Мөнгө бол цаас биш

1. ÍÈÉÒËÝË
Ýöñèéí ä¿íäýý “¿íý” ãýäýã ç¿éëèéí ºãñºí
ìýäýýëëèéí ¿ðýýð ìàø îëîí ÷àöàðãàíà
òàðèàëàí÷ óã øèíýëýã àðãûã õýðýãëýæ
ýõëýõ áºãººä ýöñèéí ä¿íäýý á¿ãä çàðäàë
õýìíýæ, îëñîí àøãààðàà äàðàà æèë èë¿¿
èõ ÷àöàðãàíà òàðèàëíà. Èíãýæ òàðèàëñàí
÷àöàðãàíà õýìæýý íü óëàì èõñýæ,
õýðýãëýã÷äýä èë¿¿ õÿìäààð î÷èõ áèëýý.
×àöàðãàíàà èë¿¿ õóðäàí õóðäàí áîðëóóëàõ
ãýñýí ººð íýã òàðèàëàí÷ äàðàà æèë áàñ
ÿìàð ÷ øèíýëýã àðãà õýðýãëýõèéã õýí
÷ òààøã¿é þì. Îíîâ÷òîé øèíýëýã àðãà
õýðýãëýâýë òýð àãøèíä áóñàä ÷àöàðãàíà
òàðèàëàí÷äàä õîõèðîëòîé ìýò áîëîâ÷
ýöñèéí ä¿íäýý á¿ãäýä íü òóñòàé þì.
Òèéìýýñ öàã çóóðûí õÿìðàëûí íºëººíä
àâòàæ, òîëãîé ºâòãºëã¿é áóñäûí øèíýëýã
îíîâ÷òîé àëõìààñ ñóðàëöàæ, óðàëäàæ Í.Àëòàíõóÿã
ñýòãýõ áîëîìæèéã õ¿ëýýí çºâøººðºõ íü
õàìãèéí ÷óõàë. ×óõàìäàà èéì áîëîìæèéã
îëãîæ áàéäàã òºðººñ õàðààò áóñ çàõ çýýëèéí ̪Íê ÁÎË
¿íý ãýã÷ ººðºº ãàéõàìøèã áèëýý.
ÖÀÀÑ ÁÈØ
Ìîíãîë÷óóä áîë àìüäðàëûí óõààíòàé àðä
ò¿ìýí. Ìîíãîë õ¿í ãýõýýð çàëõóó õîéðãî, öàã
áàðüäàããã¿é, èòãýë äààäàãã¿é ãýýä ººëººä
ýõýëäýã òîäîðõîéëîëò áîë öººíõèéí ãàæãèéã
îëîíõîä íÿëçààñàí õýòð¿¿ëýë. Þìíû ãîëûã
ýíãèéí ¿ãýýð îíîæ õýëäýã, àëèâàà ç¿éëèéã
îëîí òàëààñ íü ýðãýö¿¿ëæ ÷àääàã, àñóóäàëä
íóðóóòàé õ¿ëýýöòýé õàíääàã, îíîõã¿é îíîë
ÿðüæ öýöýðõýæ ñóóãàà óëñ òºð÷èéí ñàíààã
îíîñîí ãàíö ¿ãýýð ¸ãººäººä õýë÷èõäýã öºëõ
óõààíòàé õ¿í áèäíèé ìîíãîë÷óóäûí äóíä
öººíã¿é.
72 73

2. ÍÈÉÒËÝË Ìºí㺠áîë öààñ áèø
Ãóäìààð àëõàæ áóé íýãýí “ìºí㺠÷ ºíººäºð ò¿âøèíäýý õ¿ðýõã¿é áîë ýöýñòýý íèëýýä òîì
öààñ áîëæ äýý” ãýæ õýëýõèéã òà áèøã¿é ýðñäýëòýé ó÷ðàõ àþóëòàé. Òýãâýë ìàíàéä
ñîíññîí áàéõ. Ìàãàäã¿é òà ººðºº ÷ ýíý òèéì ñòàíäàðò ò¿âøíèéã õàíãàñàí, ýð¿¿ë
¿ãèéã õýëæ áàéñàí áàéõ. Çàðèìäàà õºäºº ñàðóóë ýäèéí çàñãèéí ¿ç¿¿ëýëò äààí÷ àëãà.
