowo-Ŝuchwowych, przyzębia i błony
śluzowej jamy ustnej.
Jako profilaktykę starzenia się układu Ŝującego osób w podeszłym wieku stosuje się
sanację jamy ustnej, obejmuje ona leczenie próchnicy, leczenie chorób przyzębia, usuwanie
zębów lub ich korzeni, jeśli nie kwalifikują się do leczenia zachowawczego i protetycznego,
usuwanie zatok dziąsłowych, likwidacja narośli błony śluzowej, ognisk leukoplakii.
NajwaŜniejsze jest poinformowanie pacjenta o konieczności usuwania kamienia
nazębnego.
Nabyte wady
narządu
Ŝucia
stłoczenie zębów zgryz krzyŜowy
zgryz otwarty
nabyte podczas
Ŝucia
tyłozgryz
ścieranie
zębów
zwęŜenie szczęki
Wady narządu
Ŝucia

10
Badania przesiewowe to równieŜ rodzaj profilaktyki. Przeprowadza się je u osób,
u których nie występują objawy choroby. Zadaniem badań skriningowych jest wykrycie
choroby we wczesnej fazie. Badania takie równieŜ przeprowadza się u osób starszych w celu
profilaktycznym, dotyczą one róŜnych schorzeń w tym nowotworów jamy ustnej, chorób
przyzębia, próchnicy.
4.1.2. Pytania sprawdzające
Odpowiadając na pytania, sprawdzisz, czy jesteś przygotowany do wykonania ćwiczeń.
1. Na czym polega deformacja łuków zębowych?
2. Jakie czynniki towarzyszą utracie zębów?
3. Jak klasyfikuje się ubytki?
4. Jak przeprowadza się profilaktykę ortodontyczną zębów w osób w podeszłym wieku?
5. Co to są badania przesiewowe?
4.1.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeczytaj zdania zawarte w tabeli i określ czy są one prawdziwe, czy fałszywe.
Tabela do ćwiczenia 1
Zdanie Prawda Fałsz
W naturalnym uzębieniu występują 32 zęby
Klasyfikacja ubytków według Jona jest najnowocześniejsza
Przy braku uzębienia następuje rotacja
Fluor nie odgrywa znaczącej roli w profilaktyce
Badania przesiewowe nie są waŜne w profilaktyce
Profilaktyka ortodontyczna opiera się na rehabilitacji
Płytka nazębna jest szkodliwym czynnikiem dla przyzębia
Profilaktyka ortodontyczna powinna być stosowana juŜ w młodym wieku
Sposób wykonania ćwiczenia
Aby wykonać ćwiczenie, powinieneś:
1) przeanalizować materiał nauczania dotyczący stomatologicznych problemów ludzi
w podeszłym wieku,
2) przeczytać uwaŜnie zdania, zawarte w tabeli,
3) zaznaczyć znakiem X prawdę lub fałsz,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie i sprawdzić poprawność wykonania.
WyposaŜenie stanowiska pracy:
− tabela do uzupełnienia,
− papier formatu A4,
− literatura zgodna z punktem 6 Poradnika dla ucznia.
Ćwiczenie 2
Spośród wymienionych cech wybierz te, które moŜna przypisać deformacji łuków
zębowych:
− wysunięcie zębów,
− wypadanie zębów,
− pochylenie zębów,

11
− rotacja,
− wyrastanie zębów mlecznych,
− stabilizacja zębów,
− pionowa pozycja zębów,
− przemieszczenie.
1) przeanalizować materiał nauczania dotyczący stomatologicznych problemów ludzi
w podeszłym wieku,
2) przeanalizować podane cechy,
3) wybrać cechy charakterystyczne dla deformacji łuków zębowych,
4) zaprezentować i przeanalizować efekty pracy.
− papier formatu A4,
4.1.4. Sprawdzian postępów
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) uzasadnić konieczność leczenia i rehabilitacji narządu Ŝucia?
2) scharakteryzować najczęstsze przyczyny braków zębowych
i bezzębia?
3) wyjaśnić wpływ braków w uzębieniu na zdrowie fizyczne oraz
samopoczucie psychiczne i społeczne?
4) określić zasady profilaktyki zaburzeń w narządzie Ŝucia wynikających
z braków uzębieniu?
5) poinstruować pacjentów o moŜliwości skorzystania z zaopatrzenia
protetycznego?
6) sklasyfikować ubytki?

12
4.2. Biologia procesów starzenia
Starość człowieka zaleŜy od jego postawy oraz osobistego zaangaŜowania. Pogoda
ducha, optymizm, radość to cechy, które wpływają równieŜ na stan zdrowia. Prawidłowy stan
jamy ustnej osób starszych, wpływa na ich relacje społeczne oraz stan zdrowia. Stomatolodzy
powinni troszczyć się o osoby w podeszłym wieku bardziej niŜ o inne, dlatego Ŝe u osób
starszych stan higieny Ŝycia wpływa równieŜ na jakość funkcjonowania w społeczeństwie
oraz stan psychiczny i fizyczny.
Starzenie się to niemoŜność utrzymania homeostazy w warunkach fizjologicznego stresu.
Proces ten związany jest ze zmniejszeniem Ŝywotności oraz wzrostem wraŜliwości
osobniczej. Proces starzenia jest powszechny i dotyczy kaŜdego. Ma działanie destrukcyjne,
poniewaŜ upośledza funkcje komórek. Nie powoduje załamania, jeśli układ nie podlega
stresowi.
Proces starzenia zaleŜny jest od róŜnych czynników:
− uwarunkowań genetycznych,
− stylu Ŝycia,
− uprawiania sportu,
− higieny odŜywiania,
− przyjmowania leków,
− warunków środowiskowych.
Rys. 4. Czynniki procesu starzenia
Starość objawia się zmianą i osłabieniem mechanizmów obronnych, zwiększeniem ryzyka
zachorowań na choroby wywołane przez bakterie i wirusy. Występuje nadmiernie zwolniona
akcja serca, obniŜa się sekrecja poszczególnych hormonów. Mogą pojawić się równieŜ
zaburzenia pamięci, zawroty głowy, miaŜdŜyca, choroba wieńcowa serca, zmienia się
przekaźnictwo nerwowe. W błonie komórkowej wzrasta zawartość cholesterolu i białek
wraŜliwych na działanie wolnych rodników, zwiększa się lepkość i sztywność błon
komórkowych. Na skutek zmiany mikrostruktury komórek nerwowych odpowiedź na bodźce
stymulujące i hamujące ulega zakłóceniu. Jako zaburzenie układu autonomicznego występują
powikłania takie jak:
− cukrzyca,
Starzenie
warunki
środowiskowe
uprawianie sportu
przyjmowanie
leków
styl Ŝycia
higiena odŜywiania

