Literatura średniowieczna

1. A- LITERATURA ŚREDNIOWIECZNA
C -
Tytuł: „Bogurodzica”
Autor: Nieznany
Cechy: archaizmy, apokryf,
wiersz zdaniowo
-rymowy, deesis,
charakter modlitewny
• B –
• Powstał w pierwszej połowie XIII w.;
• Pierwszy zachowany tekst poetycki w języku polskim;
• Apostrofa – bezpośredni zwrot do adresata;
• Wiersz zdaniowo-rymowy;
• Budowa stroficzna;
• Paralelizm treściowy – powtórzenie w obu zwrotkach podobnego układu
modlitewnego;
• Podmiot liryczny – zbiorowość ludzka;
• Adresat – Matka Boska;
• Treść utworu – modlitwa podmiotu zbiorowego;
• Archaizmy leksykalne – słowo, które wyszło już z użycia ( „Bogurodzica” – Matka
Boska, „Gospodzin” – Pan, „zwolena” – wybrana);
• Archaizmy fleksyjne – słowo występuje w dawnej, nieobecnej już Polszczyźnie
formy gramatycznej ( „zyszczy”, „spuści”);
• Archaizmy fonetyczne – dawne formy brzmieniowe słów („Krzciciela”, „Sławiena”)
• Motyw deesis – modlitwa, prośba, orędownictwo, istota tego toposu to
trzyczęściowe przedstawienie osób świętych, centrum – Chrystus, obok – Matka
Boska i Św. Jan Chrzciciel.

2. Tytuł: „Lament
Świętokrzyski”
Autor: Nieznany
Cechy: plankt, duchowość
dolorystyczna, żale Matki
Boskiej pod krzyżem,
tematyka śmierci i
rozpaczy, liryczny
monolog Maryi, ukazane
cierpienie matki, kobieta
jako matka
• Powstał w XV w.;
• Inne tytuły utworu: „ żale Matki Bożej pod krzyżem”, „ Posłuchajcie
Bracia miła…”;
• Apostrofa – Matka Boska zwraca się do ogółu ludu, zapowiada, że
mówić będzie o zdarzenia z Wielkiego Piątku;
• Nurt doloryzmu ( ból, cierpienie, rozpacz);
• Motyw Stabat Mater Dolorosa – stała matka boleściwa, wizerunek
cierpiącej Matki Boskiej pod krzyżem;
• Sfera profanum – do niej należy Matka Boska i ludzie;
• Sfera sacrum – syn Matki Boskiej;
• Plankt – gatunek poezji, który obejmuje utwory wyrażające żal po
zmarłym;
• Tematyka śmierci i rozpaczy;
• Ukazane cierpienie Matki, bezradność, nieszczęśliwość, kobieta
jako matka;
• Duchowość dolorystyczna – nurt średniowieczny propagujący kult
Męki Pańskiej i Matki Boskiej Bolesnej;
• Pieta – miłość zgodna z powołaniem, motyw przedstawia Matkę
Boską trzymającą na kolanach zdjętego z krzyża Jezusa Chrystusa;
• Matka Boska współodczuwająca mękę umierającego na krzyżu
Syna;
• Motywy apokryficzne – utwór o tematyce religijnej, Maryja jest
świadkiem śmierci swojego Syna Jezusa na krzyżu.

3. Tytuł: „Rozmowa Mistrza
Polikarpa ze Śmiercią”
Autor: Anonim
Cechy: motyw danse
macabre, memento
mori, wiersz rymowany,
wiersz stychiczny,
alegoria, światopogląd
ludzi średniowiecza, ars
(bene) moriendi,
eschatologia, czarna
śmierć
• Czas powstania prawdopodobnie na początku XV w.;
• Tematem jest śmierć człowieka, nagroda i kara po śmierci;
• Alegoria – obraz śmierci przedstawiony w utworze;
• Motyw danse macabre – taniec śmierci – śmierć dosięgnie każdego,
niezależnie od wieku, stanu posiadania, pozycji społecznej;
• Motyw memento mori – pamiętaj o śmierci;
• Archaizmy („uźrzał”, „łoktuszą”, „jebłce ukusił”);
• Wiersz rymowany, asylabiczny ( o rożnej liczbie sylab w wersie);
• Wierszowany dialog;
• Rodzaj literacki – epika;
• Ars moriendi – sztuka umierania;
• Topos – średniowieczny motyw przemijania, marności świata
doczesnego;
• Eschatologia – dotyczy rzeczy ostatecznych człowieka, jak i świata
(śmierci, końcu świata).