îðîí íóòãààð ÿâæ, íàñòàí áóóðëóóäòàé õóó÷
õººð÷ ñóóõàä “ìºí㺠ìºí㺠øèã áàéõàä”, Ñ¿¿ëèéí ãóðâàí æèë çàñãèéí ãàçàðò àæèëëàæ
“ìºí㺠÷àíãà áàéõàä” ãýæ ÿðèõ íü îëîíòîî. áàéõàä, ò¿¿íýýñ ºìíº ñàíãèéí ñàéäààð
¯íýõýýð “ìºí㺔 ãýäýã ñýäâèéã ÿðèõã¿éãýýð ÷ àæèëëàæ áàéõàä õóâü õ¿íèéõýý õóâüä
ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë, øèíý÷ëýëèéí õàìãèéí èõ áîäîæ òýìöýæ, ñàíàà çîâíèæ
òóõàé õýëýëöýõ áîëîìæã¿é þì. ÿâñàí ç¿éë áîë èíôëÿö. Èðãýí á¿ð óëñ îðîíä
íü èíôëÿö áàãà, ìºí㺠íü ìºí㺠øèã áàéõûã
Àëèâàà óëñûí ýäèéí çàñàã, õºãæèë õ¿ñäýã. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàë äýýð áèäíèé ýíý
äýâøëèéí áîäèò õýìæ¿¿ð íü ìºíãºí õ¿ñýë ýñðýãýýðýý ÿâààä áàéíà. Ýíý òàëààð
äýâñãýðò áîëäîã. Õàìãèéí ýíãèéí æèøýý ñàíàà îíîîãîî èëýðõèéëæ, ººðñäèéí äóó
ÿðèõàä Àìåðèê õ¿í 100 äîëëàðòàé äýëã¿¿ðò õîîëîéã íèéãýìä õ¿ðãýæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ
îðîîä íýã äîëîî õîíîã õýðýãëýõ õ¿íñíèéõýý öººíã¿é áàéäàã. Òýãýõýýð ÷óõàì ÿàãààä óã
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã öóãëóóëààä ãàðäàã. Ãýòýë àñóóäàë èéì òîì áýðõøýýë áîëñîí, áîëîîä
ìàíàéä 100 òºãðºãòýé äýëã¿¿ðò îðâîë 2 áàéãàà, ýíý ýìãýãèéã èðýýä¿éä ÿàæ àíàãààõ
øèðõýã áîõü àâààä ë ãàðíà. Ýíý ýíãèéí òàëààð íóõàöòàé áîäîõ íü ÷óõàë þì.
õàðüöóóëàëòûí öààíà á¿õýë á¿òýí ýäèéí
çàñãèéí ñèñòåìèéí ñóëðàë, ãàæóóäàë, Ýäèéí çàñãèéí òîãòîëöîîã áèå ìàõáîäòîé
õîöðîãäîë õàðàãäàíà. õàðüöóóëáàë õóâèéí ºì÷ íü ç¿ðõ, ýä áàÿëàã
íü öóñ þì. Õàðèí óã öóñûã ýðãýëä¿¿ëýõ çàì
Àëèâàà óëñ îðîí ýäèéí çàñãàà õºãæ¿¿ëýõèéí áîëæ áàéãàà ñóäàñ íü ìºí㺠áàéäàã.