13
− depresja,
− miaŜdŜyca.
Zmiany te spowodowane są starzeniem organizmu oraz małą aktywnością fizyczna.
U osób starszych często występuje suchość błon śluzowych, która moŜe być spowodowana:
− niedoborem witaminy B lub Ŝelaza,
− zaburzeniami wodno-elektrolitowymi, po utracie krwi, biegunkach,
− cukrzycą,
− zaburzeniami gruczołów ślinowych,
− lekami przeciwdepresyjnymi,
− interakcjami lekowymi.
Przy uczuciu suchości jamy ustnej pojawia się utrata apetytu, niedoŜywienie oraz
rozszerza się próchnica i stany zapalne jamy ustnej. Dolegliwości te wpływają niekorzystnie
na stan psychiczny osoby w podeszłym wieku. Staje się ona nerwowa, moŜe wpaść
w depresję. Leki, które mogą powodować uczucie suchości w jamie ustnej to:
− leki moczopędne,
− przeciwdepresyjne (trójpierścieniowe),
− leki hipotensyjne (enalapril, kaptopril),
− leki stosowane w leczeniu choroby Parkinsona,
− neuroleptyki.
Rys. 5. Leki powodujące suchość w jamie ustnej
Niektóre działania leków u osób starszych są zaburzone i mogą wywołać wiele działań
niepoŜądanych. Związane jest to ze zmniejszeniem tolerancji na leki i zmianami wchłaniania
leków.
Kolejną charakterystyczną cechą jamy ustnej występującą u osób w podeszłym wieku
jest „zespół palących ust.” Charakteryzuje się występowaniem subiektywnego uczucia
pieczenia ust. Narasta ono w ciągu dnia i nasila się wieczorem. Na błonie śluzowej jamy
ustnej nie widać Ŝadnych zmian. Etiologii nie poznano do końca, czasami pieczeniu ust
towarzyszą bóle mięśni i nerwowość.
Przyczynami chorób jamy ustnej u osób starszych są:
1. Alergeny kontaktowe (materiał do produkcji protez):
a) matakrylan metylu,
b) chlorek kobaltu,
c) siarczan niklu.
2. Skladniki pokarmowe:
hipotensyjne
Leki powodujące
suchość jamy
ustnej
moczopędne
przeciwdepresyjne
neuroleptyki

14
3. Składniki środków czystości:
a) glikol propylenowy,
b) bis fenol,
c) kwas nikotynowy.
4. Niewłaściwie wykonane protezy (mogą uciskać).
5. Infekcje wywołane Candida albicans, spowodowane niewłaściwą higieną jamy ustnej.
6. Zaburzenia wydzielania śliny.
7. Zaburzenia w stawie skroniowo-Ŝuchwowym.
Stomatopatie są to zmiany w błonie śluzowej, które wiąŜą się ze stosowaniem protez
zębowych wykonanych z tworzywa akrylowego. Przyczynami stomatopatii są:
− urazy mechaniczne,
− złe przyleganie protezy, szorstkość, uwieranie,
− infekcje grzybicze,
− zmiany chemiczne,
− zmiany związane z wiekiem i starzeniem się.
Objawami stomatopatii są:
− zmiany zapalne,
− obrzęk błony śluzowej,
− zapalenie błony śluzowej,
− niewłaściwa higiena, grzybica jamy ustnej,
− suchość, zapalenie kącików ust.
Zaburzenia procesów przystosowawczych w starości:
Przyczyna – osłabienie wraŜliwości bioreceptorów.
Skutki – niedociśnienie, mniejsza odporność na wysiłek fizyczny.
Przyczyna – osłabienie reakcji na stymulację adrenergiczną.
Skutki – brak objawów hipoglikemii.
Przyczyna – upośledzenie termoregulacji.
Skutki – skłonność do przegrzania.
Przyczyna – opóźnienie wydzielania insuliny.
Skutek – upośledzona tolerancja glukozy.
Przyczyna – niedostateczna odbudowa kości.
Skutek – osteopemia.
Podeszły wiek jest procesem, w którym człowiek ponosi straty. Umierają rodzice, dorosłe
dzieci odchodzą z domu. Człowiek przechodzi na emeryturę i traci kontakt z zawodem, staje
się niepotrzebny dla świata, traci aktywność zawodową, towarzyską. Wraz z utratą zdrowia
zmniejsza się satysfakcja Ŝyciowa i maleją zainteresowania, pojawia się poczucie zagroŜenia,
osamotnienia oraz samotność. Spiętrzenie się tych czynników powoduje, Ŝe człowiek
powinien otrzymać pomoc.
Zasady postępowania:
− unikanie nagłych i zbyt wielu zmian,
− pamiętanie o moŜliwości istnienia zaburzeń polekowych,
− unikanie nieuzasadnionego stosowania leków,
− znalezienie sensu i radości Ŝycia.

15
Zmiany hormonalne w podeszłym wieku dotyczą głównie:
− zwiększenia aktywności parathormonu PTH, osłabienia reakcji nerek,
− osłabienia reakcji na somatoliberynę GHRH i upośledzenia sekrecji somatotropiny Gh,
− osłabienia stymulującego wpływu noradrenaliny na sekrecję hormonów TSH tarczycy,
− GH hormonu wzrostu, LH hormonu lutropinowego,
− przedłuŜenia reakcji na czynniki stymulujące, np.: stres,
− osłabienia hamowania zwrotnego sekrecji hormonów kortykotropowych.
Dentysta powinien pomóc w doborze odpowiedniej protezy, opierając się na czynnikach
zdrowotnych oraz ekonomicznych. Protezy te działają w odrębny sposób. Istnieją dwa
podstawowe typy protez zębowych:
− pełne,
− częściowe.
Protezy pełne mają podstawę akrylową w kolorze śluzówki jamy ustnej, jest ona
dopasowana do dziąseł. Podstawa protezy górnej zakrywa podniebienie, zaś podstawa protezy
dolnej ma kształt podkowy i dopasowana jest do języka. Protezy te są wykonywane
w laboratorium dentystycznym z wykonanych wycisków jamy ustnej.
Rodzaje protez pełnych:
− tradycyjna proteza pełna - stosowana po usunięciu wszystkich zębów i wygojeniu tkanek,
które moŜe trwać nawet kilka miesięcy,
− bezpośrednia proteza pełna - zakładana zaraz po usunięciu zębów, jej zaletą jest to, Ŝe
pacjent nie pozostaje bez zębów, jednak muszą być one ponownie dopasowane po
określonym czasie, gdyŜ kość podniebienna zmienia swój kształt podczas gojenia i to
powoduje obluzowanie protezy.
Protezy częściowe opierają się na metalowej ramce, która jest przymocowana do
naturalnych zębów. Czasem korony umieszcza się na naturalnych zębach, słuŜą one jako
punkt zakotwiczenia dla protezy zębowej. Protezy te są wyjmowanym urządzeniem
i stanowią alternatywę względem mostów.
W celu zastąpienia brakujących zębów stosuje się korony, które teŜ nakłada się na
uszkodzone zęby. Korona całkowicie przykrywa uszkodzony ząb, przyczynia się ona do
poprawy jego wyglądu, kształtu i ułoŜenia. Mosty są stosowane do uzupełnienia jednego lub
więcej brakujących zębów. Wypełniają one przestrzeń, w której doszło do utraty zęba. Mosty
cementuje się do naturalnych zębów.
Osoby w podeszłym wieku starsze w celu uzupełnienia brakującego uzębienia stosują
protezy, które ułatwiają im podstawowe funkcje Ŝyciowe, jak równieŜ powodują prawidłową
artykulację dźwięków, Ŝucie pokarmów, połykanie. Osoby, które korzystają z protez powinny
równieŜ chodzić na wizyty kontrolne do stomatologów, poniewaŜ proteza moŜe ulec
uszkodzeniu i stać się niewygodną, moŜe teŜ uciskać stale w jedno miejsce, powodując ranę
w jamie ustnej. Proteza równieŜ moŜe wywołać stan alergiczny i zapalny w jamie ustnej,
szczególnie, jeśli jest nieprawidłowo czyszczona.
Podstawowe zasady uŜywania protez:
1. NaleŜy delikatnie wkładać je do jamy ustnej, gdyŜ mogą ulec uszkodzeniu.
2. Proteza nie moŜe być sucha i przechowywana w miejscu brudnym.
3. Nie naleŜy myć jej gorącą wodą.
4. Powinna być czyszczona w roztworze substancji do czyszczenia protez.
5. Codziennie naleŜy protezę oczyścić przed włoŜeniem do jamy ustnej.
6. Przed włoŜeniem protezy naleŜy masować szczoteczką dziąsła i język.
7. W przypadku uszkodzenia protezy naleŜy skontaktować się z lekarzem, nie podejmować
działań na własną rękę.
Pacjent moŜe mieć początkowo problemy z prawidłowym włoŜeniem protezy, naleŜy
jednak ćwiczyć codziennie. Poprzez masowanie dziąseł i języka znacznie moŜna ułatwić