4. Tytuł: „Pieśń o Rolandzie”
Autor: Nieznany
Cechy: wzorzec osobowy
średniowiecznego
rycerza, etos rycerski,
chanson de geste,
panegiryczność, funkcja
fantastyki w epice
rycerskiej
• Powstał w XI w.;
• Wzorzec osobowy rycerza – odwaga, waleczność, męstwo, honor,
troska o dobro kraju;
• Chanson de geste – epos rycerski – pieśń o czynie;
• Epos rycerski – wierszowany utwór, opisuje historie legendarnych
rycerzy;
• Etos rycerski – zespół zasad i wartości, inaczej kodeks;
• Panegiryczny – wysławiający – idea l rycerza;
• Fantastyka w epice rycerskiej – aniołowie zabierający duszę
Hrabiego do raju, Karol Wielki otrzymuje prorocze sny;
• Ars moriendi – scena śmierci Rolanda jako przykład ars moriendi.

5. Tytuł: „Kronika Polska”
Autor: Gall Anonim
Cechy: proza rymowa,
kronika, historiografia
• Powstała prawdopodobnie w XI w.;
• Utwór epicki łączący w sobie elementy gesta (z łac. czyny);
• Historiografia – dział obejmujący gatunki o treści historycznej, do
historiografii należy także „gesta” – czyli czyny;
• Pierwsze polskie dzieło historyczne napisane po łacinie;
• Wzorzec osobowy średniowiecznego władcy – przedstawienie
władców w sposób idealistyczny;
• Połączenie charakteru historycznego z elementami fikcji;
• Kronika – gatunek literatury historiograficznej, opisuje dzieje w
porządku chronologicznym, łączy fakty historyczne z fikcją literacką.

6. Tytuł: „Legenda o św.
Aleksym”
Autor: Anonim
Cechy: hagiografia,
inwokacja do Boga,
ascetyczne życie,
legenda
• Powstał ok. 1454 r.;
• Literatura hagiograficzna – czyli opisująca żywoty świętych;
• Asceza – umartwienie się, odmawianie sobie wszelkich
przyjemności w celu osiągnięcia wyżyn życia duchowego;
• Utwór posiada cechy łączące epicki poemat i kazanie;
• Budowa utworu: propositio – jest to część zapowiadająca treść
utworu, invocatio – wezwanie do bożej pomocy, narratio –
właściwe opowiadanie.

7. Tytuł: „Kwiatki św.
Franciszka”
Autor: Prawdopodobnie
Ugolino Montegiorgio
Cechy: afirmacja świata,
miłość braterska,
szacunek do przyrody,
ubóstwo i pokora,
wypełnienie przykazań
Bożych, franciszkanizm
• Powstały prawdopodobnie w XIII w.;
• Przesłanie św. Franciszka: wiara, ubóstwo oraz praca są źródłem
radości, szczęścia, optymizmu, miłość do świata, ludzi, Boga
realizuje się w braterskiej służbie ludziom oraz szacunku wobec
wszelkich istot żywych i natury, miłosierdzie, braterstwo,
współczucie, pomoc – stają się spełnieniem posługi Bożej;
• Franciszkanizm – sposób na życie, miłość do Boga, poprzez
umiłowanie świata;
• Dobro jak i cierpienie przyjmowane z radością;
• Szczęście człowieka to zadowolenie z tego co ma, nawet jeśli jest to
niewiele;
• Afirmacja – zaakceptowanie świata, takiego jakim jest.

8. Tytuł: „Boska komedia”
Autor:Dante Alighieri
Cechy: teocentryzm,
połączenie
średniowiecza z
renesansem, sceny
dantejskie, eschatologia,
alegoryzm
• Teocentryzm – pogląd sprowadzający wszystkie sprawy ludzkie do
Boga;
• Utwór łączy cechy średniowieczne z renesansowymi;
• Średniowiecze: fascynacja życiem pozagrobowym, Bóg – centrum
świata, najwyższa wartość, symboliczna wymowa, zamiłowanie do
scen okrutnych i brutalnych;
• Renesans – zainteresowanie człowiekiem i wszelkimi wymiarami
ludzkiej egzystencji, odwołanie do motywów antycznych, motywy
dotyczące życia doczesnego, poeta – bohater jak postać
pierwszoplanowa, język narodowy w jakim napisany został utwór;
• Utwór przybiera formę wizji;
• Pisane tercyną;
• Sceny dantejskie – związek frazeologiczny oznaczający sceny
okrutne, wstrząsające, drastyczne, makabryczne;
• Eschatologia – przedstawia wyobrażenie życia po śmierci;
• Alegoryzm – obraz ludzkiego życia i jego sensu
D –
• Celem średniowiecznej literatury było uczenie ludzi i propagowanie właściwych postaw poprzez
ukazywanie wzorców zachowania;
• Dwa nurty: religijny i świecki;
• Anonimowość – średniowieczni pisarze zwykle nie podpisywali swoich dzieł, bo wierzyli, że talent pochodzi
od Boga. Pisali na chwałę boską, nie dla ziemskiej sławy;
• wskazywała wzorce życia i postępowania (charakter parenetyczny): święty asceta, rycerz, władca.