òóëä ººðèéí ìºíãºí òýìäýãòèéã ¿íý öýíòýé ªíººäðèéí áèäíèé õàìãèéí òîì ýíä¿¿ðýë
áàéëãàõ ÿâäëûã ýðõýìä ¿çäýã. Òýãýõýýð áîë ñóäàñ áîëñîí ìºí㺺 öóñ áîëñîí
ìîíãîë÷óóä áèä ÷ õàìãèéí èõýýð àíõààðàõ ýä áàÿëàãòàéãàà õîëüæ õóòãàäàã àëäàà.
¸ñòîé ç¿éë áîë ìîíãîë òºãðºãºº ¿íý öýíýòýé ¯íýõýýð áèä çîõèñòîé ñòàíäàðòûã áàðüÿ
áàéëãàõ ÿâäàë þì. ªíãºðñºí æèë çàðèì ãýâýë ýíý ýíä¿¿ðëýýñýý ñàëæ, ìºíãèéã
ýäèéí çàñàã÷èä ìîíãîë òºãðºãèéí ýðèí åð人 ë ñîëèëöîîíû õýðýãñýë áîëîõ öààñ
¿å èðëýý, òºãðºã äýëõèéí øèëäýã âàëþò ãýäãèéã óõàìñàðëàõ ÿâäàë þì. Õàðèí
áîëëîî ãýæ èõ ë áàðäàì ñ¿ðæèí ìýäýýëæ æèíõýíý áàÿëàã áîë çàõ çýýëèéí ýðãýëòýíä
áàéëàà. Ìýäýýæ ýíý ñàéõàí õýðýã. Ãýòýë õºâºð÷ áàéãàà ýä ìàòåðèàë, ¿éë÷èëãýý þì.
ºíäºð õàíøòàé ìºíãºòýé áîëîîä ò¿¿íèéã
çîõèöóóëàõ ñóóðü ìåõàíèçì ñóë, ìàêðî Äàõèí õýëýõýä ìºí㺠áîë áàÿëàã áèø. Ãýâ÷
ýäèéí çàñãèéí àñóóäàë áàéõ ¸ñòîé ñòàíäàðò ò¿¿íèé ã¿éöýòãýõ ¿¿ðýã, äàâóó òàë ¿íýõýýð èõ.
74 75

3. ÍÈÉÒËÝË Ìºí㺠áîë öààñ áèø
Áàðàà òàâààð, ýä õºðºíãº, àæèë õºäºëìºð, á¿ðèéí õýëáýðòýé áîëæ õóâèðñààð áàéíà.
¿éë÷èëãýýã øóóä ìºí㺺ð îðëóóëíà ãýäýã íü ̺í㺠ãýäýã ººðºº èéì ë ãàéõàìøèãòàé
õ¿í òºðºëõòºíèé íýýæ îëñîí ÷óõàë îëîëòûí ýä. Ãýâ÷ ìºíãºíèé äàâóó òàëûã îíöãîéëæ
íýã þì. ̺í㺺ð àñàð èõ áýðõøýýëèéã äóðäààä ò¿¿íèé ìºí ÷àíàðûã á¿ðýí îéëãîíî
õÿëáàð çîõèöóóëæ ÷àäàæ áàéíà. ̺í㺠ãýâýë õóäàë. Òèéìýýñ ìºí㺠ãýæ ÷óõàì ÿìàð
áàéõã¿éñýí áîë öàëèíãàà àâëàà ãýýä ºäºð óõàãäàõóóíûã õýëäýã òóõàéä òîâ÷õîí ºã¿¿ëüå.