16
adaptację protezy w jamie ustnej. Pacjent musi zrozumieć, Ŝe higiena protezy jest bardzo
istotna i naleŜy jej przestrzegać. Problem z początkowym bólem podczas noszenia protezy
jest zjawiskiem naturalnym, który po krótkim czasie powinien ustąpić. Nowa proteza moŜe na
początku uwierać i być dyskomfortem oraz powodować nadprodukcję śliny.
Choroby nowotworowe stanowią duŜą część chorób, które kończą się zgonem.
Nowotwory złośliwe jamy ustnej są na 8 miejscu nowotworów występujących w Polsce.
Do przyczyn chorób nowotworowych zalicza się:
− przewlekłe draŜnienie tkanki wysoką temperaturą,
− składniki dymu tytoniowego,
− draŜnienie jamy ustnej alkoholem,
− urazy mechaniczne,
− promieniowanie ultrafioletowe,
− nieprawidłowa higiena jamy ustnej,
− stany imunosupresyjne,
− zakaŜenia wirusowe,
− zakaŜenia grzybicze.
Niektóre z tych przyczyn moŜna wyeliminować zmniejszając czynniki ryzyka i stosując
działania profilaktyczne oraz ograniczając czas naraŜenia. Celem tych działań jest
zmniejszenie zachorowalności na nowotwory i wcześniejsze ich rozpoznanie.
Pierwszą fazą profilaktyki jest:
− usuwanie czynników ryzyka oraz przekazywanie wiedzy o nich.
Drugą fazą profilaktyki jest:
− wykrywanie wczesnych objawów chorób,
− upowszechnienie wiedzy o moŜliwościach profilaktyki,
− wpojenie świadomości samokontroli,
− wykonywanie badań profilaktycznych.
Przeciwdziałanie chorobom nowotworowym polega na spójności pracy lekarzy
i pacjentów. Lekarz zobowiązany jest do dokładnego badania jamy ustnej i dostarczania
pacjentowi wiedzy z zakresu zmniejszania czynników ryzyka.
Prowadzone są liczne badania, których celem jest stwierdzenie czy świadomość
pacjentów o chorobach nowotworowych zwiększa się po wizytach stomatologicznych. W tym
celu przeprowadza się badania ankietowe, które poddaje się analizie statystycznej opartej na
badaniu współzaleŜności cech. W tym celu wykorzystuje się współczynnik niezaleŜności oraz
współczynniki opisujące korelację między zmiennymi mierzonymi na skalach nominalnych.
W celu prowadzenia profilaktyki niezbędna jest znajomość czynników ryzyka, właściwej
diety, wykrycie wczesnych objawów. Grupą duŜego ryzyka są osoby, które:
− palą papierosy, piją alkohol,
− posiadają złamane korony zębów, którymi wywołują działanie draŜniące,
− posiadają nieprawidłowe protezy, którymi wywołują działanie draŜniące,
− są w podeszłym wieku,
− nieprawidłowo dbają o higienę jamy ustnej.
Kolejną grupą ryzyka są osoby, które mają bardzo małą wiedzę na temat powstawania
nowotworów, czynników ryzyka, czasu naraŜenia i profilaktyki.
Główną rolę w prowadzeniu prawidłowej profilaktyki nowotworowej odgrywają
stomatolodzy i higienistki stomatologiczne.

17
1. Jaką rolę spełniają w stomatologii mosty, korony i protezy?
2. Jak klasyfikujemy protezy?
3. Jakie są prawidłowe sposoby pielęgnacji protez?
4. W jaki sposób przebiega proces starzenia?
4.2.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Na podstawie analizy przypadków zidentyfikuj, który z wymienionych męŜczyzn
najlepiej uŜywa protezy zębowe.
Opisy przypadków
Przypadek A
Paweł myje zawsze protezę przed włoŜeniem do jamy ustnej, jedynie czasami czyści ją,
zawsze wkłada protezę mało ostroŜnie.
Przypadek B
Adam zawsze czyści protezę i myje w odpowiednim roztworze, zawsze wkłada protezę
ostroŜnie.
Przypadek C
Grzegorz wkłada protezę ostroŜnie do jamy ustnej, ale zapomina ją codziennie wymyć.
1) przeanalizować materiał nauczania dotyczący procesu starzenia,
2) przeprowadzić w grupie analizę przypadków,
3) określić, który męŜczyzna najlepiej dba o swoją protezę,
4) wyniki przedstawić na forum grupy.
− komputer z dostępem do Internetu,
Ćwiczenie 2
Przeprowadź analizę procesów starzenia się oraz w odpowiedni sposób poinstruuj
pacjentów o moŜliwości skorzystania z zaopatrzenia protetycznego.
2) odszukać w róŜnych źródłach, informacje o zmianach fizjologicznych ustroju w procesie
starzenia oraz o moŜliwościach korzystania z zaopatrzenia protetycznego,
3) sporządzić wykres słupkowy obrazujący korzyści z zaopatrzenia protetycznego oraz
najczęściej popełniane błędy,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie.

18
− arkusze papieru,
Ćwiczenie 3
Dokonaj analizy zasad zapobiegania chorobom wieku dojrzałego oraz określ wpływ
funkcjonowania gruczołów dokrewnych na stan zdrowia człowieka w wieku podeszłym.
2) opisać choroby wieku starczego,
3) wyszukać i porównać działanie gruczołów dokrewnych u osób dorosłych i u osób
w podeszłym wieku,
4) przeprowadzić ocenę funkcjonowania gruczołów dokrewnych w podeszłym wieku.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) określić zasady zapobiegania chorobom wieku dojrzałego?
2) wyjaśnić wpływ funkcjonowania gruczołów dokrewnych na stan
zdrowia człowieka w podeszłym wieku?
3) scharakteryzować odrębności psychiki osoby w wieku podeszłym
i funkcjonowanie w zmieniającej się sytuacji ekonomiczno-społecznej?
4) określić przyczyny stomatopatii protetycznych?
5) rozpoznać problemy pacjenta wynikające z uŜytkowania protez
zębowych?
6) poinstruować pacjenta o zasadach uŜytkowania protez zębowych oraz
o konieczności higienicznego ich utrzymania?

19
4.3. Zasady Ŝywienia ludzi w podeszłym wieku
Higienistka stomatologiczna powinna poinformować osobę w podeszłym wieku
o konieczności racjonalnego odŜywiania oraz o przestrzeganiu podstawowych zasad
Ŝywieniowych. Istnieje ścisła zaleŜność pomiędzy ilością, jakością spoŜywanych pokarmów
a stanem zdrowia. Na sposób Ŝywienia społeczeństwa wpływają czynniki ekonomiczne
kształtujące styl Ŝycia. Warunki socjalne i ekonomiczne mogą wymuszać nieprawidłowy
sposób odŜywiania. Wśród czynników wpływających na wybór pokarmu u osób w podeszłym
wieku zalicza się reakcje warunkowe, wynikające z upodobań dietetycznych lub brakiem
upodobań do danych potraw. W wieku podeszłym kształtuje się model Ŝywienia, którego
podstawy znajdują się we wcześniejszych latach Ŝycia. Raczej nie zmienia się sposób
przygotowania posiłków, styl robienia zakupów, czas posiłków, jakość Ŝywienia.
U osób w podeszłym wieku zmniejsza się aktywność fizyczna, spada liczba włókien
nerwowych, która powoduje spadek siły mięśniowej. Przemiana materii ulega spowolnieniu,
a procesy trawienia ulegają zmianie.
Trudno stworzyć dla osób w podeszłym wieku idealną dietę, ale warto przypominać im,
aby przestrzegały zasad racjonalnego Ŝywienia. Do zasady tych naleŜy:
− codzienne spoŜywanie róŜnorodnych składników odŜywczych,
− zwiększone spoŜywanie nienasyconych kwasów tłuszczowych, skrobi, błonnika,
− ograniczenie spoŜycia tłuszczu,
− ograniczenie spoŜywania alkoholu,
− ograniczenie palenia papierosów,
− zwiększenie przemiany materii,
− zwiększenie aktywności fizycznej,
− zwiększenie gęstości odŜywczej posiłków, czyli proporcji składników odŜywczych do
energii,
− unikanie przejadania się,
− codzienne spoŜywanie owoców i warzyw,
− częste spoŜywanie posiłków o małej objętości,
− regularne przyjmowanie posiłków.
Zalecenia te mogą ulegać drobnym modyfikacjom w zaleŜności od wieku, schorzenia
oraz wskazań lekarza. WaŜne jest, aby dieta osób w podeszłym wieku zawierała zamienniki
składników pokarmowych, np.: tłuste mleko powinno być zastąpione mlekiem zagęszczonym
niesłodzonym, sery pełnotłuste serami półtłustymi, całe jaja powinny być zastąpione białkiem
jaja kurzego, itp.
Osoby w podeszłym wieku powinny równieŜ wykonywać badania kontrolne, aby ustalić
poziom makro- i mikroelementów w organizmie oraz określić zapotrzebowanie na nie. Często
dzieje się tak, Ŝe osoby w podeszłym wieku mają mało Ŝelaza we krwi, są przez to anemiczne
i towarzyszy im ciągłe uczucie zmęczenia. Powinny przyjmować Ŝelazo, które jest
w preparatach takich jak, ascofer czy falvit. Osoby te cierpią równieŜ na liczne skurcze, mogą
być one spowodowane ubytkiem magnezu. W tym celu naleŜy dostarczyć magnez do
organizmu, najlepiej z witaminą B6, która powoduje lepsze wchłanianie. Wypadanie włosów
moŜe być spowodowane brakiem krzemu w organizmie. W tym celu naleŜy stosować
preparaty ze skrzypem i pokrzywą oraz droŜdŜe. Składniki te występują między innymi
w następujących preparatach: Dromin, Skrzypovita, Silica. Starsze osoby w celu uzupełnienia
swojej diety i poprawieniu pracy serca, układu krąŜenia, układu nerwowego, odzyskania sił
witalnych, opóźnienia procesów starzenia się mogą równieŜ spoŜywać preparaty bogate

20
w Ŝeńszeń, głóg, witaminy z grupy B. Zawarte w nich substancje działające flawonoidy,
kwercytyna powodują te działania. Substancje te znajdują się w róŜnych preparatach,
np.: Vicard, Gigamax. Podawane w postaci płynnej działają szybciej i są bardziej bezpieczne
dla organizmu.
Osoby w podeszłym wieku mogą mieć problemy z pamięcią. Powinny one przyjmować
preparaty bogate w lecytynę i wyciąg z miłorzębu japońskiego, które poprawiają krąŜenie
mózgowe i polepszają proces zapamiętywania.
U osób starszych następuje równieŜ duŜa demineralizacja kości. W celu zabezpieczenia
przed kruchością i łamliwością powinny przyjmować duŜe ilości wapnia, szczególnie
w dawce ok. 500 mg oraz witaminę D3, która zabezpiecza przed wydalaniem z organizmu
większych ilości wapnia będącego podstawowym budulcem zębów i kości. Substancje te
znajdują się w preparacie Calcium D, Ostercal.
U osób w podeszłym wieku występują często problemy ze stawami. Jest to wynikiem
utraty chrząstki stawowej. Glukozamina jest niezbędnym składnikiem do odbudowy
i utrzymania funkcji tkanek łącznych. Pomaga ona organizmowi w tworzeniu i regeneracji
tkanek. Właściwość ta jest bardzo korzystna, poniewaŜ u ludzi starszych stan stawów
pogarsza się wskutek zmęczenia fizycznego lub z powodu wystąpienia stanów zapalnych,
które przyspieszają zniszczenie chrząstki. Podawanie glukozaminy osobom starszym przynosi
im ulge w bólu, zwiększa motorykę stawów. Występuje ona w róŜnych preparatach,
np. Artresan.
Wzrok osób w podeszłym wieku ulega uszkodzeniu na skutek działania wolnych
rodników, które tworzą się w organizmie na skutek zanieczyszczenia powietrza,
promieniowania UV, dymu tytoniowego. Powstaje stres oksydacyjny. Antyoksydanty
neutralizują go i znoszą działanie wolnych rodników. Witamina A działa jako antyoksydant
i chroni osoby dorosłe i w podeszłym wieku przed pogorszeniem wzroku. Luteina równieŜ
jest antyoksydantem, chroni przed uszkodzeniem naczyń włosowatych siatkówki oka
i fotoreceptorów plamki Ŝółtej, czarna borówka wspomaga mikrokrąŜenie, dzięki zawartości
antycyjanów, które regulują pewne enzymy wpływające na działanie antyoksydacyjne.
Osoby w podeszłym wieku czasami równieŜ Ŝywi się pozajelitowo, wymaga to podawania
substancji odŜywczych doŜylnie. Celem Ŝywienia pozajelitowego jest zabezpieczenie przed
śmiercią głodową chorych z niewydolnością jelit oraz chorych z niektórymi zespołami złego
wchłaniania, które często występuje u osób w podeszłym wieku.
1. Jaka powinna być racjonalna dieta osoby starszej?
2. Jaki jest wpływ poŜywienia na zdrowie człowieka?
3. Czym charakteryzuje się Ŝywienie pozajelitowe?
4. Jaka jest rola glukozaminy?
5. Jakie substancje mineralne powinna przyjmować osoba w podeszłym wieku?

21
4.3.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeczytaj zdania zawarte w tabeli i określ czy są one prawdziwe czy fałszywe.
Tabela do ćwiczenia 1
Zdania Prawda Fałsz
Starsze osoby nie powinny za duŜo jeść.
Starsze osoby powinny przestrzegać racjonalnej diety.
Glukozamina działa na wrzody.
Lecytyna poprawia pamięć.
Osoby starsze powinny spoŜywać mało tłuszczu i cholesterolu.
śywienie pozajelitowe nie jest wskazane dla starszych osób.
Dieta nie ma wpływu na zdrowie człowieka.
Im więcej cholesterolu tym zwiększa się zdrowie.
1) przeanalizować materiał nauczania dotyczący Ŝywienia ludzi w podeszłym wieku,
2) przeczytać uwaŜnie zdania zawarte w tabeli,
3) zaznaczyć znakiem X prawdę lub fałsz,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie i sprawdzić poprawność wykonania.
− tabela do uzupełnienia,
Ćwiczenie 2
Zaproponuj racjonalną dietę dla osób w podeszłym wieku.
2) wybrać składniki odŜywcze, które wpływają pozytywnie i negatywnie na organizm osób
w podeszłym wieku,
3) wyszukać odpowiednie czynniki wpływające na dobry stan zdrowia osób w podeszłym
wieku,
4) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
5) dokonać analizy poprawności zaprezentowanego ćwiczenia.