á¿ð ë õîíèíû íýã ãóÿ, ýñâýë õýäýí êã áóäàà, Åðººñ þìíû óòãà ó÷ðûã á¿ðýí òàéëúÿ ë ãýæ
¿ã¿é áîë ãóòàë òýâðýýä ãàð÷ áàéíà ãýæ áàéãàà áîë ýíãèéí áîëîâ÷ ¿íýí ò¿¿õèéã íü
áîäâîë ÿìàð èíýýäòýé áàéõ âý. çààâàë ñºõºõ ¸ñòîé. Èíãýæ àëèâàà àñóóäëûã
ýõíýýñ íü á¿ðýí ã¿éöýä ñóäàëæ øèéäýë
̺íãèéã öààñàí äýâñãýðò õýëáýðýýð ãàðãàõ íü øèíæëýõ óõààíû ñàëáàðò àðâàí
õýðýãëýõ áîëñíîîð àâ÷ ÿâàõàä àâñààðõàí, òàâàí æèë àæèëëàæ áàéñàí òýð ë ¿åýñ áèé
õóðèìòëàë ¿¿ñãýõýä äàâóó òàëûã áèé áîëñîí òºëºâøèë áèëýý.
áîëãîñîí áèëýý. Ò¿¿íèé áàñ íýã îíöãîé
äàâóó òàë íü ñîëèëöîî þì. ̺í㺠ãýäýã ñýäýâ ýíãèéí áîëîâ÷ àñàð
Àéëä ìàøèí áàéëàà ãýæ áîäú¸. Àéë ë ã¿í, óéòãàðòàé áîëîâ÷ ìàø ñîíèðõîëòîé
áîëñîí õîéíî ãóðèë õýðýãòýé áîëëîî. ñýäýâ. Õ¿í òºðºëõòºí àíõ ìºíãèéã òàìõèàð
Ìàøèíàà øóóä ãóðèëààð ñîëüæ áîëîõ íü îðëóóëæ ýõýëñýí ò¿¿õòýé. ªºðººð õýëáýë,
ìýäýýæ. Èíãýõèéí òóëä ìàøèíàà õóâààõ áàðàà òàâààðàà ñîëèëöîõûí òóëä òàìõè
õýðýãòýé. Øóóäàé ãóðèë àâàõ ãýæ áàéíà ò¿¿íèé ¿íý öýíèéí èëýðõèéëýë áîëæ
ãýýä ìàøèíàà õºðººãººð õóâààëòàé áèø. áàéñàí ãýñýí ¿ã. Óãòàà íýã õîíü 10 êã
Èéì ¿åä ìàøèíûã õóâààõ õàìãèéí îíöãîé òàìõè, íýã àÿãà 500 ãð òàìõè ãýõ ìýò.
õýðýãñýë áîë ìºí㺠þì. ̺í㺺ð ìàøèíûã Ãýâ÷ òàìõè íü àìàðõàí ìóóäàõ, îâîð
õýä ÷ õóâààæ, áàñ íèéë¿¿ëæ áîëíî. Èéì õýìæýý õýò èõ, õóóðàì÷ààð õèéõýä õÿëáàð
õýðýãñëèéã ÿìàð ÷ õóãàöààíä, þóãààð ÷ çýðýã ýðñäýëòýé òóë ìºíãº, àëò ãýõ ìýò
ñîëüæ áîëíî. áàéãàëèéí õîâîð ìåòàëûã õýðýãëýýíä
̺íãºíèé ã¿éöýòãýæ ÷àäàõ áàñ íýãýí ÷óõàë îðóóëæýý. Ò¿¿õèéí ÿâöàä ýíý ïðîöåññ
÷àäâàð áîë õàäãàëàìæ þì. Äàðàà æèë óëàì õºãæèæ, òýäãýýð õîâîð ìåòàëûã
èäíý ãýæ õýäýí ìºõººëäºñ, áÿëóó, æèìñ, õýëáýðæ¿¿ëñýí çîîñîí ìºí㺠ãàðãàñàí