22
Ćwiczenie 3
W poniŜszym tekście wstaw w brakujące miejsca słowa: racjonalna, tłuszcz i cholesterol,
glukozamina, Ŝywienie pozajelitowe, tak aby zdania były prawidłowo sformułowane.
Dieta starszych osób powinna być ……………………………………………………………...
Osoby w podeszłym wieku muszą unikać duŜych ilości…………. i …………………………..
śywienie stosowane zwykle w niedoŜywieniu to …………………………………….………...
Chrząstkę stawową regeneruje……………………………………………………….………….
2) przeczytać zdania do uzupełnienia,
3) wstawić brakujące wyrazy,
4) zaprezentować rozwiązane ćwiczenie.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) wyjaśnić wpływ diety na zdrowie człowieka?
2) scharakteryzować zasady Ŝywienia osób starszych?
3) zidentyfikować błędy popełniane w odŜywianiu?
4) zróŜnicować potrzeby dietetyczne na podstawie badań lekarskich?
5) scharakteryzować preparaty stosowane u osób w podeszłym wieku
dostępne w aptece?
6) uzasadnić rolę higienistki stomatologicznej w planowaniu prawidłowej
diety osób w podeszłym wieku?

23
4.4. Pielęgnacja jamy ustnej
Dbanie o właściwą higienę jamy ustnej jest najwaŜniejszą rzeczą dla zębów i dziąseł.
Zdrowe zęby pozwalają wyglądać i czuć się młodo oraz wykonywać podstawowe czynności
fizjologiczne, takie jak mówienie, przełykanie i gryzienie. Dobry stan zdrowia jamy ustnej
jest bardzo waŜny.
Codzienna profilaktyka, pomaga zapobiec problemom jeszcze przed ich pojawieniem się.
Jest takŜe tańsza i mniej niepokojąca niŜ leczenie chorób. Pomiędzy regularnymi wizytami
u stomatologa kaŜdy moŜe wykonywać proste czynności, które znacznie obniŜają ryzyko
wystąpienia:
a) próchnicy zębów,
b) chorób dziąseł.
Czynności te to:
− szczotkowanie zębów 2 razy dziennie,
− stosowanie nici dentystycznej,
− przestrzeganie pełnowartościowej diety i ograniczanie przekąsek pomiędzy posiłkami,
− stosowanie produktów do higieny jamy ustnej zawierających fluor w tym pasty do
zębów,
− stosowanie fluorkowych płukanek do ust.
Choroba dziąseł, moŜe dotknąć osoby w kaŜdym wieku, ale w szczególności ludzi
powyŜej 40 roku Ŝycia. Na choroby dziąseł wpływają następujące czynniki:
− niewłaściwa dieta,
− zaniedbywanie higieny jamy ustnej,
− choroby ogólnoustrojowe, takie jak cukrzyca, choroby serca lub nowotwory,
− środowiskowe, takie jak stres, palenie tytoniu,
− niektóre leki przyczyniające się do dolegliwości związanych z dziąsłami.
Najwcześniejsze stadia choroby dziąseł są odwracalne. Wczesne wykrycie i leczenie
choroby dziąseł jest moŜliwe dzięki regularnym przeglądom stanu uzębienia przez
stomatologa.
Profilaktyka próchnicy polega na:
− utrzymywaniu higieny jamy ustnej,
− odpowiedniej diecie,
− wykorzystywaniu odpowiednich środków, np. fluoru,
− regularnych wizytach u dentysty.
Badanie profilaktyczne moŜe wykazywać obecność czynników szkodliwych dla
przyzębia takich jak:
− płytka nazębna,
− nieprawidłowe ustawienie zębów,
− niewłaściwe uzupełnienia protetyczne,
− alergie spowodowane niewłaściwymi wypełnieniami.

24
Rys. 6. Czynniki szkodliwe dla przyzębia
Nauczenie właściwej higieny zębów nie jest łatwe i składa się z kilku faz:
− motywacji,
− instruktaŜu,
− kontroli.
Zawód higienistki stomatologicznej odgrywa waŜną rolę w kształceniu świadomości
profilaktyki. U ludzi w podeszłym wieku najwaŜniejsze jest zachęcenie i uświadomienie
konieczności dbania o higienę jamy ustnej. Trzeba wykazać cierpliwość, zrozumienie,
przeprowadzić wywiad z pacjentem i mieć do niego indywidualne podejście. W prowadzeniu
edukacji higienistka moŜe posługiwać się:
− folderami,
− ulotkami,
− rzutnikiem,
− prezentacją multimedialną.
Treści zawarte w wykładzie muszą być przekonywujące, przedstawione prostym
językiem, aby pacjent mógł zrozumieć ich przekaz. Ludzie w podeszłym wieku powinni
równieŜ dyskutować, zadawać pytania higienistce w celu zmniejszenia bariery między nimi.
NaleŜy im uświadomić, Ŝe w wyniku nie przestrzegania zasad higieny jamy ustnej ich stan
zdrowia będzie się pogarszał, a co za tym idzie, problemy związane z artykulacją dźwięków
będą się nawarstwiać, tak jak zaburzenia Ŝucia czy połykania. Podczas motywacji osoby
w podeszłym wieku waŜne teŜ jest, aby pamiętać, Ŝe:
1. Przedstawienie zasad higieny pacjentowi nie powinno być tylko pouczaniem.
2. Pacjent powinien być włączony do konwersacji, nie stosuje się monologów.
3. Pacjent musi mieć zaufanie do higienistki.
4. NaleŜy sprawdzić, jakie poglądy na temat choroby ma pacjent.
5. NaleŜy przedstawić pacjentowi plan profilaktyki, nie narzucać poleceń.
InstruktaŜ naleŜy do szkoleń opłacanych przez NFZ i jest dla pacjenta darmowy, polega
on na:
− pokazaniu przez higienistkę stomatologiczną prawidłowych metod szczotkowania,
− uświadomieniu jak waŜny jest właściwy dobór szczoteczki,
− zademonstrowaniu prawidłowego płukania i nitkowania.
bakterie płytki
nazębnej
Czynniki
szkodliwe
nieprawidłowe
protezy
alergie na
wypełnienia
wady zgryzu

25
Kontrola higieny polega na regularnych wizytach u stomatologa i obserwacji, w jaki
sposób pacjent przestrzega zasad higieny jamy ustnej.
Jako profilaktykę starzenia się układu Ŝującego stosuje się sanację jamy ustnej, obejmuje
ona leczenie próchnicy, leczenie chorób przyzębia, usuwanie zębów lub ich korzeni, jeśli nie
kwalifikują się one do leczenia zachowawczego i protetycznego, usuwanie zatok
dziąsłowych, likwidacja narośli błony śluzowej, ognisk leukoplakii.
NajwaŜniejsze jest poinformowanie pacjenta o konieczności usuwania kamienia
nazębnego. Osoby starsze naleŜy odpowiednio zachęcić do przestrzegania zachowań
słuŜących zdrowiu. Zachęcanie to powinno odbywać się przez zwiększenie świadomości
poprzez prasę, ulotki, plakaty informacyjne u lekarzy.
U osób dorosłych i w podeszłym wieku waŜne jest równieŜ przestrzeganie zasad higieny
jamy ustnej, prawidłowe szczotkowanie zębów pastą z fluorem, nitkowanie w celu
oczyszczenia przestrzeni międzyzębowych oraz regularna kontrola u stomatologa. U osób
w podeszłym wieku występuje ryzyko ubytków tkanki zęba oraz próchnicy korzeni. Wraz
z wiekiem występuje coraz większa nadwraŜliwość zębów, cofanie się dziąseł, zjawisko to
odsłania powierzchnie zęba pozbawione ochronnej warstwy szkliwa. Te miejsca są
szczególnie naraŜone na ból spowodowany zmianami temperatury. Dolegliwość tę moŜna
pokonać stosując regularnie pastę na nadwraŜliwe zęby. Jeśli jednak to nie przyniesie
rezultatów koniecznie naleŜy skontaktować się z lekarzem, gdyŜ grozi to utratą zębów.
U w podeszłym wieku, które przyjmują wiele leków na nadciśnienie oraz uspakajające
preparaty często występuje suchość jamy ustnej. Nieleczone zjawisko moŜe doprowadzić do
powaŜnych uszkodzeń zębów. W takiej sytuacji naleŜy skontaktować się ze stomatologiem,
który powinien wykonać zabiegi pozwalające odzyskać wilgotność jamy ustnej.
U osób w podeszłym wieku stan jamy ustnej mają teŜ wpływ inne choroby takie jak
cukrzyca, choroby serca czy nowotwory, dlatego stomatolog lub higienistka stomatologiczna
powinni przeprowadzać z pacjentem dokładny wywiad.
System opieki zdrowotnej jest to system będący zbiorem instytucji oraz ludzi, którzy
mają zapewnić prawidłową opiekę zdrowotną świadczeniobiorcom. Zgodnie z Konstytucją
RP kaŜdy obywatel ma prawo do opieki zdrowotnej. NiezaleŜnie od dochodów pacjenta
władze publiczne zapewniają teŜ dostęp do świadczeń opieki zdrowotnej finansowanej ze
środków publicznych.
System opieki zdrowotnej kształtuje ustawa o:
− świadczeniach opieki zdrowotnej finansowanych ze środków publicznych,
− zakładach opieki zdrowotnej.
System opieki zdrowotnej składa się z:
− pacjentów czyli świadczeniobiorców,
− płatnika, którym jest Narodowy Fundusz Zdrowia,
− świadczeniodawców: zakłady opieki zdrowotnej, praktyki lekarskie, apteki,
− organów kontroli: Państwowa Inspekcja Sanitarna, Inspekcja Farmaceutyczna, Ministerstwo
Zdrowia.
Udzielanie świadczeń zdrowotnych
Podstawowym ogniwem jest lekarz pierwszego kontaktu, który najczęściej jest internistą
bądź lekarzem rodzinnym i odpowiedzialny jest on za leczenie i prowadzenie profilaktyki
zdrowotnej zapisanych do niego pacjentów. Kiedy okazuje się, Ŝe chory wymaga leczenia
specjalistycznego wtedy lekarz POZ wydaje skierowanie do specjalistów bądź do szpitala.
Skierowania nie wymaga wizyta w poradni:
− onkologicznej,
− ginekologicznej,
− stomatologicznej,

26
− psychiatrycznej,
Skierowanie nie jest wymagane od osób:
− zakaŜonych HIV,
− chorych na gruźlicę,
− inwalidów wojennych,
− uzaleŜnionych od alkoholu i środków odurzających.
Podstawą do uzyskania świadczeń zdrowotnych jest okazanie dokumentu ubezpieczenia:
− legitymacja emeryta-rencisty,
− legitymacja ubezpieczeniowa.
Pod względem organizacyjnym POZ moŜe działać jako:
− niepubliczny zakład opieki zdrowotnej (NZOZ) – jest to prywatna firma,
− samodzielny publiczny zakład opieki zdrowotnej,
− indywidualna praktyka lekarska,
− grupowa praktyka lekarska.
W Polsce występują liczne niepubliczne zakłady opieki zdrowotnej w zakresie
stomatologii. Zabiegi stomatologiczne świadczone przez opiekę zdrowotną mają określony
zakres. JeŜeli pacjent Ŝyczy sobie materiał wypełniający ubytek spoza listy refundowanej, musi
leczenia dokonać odpłatnie.
1. Na czym polega higiena jamy ustnej?
2. Co to jest nitkowanie?
3. Na czym polega profilaktyka chorób jamy ustnej?
4. Jakie czynniki wpływają na stan jamy ustnej u osób starszych?
5. Co to jest instruktaŜ higieny?
6. Jaka jest rola higienistki stomatologicznej w pielęgnacji jamy ustnej?
4.4.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeprowadź instruktaŜ prawidłowej pielęgnacji zębów osób w podeszłym wieku.
1) przeanalizować materiał nauczania dotyczący pielęgnacji jamy ustnej,
2) wybrać dwie sytuacje opisujące prawidłową i nieprawidłową higienę zębów,
3) wyszukać odpowiednie zasady higieny jamy ustnej,
4) przeprowadzić instruktaŜ higieny jamy ustnej u osób w podeszłym wieku,
5) zaprezentować wykonane ćwiczenie,
6) dokonać analizy prawidłowości wykonania ćwiczenia.
− komputer z dostępem do Internetu i zainstalowanym program PowerPoint,
− arkusze papieru,

27
Ćwiczenie 2
Wymień i scharakteryzuj czynniki wpływające na powstawanie próchnicy oraz wyjaśnij
wpływ okołozębowych i przyzębnych ognisk zakaŜenia na organizm człowieka.
2) wyszukać w dostępnych źródłach informacje na temat zapalenia przyzębnych
i okołozębowych tkanek,
3) przeprowadzić ocenę czynników ryzyka próchnicy,
4) dokonać analizy wpływu okołozębowych i przyzębnych ognisk zakaŜenia na organizm
człowieka,
Ćwiczenie 3
Zaproponuj sposoby podjęcia współpracy z instytucjami społecznymi w zakresie
usprawniania narządu Ŝucia osób w podeszłym wieku oraz wskaŜ sposoby podjęcia
współpracy z placówkami kulturalno-oświatowymi w celu propagowania stomatologicznej
edukacji zdrowotnej.
2) wyszukać w dostępnych źródłach informacji na temat instytucji społecznych, w których
moŜna przeprowadzać szkolenia w zakresie profilaktyki chorób jamy ustnej osób
w podeszłym wieku,
3) wyszukać placówki kulturalno-oświatowe zajmujące się szerzeniem edukacji
stomatologicznej,
4) wskazać moŜliwości jakimi dysponują placówki w zakresie propagowania stomatologicznej
edukacji zdrowotnej.
Ćwiczenie 4
Wymień rodzaje przeprowadzanych działań edukacyjnych w zakresie stomatologii oraz
podaj sposoby udokumentowania tych działań.