ãóðèë áóäàà àâààä çîîðèíä õýð óäààí áàéíà. Ãýâ÷ íýã òàëààñ àëò ìºí㺠íü
õàäãàëàõ áèëýý. Ãàçàð, áàéøèí, ìàøèí îâîð õýìæýý èõòýé, íºãºº òàëààñ óëñûí
ãýýä òîìîîõîí õºðºí㺠÷ ÿëãààã¿é. Òèéìýýñ ÿçãóóðòàí á¿ð äóð çîðãîîðîî ººðñäèéí
õ¿í á¿ðò ìºí㺠ãýã÷ ç¿éëèéã õàäãàëàõ íü ä¿ðñ á¿õèé ìºíãºí òýìäýãò ãàðãàæ,
èë¿¿ õÿëáàð. Ñ¿¿ëèéí ¿åä êàðòûí ñèñòåì ìºíãºíèé ¿íý öýíèéã àëäàãäóóëæ
íýâòýðñíýýð ºäºð òóòìûí ã¿éëãýýíä áýëýí ýõýëæýý. Ýíý áýðõøýýëèéã ãýòëýõèéí òóëä
ìºíãºíèé ¿¿ðýã áàãàñ÷, ìºí㺠ãýã÷ ç¿éë ÿíç íýãäñýí íýã õýðýãëýýòýé öààñàí ìºíãèéã
76 77

4. ÍÈÉÒËÝË Ìºí㺠áîë öààñ áèø
õýðýãëýýíä îðóóëàõ ìýðãýí ñàíààã õ¿í ìºíãºíèé õýìæýýíä àëòíû íººöòýé áàéõ
òºðºëõòºí íýýæýý. Àíõ ¿¿íèéã ñîíñîõîä ¸ñòîé ãýñýí ñàíàë áàéâ. ¯ã¿é áîë öààñàí
õýí ÷ èòãýìã¿é, èíýýäýìòýé áàéñàí áàéõ. ìºí㺠õóóëü áóñ, ç¿ãýýð ÿìàð ÷ ¿íý öýíýã¿é
Õàà ÷ õýâòýæ áàéäàã íýã ìóó öààñûã ìºí㺠ãýæ çàðëà õýìýýí øààðäàâ. Áàñ àðèëæààíû
ãýæ ¿çýõ çîðèã õýíä òºðºõ áèëýý. Ãýòýë áàíêíû õ¿¿íèé àñóóäëûã çîõèöóóëàõ òºâ
ºíººã õ¿ðòýë ¿ã¿éñãýãäýýã¿é, áàñ ¿åèéí áàíêûã áèé áîëãîõ õýðýãòýé ãýæ ¿çýæ
¿åä ¿ã¿éñãýãäýøã¿é ýíý ãàéõàëòàé ñàíààã áàéâ. Èíãýýä òºâ áàíêèéã áàéãóóëæ, áàíê
áîäèò ¿éë õýðýã áîëãîñîí óëñ ¿íäýñòíèé íü àëòíû íººöòýé áîëñíîîð á¿õ íèéòýýð
òýðã¿¿íä áèäíèé ìîíãîë áè÷èãääýã íü öààñàí ìºíãèéã õ¿ëýýí çºâøººð÷, óëñ îðîí
áàõàðõóóøòàé ÿâäàë þì. Ç¿¿í áîëîí òºâ á¿ð õýðýãëýýíèéõýý ìºíãºí äýâñãýðòèéã
Àçèéã ýðõøýýñýí Èõ Þàíü ã¿ðíèé ¿åä ¿éëäâýðëýæ ýõýëæýý. Ãýâ÷ ÿðóó íàéðàã÷
öààñàí ìºíãèéã õýðýãëýæ áàéñàí òóõàé Ð.×îéíîìûí ø¿ëýãëýñýí÷ëýí “Èõ îëîëòûã
ò¿¿õèéí íýí òîäîðõîé òýìäýãëýë ºíºº äàãàæ èõ àëäàà ãàðäàã”-èéí àäèë “ìºí㺔
áèäýíä óëàìæèëæýý. ãýäýã ç¿éë öàã ÿìàãò ýðñäýë äàãóóëñààð
áàéâ.