28
2) wyszukać w róŜnych źródłach informacje na temat rodzajów działań edukacyjnych
w stomatologii,
3) podać sposób dokumentacji działań edukacyjnych,
Ćwiczenie 5
Scharakteryzuj organizację stomatologicznej opieki zdrowotnej.
2) skorzystać z dostępnych źródeł informacji na temat stomatologicznej opieki zdrowotnej,
3) scharakteryzować organizację stomatologicznej opieki zdrowotnej,
4) przedstawić wykonane ćwiczenie.
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zachęcić osoby dorosłe i w podeszłym wieku do zachowań słuŜących
zdrowiu?
2) zorganizować i przeprowadzić działania edukacyjne związane z profilaktyką
i wczesnym leczeniem zmian chorobowych w obrębie narządu Ŝucia?
3) wyjaśnić wpływ higieny jamy ustnej na stan zdrowotny zębów i przyzębia?
4) poinstruować pacjenta o zasadach uŜytkowania protez zębowych oraz
o konieczności higienicznego ich utrzymania?
5) określić zasady prawidłowej higieny jamy ustnej u osób w podeszłym
wieku?
6) uzasadnić rolę profilaktyki w leczeniu próchnicy?

29
4.5. Etyka w zawodzie higienistki stomatologicznej i organizacja
działań edukacyjnych
Etyka to dziedzina filozofii zajmująca się wartościowaniem ludzkich czynów, czyli
moralnością. Określa znaczenie pojęć moralnych i analizuje teorie uzasadniające
postępowanie człowieka.
Etyka w zawodzie higienistki stomatologicznej dotyczy norm moralnych dotyczących
obowiązków i powinności w ich postępowaniu z pacjentami.
Podstawowe wartości moralne to:
− działać tylko dla dobra pacjenta,
− nie szkodzić,
− nie zdradzać tajemnic pacjenta.
KaŜdy pacjent to indywidualna jednostka, która wymaga innego podejścia. Lekarz
i higienistka stomatologiczna muszą zrobić wszystko, aby pomóc choremu, skierować na
odpowiednie badania, przeprowadzić wywiad z pacjentem, przy diagnozie wziąć pod uwagę
czynniki środowiskowe, czynniki genetyczne i indywidualne predyspozycje pacjenta pod
uwagę. Powinni analizować na bieŜąco kartę pacjenta, interakcje leków oraz doradzać.
W swej pracy higienistka stomatologiczna musi kierować się dobrem pacjenta i to zawsze
stawiać na pierwszym miejscu oraz obowiązuje ją tajemnica zawodowa, o dolegliwościach
pacjentów. Nie moŜe mówić nikomu, chory musi czuć się teŜ bezpiecznie i cenić ją jako
autorytet, zaufanie jest tutaj równieŜ bardzo istotne. Musi teŜ poszerzać swą wiedzę, kształcić
się ciągle i ustawicznie, zdobywać specjalizacje, uczestniczyć w sympozjach, konferencjach,
szkoleniach, prenumerować fachową literaturę.
Cechy higienistki stomatologicznej, która postępuje zgodnie kodeksem etyki:
− godna zaufania,
− otwarta,
− pomocna,
− wykazująca empatię,
− cierpliwa,
− czyniąca wszystko jak najlepiej moŜe.
Rys. 7. Cechy higienistki stomatologicznej zgodne z kodeksem etyki
godna zaufania
Etyka
higienistki
stomatologicznej
pomocna
wykształcona
cierpliwa

30
Formy działań edukacyjnych to działania stosowane w edukacji stomatologicznej, które
mają na celu poszerzenie wiedzy i profilaktyki zdrowotnej wśród pacjentów. W tym celu
wyszukuje się dla pacjentów nowości wydawnicze, które zawierają ciekawostki z zakresu
stomatologii. Stosuje się szkolenia dla pacjentów, w których wykorzystuje się aktywizujące
metody pracy oraz technologię informatyczną. Sympozja, wykłady powinny odbywać się
w miejscu czystym, schludnym, mogą być to równieŜ zajęcia w terenie. W realizacji działań
edukacyjnych powinny być stosowane równieŜ pomoce dydaktyczne, tj. opracowywanie
zestawów diagnozujących poziom umiejętności i wiedzy przybyłych na wykłady pacjentów.
W kształceniu prozdrowotnym waŜne jest równieŜ wykorzystywanie dydaktycznych
programów komputerowych, encyklopedii multimedialnych. WaŜne są równieŜ regularne
spotkania, pogadanki, dyskusje, spotkania z pielęgniarką, higienistką, stomatologiem.
Edukacja w zakresie działań profilaktycznych dla osób dorosłych i w podeszłym wieku:
− wykładów,
− konferencji,
− seminariów,
− szkoleń.
Wiadomości powinny być przedstawiona jasno, przystępnie, prostym językiem.
Szkolenia powinny być organizowane często, powinno się na nich prowadzić dyskusje,
wymieniać doświadczeniami. Prowadzący powinien dawać odpowiedzi i szerzyć świadomość
profilaktyki u osób starszych. Konferencje powinny docierać do wszystkich osób
w podeszłym wieku, zwłaszcza na wsiach. Wiedza powinna być powtarzana, ugruntowana
i przedstawiona w róŜnych postaciach:
− multimedialnej prezentacji,
− filmu,
− ulotek,
− plakatów.
Edukacja osób dorosłych i w podeszłym wieku z zakresu profilaktyki powinno być
związane wykorzystaniem rozmaitych metod nauczania i narzędzi dydaktycznych. Spośród
wielu metod nauczania wykorzystuje się często tzw. aktywizujące metody nauczania.
Debata „za i przeciw"
Metoda ta jest wykorzystana podczas omawiania kontrowersyjnych tematów. Zadanie
stawiane słuchaczom to zaprezentowanie argumentów „za” i „przeciw” i przekonanie innych
do swoich poglądów. Słuchacze uczą się jak naleŜy dyskutować, wyraŜać swoje zdanie bez
prowokacji. Wprowadzając tę metodę, nie moŜna narzucać słuchaczom swojego punktu
widzenia. KaŜda grupa musi mieć taki sam czas na wypowiedź.
Burza mózgów
Metoda ta zwana jest równieŜ giełdą pomysłów. Daje ona moŜliwość nieskrępowanej
odpowiedzi słuchaczom oraz ich angaŜuje. Zgłaszane pomysły są zapisywane na tablicy.
Pacjenci analizują je i wybierają te, które pomogą rozwiązać problem.
1. Jakie są zasady etyki?
2. Jakie znasz metody działań edukacyjnych?
3. Jakie metody edukacyjne moŜna zastosować dla osób dorosłych i w podeszłym wieku?

31
4.5.3. Ćwiczenia
Ćwiczenie 1
Przeprowadź działania edukacyjne związane z profilaktyką i wczesnym leczeniem zmian
chorobowych w obrębie narządu Ŝucia oraz dostosuj formy, metody i środki dydaktyczne do
moŜliwości poznawczych odbiorców, zwłaszcza osób dorosłych i w podeszłym wieku.
1) przeanalizować materiał nauczania dotyczący organizacji działań edukacyjnych,
2) poszukać w dostępnych źródłach, informacji o profilaktyce chorób osób w podeszłym
wieku,
3) przeprowadzić analizę korzyści płynących z działań profilaktycznych u osób w podeszłym
wieku,
4) zastosować dowolne metody i narzędzia dydaktyczne.
Ćwiczenie 2
Przeprowadź zajęcia edukacyjne dla osób dorosłych z zakresu higieny jamy ustnej.
1) przeanalizować materiał nauczania dotyczący organizacji działań edukacyjnych,
2) poszukać w dostępnych źródłach, informacje o metodach edukacji i higienie jamy ustnej,
3) dobrać odpowiednie formy realizacji działań edukacyjnych.
Ćwiczenie 3
Zaprezentuj działania higienistki stomatologicznej postępującego zgodnie z zasadami etyki.
1) przeanalizować materiał nauczania dotyczący zasad etyki,
2) poszukać w dostępnych źródłach, informacje o etyce lekarskiej,
3) zaprezentować na forum efekt pracy.