Öààñàí ìºí㺠îëîí æèëèéí òóðø ÿíç “Ìºí㺔 áîë õîîë øèã ç¿éë þì. Õîîëûã
á¿ðèéí áýðõøýýëòýé òóëãàð÷ áàéâ. Öààñûã õýòð¿¿ëáýë õîð, òààðóóëáàë òàí áîëäîã.
èë¿¿ áàòàëãààòàé áîëãîõûí òóëä íýã öààñàí ̺í㺠÷ ãýñýí çîõèñò õýìæýýíýýñ õýòýðâýë
äýâñãýðò õýäýí ãðàìì ìºíãº, õýäýí ãðàìì èíôëÿö, áàãàñâàë õîìñäîë ãýäýã õî¸ð òàëò
àëòíû õýìæýýòýé áàéõ òàëààð ìàðãàëäàæ áýðõøýýëèéã äàãóóëäàã. Òèéìýýñ ìºíãºíä
ýõëýâ. ªºðººð õýëáýë, öààñàí ìºíãºíèé áàéõ ¸ñòîé áàéð, áàðèõ ¸ñòîé õýìæýý ãýæ
¿íýëýìæèéí áàòàëãààã áàãà áàéíà ãýæ áèé.
ýìýýñýí õýðýã. Ýíý áîë öààñàí ìºíãºíèé
áàòàëãààíä ýðãýëçýæ òýýíýãýëçýæ áàéõ Àéë ãýð áîëãîí ìºíãºòýé áàéõ òóñàì, õ¿í
öàãèéí ãýíýí ¿çýãäýë þì. Áèäíèé ñàéí á¿ð ìºíãºæèõèéí õýðýýð èë¿¿ áàòàëãààòàé
ìýäýõ “Àöàã ø¿äíèé çºðºº” ãýäýã óðàí àìüäðàë áèé áîëäîã. Íýã àéë ãýð, õóâü õ¿íèé
ñàéõíû êèíîíä áàíêíààñ ìºí㺠àâàõààð ìºíãºíä õýìæýý õÿçãààð ãýäýã îéëãîëò
èðñýí ºâãºí öààñàí ìºí㺠áèø çîîñîí áàéõã¿é, õàðèí íèéò óëñ îðíû ìºí㺠áîë
ìºí㺠àâüÿ ãýæ çºð¿¿äýëæ áàéãàà òóõàé ò¿¿íòýé àäèëã¿é, áàéõ ¸ñòîé õýìæýý áèé.
ãàðäàã ø¿¿ äýý.
̺íãèéã ¿éëäâýðëýõ øèã àìàðõàí þì
Õ¿ì¿¿ñ öààñàí ìºíãºíèé ¿íýëýìæèä áàéõã¿é. Õîðèí ìÿíãàí òºãðºã áîë ãðàìì
èòãýæ, ººðñäèéí ìºíãèéã õàäãàëóóëàõûí õ¿ðýõã¿é öààñ. Ãýòýë óãààñ áàÿëàã áèø
òóëä áàíêèíä òîäîðõîé øààðäëàãà òàâüñàí ñîëèëöîî, õàäãàëàìæèéí õýðýãñëèéã çîõèñò
áàéäàã. Ýíý íü õàäãàëóóëàõààð ºãñºí õýìæýýíýýñ õýòð¿¿ëæ íèéë¿¿ëáýë õýäýí
78 79

5. ÍÈÉÒËÝË Ìºí㺠áîë öààñ áèø
ñàÿ òºãðºãíèé öàëèí àâààä á¿õ öàëèíãààðàà Çàëóó÷óóäûí õýëæ áóé ýíý ¿ã Ìîíãîë òºãðºãò
2 øèðõýã òàëõ àâäàã Àôðèêèéí Çèìáàáè òààðóóõàí ä¿í òàâüæ áàéãààãèéí òîä èëðýë