32
Czy potrafisz:
Tak Nie
1) zorganizować i przeprowadzić działania edukacyjne związane
z profilaktyką i wczesnym leczeniem zmian chorobowych w obrębie
narządu Ŝucia?
2) dostosować formy, metody i środki dydaktyczne do moŜliwości
poznawczych odbiorców, zwłaszcza osób w podeszłym wieku?
3) posłuŜyć się pomocami dydaktycznymi podczas realizacji zajęć
edukacyjnych?
4) zachęcić osoby dorosłe i w podeszłym wieku do zachowań słuŜących
zdrowiu?
5) zastosować ogólnie przyjęte zasady etyki?
6) określić cechy higienistki stomatologicznej zgodnie z etyką?

33
5. SPRAWDZIAN OSIĄGNIĘĆ
INSTRUKCJA DLA NAUCZYCIELA
1. Przeczytaj uwaŜnie instrukcję.
2. Podpisz imieniem i nazwiskiem kartę odpowiedzi.
3. Zapoznaj się z zestawem zadań testowych.
4. Test zawiera 20 zadań. Do kaŜdego zadania dołączone są 4 moŜliwe odpowiedzi. Tylko
jedna jest prawidłowa.
5. Udzielaj odpowiedzi na załączonej karcie odpowiedzi, stawiając w odpowiedniej rubryce
znak X. W przypadku pomyłki naleŜy błędną odpowiedź zaznaczyć kółkiem, a następnie
ponownie zakreślić odpowiedź prawidłową.
6. Pracuj samodzielnie, bo tylko wtedy będziesz miał satysfakcję z wykonanego zadania.
7. Jeśli udzielenie odpowiedzi będzie Ci sprawiało trudność, wtedy odłóŜ rozwiązanie
zadania na później i wróć do niego, gdy zostanie Ci wolny czas.
8. Na rozwiązanie testu masz 45 minut.
Powodzenia!
ZESTAW ZADAŃ TESTOWYCH
1. Naturalne stałe uzębienie to
a) 20 zębów.
b) 32 zęby.
c) 14 zębów.
d) 33 zęby.
2. Ubytki klasyfikuje się według
a) Fugo.
b) Hipokratesa.
c) Fabiana.
d) Johna.
3. Deformacja łuków zębowych powoduje
a) tylko wysunięcie zębów.
b) rotację oraz zmiany w artykulacji dźwięków.
c) bóle głowy.
d) wysunięcie zębów i rotację.
4. Brak uzębienia powoduje problemy z
a) chodzeniem.
b) artykulacją dźwięków.
c) aparatem słuchu.
d) bólami głowy.
5. Profilaktyka ortodontyczna jest waŜna
a) tylko dla kobiet w ciąŜy.
b) tylko dla dzieci.
c) tylko dla starszych osób.
d) dla dzieci, osób starszych i kobiet w ciąŜy.

34
6. Profilaktyka próchnicy polega
a) na utrzymaniu higieny jamy ustnej i odpowiedniej diecie.
b) tylko na odpowiedniej diecie.
c) na utrzymaniu higieny jamy ustnej.
d) na kontroli ustawienia łuków zębowych.
7. Higiena jamy ustnej polega
a) tylko na regularnym myciu zębów.
b) tylko na płukaniu jamy ustnej.
c) tylko na nitkowaniu.
d) na myciu zębów, płukaniu i nitkowaniu.
8. Szkodliwe czynniki chorób przyzębia to
a) nieprawidłowo ustawione elementy budowy aparatu mowy.
b) brak płytki nazębnej.
c) płytka nazębna i prawidłowo ustawione zęby.
d) stosowanie fluoru.
9. Wady zgryzu dzielimy na
a) wrodzone i utajone.
b) nabyte i wrodzone.
c) nowe i stare.
d) nabyte i utajone.
10. Osoby w podeszłym wieku, szczególnie w szpitalach odŜywia się
a) na stołówce.
b) pozajelitowo.
c) nieracjonalnie.
d) obficie.
11. Czyszczenie szczelin międzyzębowych prowadzone jest przez
a) nitkowanie.
b) płukanie.
c) szczotkowanie.
d) szorowanie.
12. Węglowodany w diecie powodują
a) wzrost zębów mlecznych.
b) tylko zmianą pH jamy ustnej.
c) tylko próchnicę.
d) próchnicę i zmieniają pH jamy ustnej.
13. Krwawiące dziąsła to objaw
a) rosnącego zęba.
b) polepszenia się stanu jamy ustnej.
c) paradontozy.
d) wad Ŝuchwy.

35
14. Racjonalna dieta polega na
a) spoŜywaniu suplementów diety.
b) jedzeniu urozmaiconych posiłków.
c) spoŜywaniu duŜej ilości węglowodanów.
d) jedzeniu tylko dwa razy dziennie.
15. Objawami próchnicy są
a) bóle w klatce piersiowej.
b) zawroty głowy.
c) bóle zębów.
d) krwawienie dziąseł.
16. Dieta pozwalająca utrzymać zdrowe zęby to dieta bez duŜej ilości
a) witamin.
b) minerałów.
c) fluoru.
d) węglowodanów.
17. Deformacje łuku zębowego polegają na
a) tylko wysunięciu zębów i rotacji.
b) tylko deformacji zębów i rotacji.
c) tylko rotacji.
d) rotacji, wysunięciu zębów, deformacji.
18. Procesy stomatostatyczne to
a) tylko Ŝucie.
b) tylko artykulacja dźwięków.
c) połykanie i Ŝucie.
d) połykanie, Ŝucie, artykulacja dźwięków.
19. Starzenie się
a) jest przypadkowe.
b) nie dotyczy kaŜdego.
c) jest powszechne i destrukcyjne.
d) jest powszechne wśród kobiet.
20. Osobnicze róŜnice starzenia się zaleŜą od
a) tylko stylu Ŝycia.
b) tylko uwarunkowań genetycznych.
c) stylu Ŝycia i uwarunkowań genetycznych.
d) higieny.

36
KARTA ODPOWIEDZI
Imię i nazwisko .........................................................................
Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym
wieku
Zakreśl poprawną odpowiedź.
Nr
zadania
Odpowiedź Punkty
1 a b c d
2 a b c d
3 a b c d
4 a b c d
5 a b c d
6 a b c d
7 a b c d
8 a b c d
9 a b c d
10 a b c d
11 a b c d
12 a b c d
13 a b c d
14 a b c d
15 a b c d
16 a b c d
17 a b c d
18 a b c d
19 a b c d
20 a b c d
Razem:

37
6. LITERATURA
1. Jańczuk Z.: Podręcznik dla higienistek stomatologicznych. PZWL, Warszawa 1994
2. Jańczuk Z.: Profilaktyka profesjonalna w stomatologii. PZWL, Warszawa 2001
3. Krajewski W.: Zagadnienia współczesnej profilaktyki stomatologicznej. WM, Warszawa
1995
4. Rosłan-Szulc K.: ABC twoich zębów. Endirpol, Gdańsk 1994
5. Studzińska-Pasieka: Angielski dla stomatologów. Bestom, Łódź 2005
Źródła internetowe
6. www. stomatologia.pl

19. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku

Recommended

Recommended

More Related Content

What's hot

What's hot (20)

Similar to 19. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku

Similar to 19. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku (20)

19. Prowadzenie edukacji prozdrowotnej dla osób dorosłych i w podeszłym wieku