øèã áîëîõ ìàãàäëàëòàé. Ýíý áîë ìºíãºíèé þì. Á¿ð òîäðóóëáàë, ìîíãîë òºãðºãèéí õàíø
õàíøíû óíàëò áóþó èíôëÿö ãýäýã îéëãîëò. óíàñàí áàéíà ãýñýí ¿ã. Òýãâýë ìºíãºíèé
õàíø óíàíà ãýäýã þó ãýñýí ¿ã âý? Ýíý áîë
ßã ¿¿í øèã çîâëîíä óíàõ íü áèäíèé õàìãèéí ìàø ýíãèéí áºãººä ñóóðü àñóóëò. Õàíø
òîì áýðõøýýë, èéì ýðñäýëýýñ ñýðýìæëýõ áóóðíà ãýäýã ¿íýã¿éäíý ãýñýí ¿ã. ¯íýã¿éäíý
íü áèäíèé õàìãèéí ÷óõàë çîðèëò þì. Ýíäýýñ ãýäýã áàéõ ¸ñòîé õýìæýýíýýñ õýòýðõèé èõ
ºíººäºð “ìîíãîë òºãðºã” ¿íý öýíýòýé áàéíà áàéíà ë ãýñýí ¿ã.
óó ãýäýã ýýäðýý ýðãýëçýýòýé àñóóëò óðãàí
ãàðíà. Îëîí áîë ¿íý áàãàòàé, öººí áîë ¿íý èõòýé
áàéäàã íü á¿õèé ë ç¿éëèéí æèøèã. 1 êã
Çàëóó õ¿íèéã äýìæèæ, ¿ãèéã íü àíõààð÷ øîðîîã õààíààñ ÷, õýí ÷ ¿íýã¿é îëæ ÷àäàõ
ñîíñîí, ñàíàà áîäëîî èëýí äàëàíã¿é ÿðèëöàõ áîë 1 êã àëò õýçýý ÷ ¿íýã¿é îëäîõã¿é. ̺íãº
ñàéõàí. Ãàäàãøàà ñóðãóóëüä ÿâæ èðñýí òîãòâîðã¿é áàéâàë ¿íý öýíý íü ìóóäàæ, ñºðºã
çàëóó÷óóä ýíãèéí áîëîâ÷ ìàø ñîíèðõîëòîé ¿ð íºëºº íü èõ áîëäîã. Òîãòâîðã¿é õàíøòàé
÷óõàë ç¿éëèéã ÿðüäàã. Òýäíèé ÿðèàí äóíäààñ ìºíãèéã õ¿ì¿¿ñ õýðõýí çýýëæ, ÿàæ õóäàëäàà
ìèíèé õàìãèéí èõ ñîíñîæ áàéñàí àñóóäëûí õèéõ áèëýý. ¯íý öýíý íü òîãòâîðã¿é, áàéí
íýã íü “ìîíãîë ìºíãºí äýâñãýðò”. Ãàäíû áàéí óíàëòàíä îðäîã “òºãðºã” ãýäýã ìºíãºí
îðîíä î÷ñîí çàëóó÷óóä ìààíü ýõ îðíîî òýìäýãòýýð çýýë îëãîæ, õóäàëäàà õèéõ
ýäèéí çàñãèéí ºíäºð õºãæèëòýé ñàéõàí ñîíèðõîë àÿíäàà áóóíà ø¿¿ äýý.
îðîí ãýæ èõ ë ìàãòàæ, ñàéí ñàéõíûã íü
äºâèéëãºí ÿðüäàã áîëîëòîé. Ýíý áîë ìîíãîë Áèäíèé “ìºí㺔 ãýýä áàéãàà ç¿éë ìàø
öóñòàé, ìîíãîëäîî ýëýãòýé õ¿í á¿õýíä ë ýíãèéí, ç¿ãýýð ë ìºíãºí òýìäýãò áóþó
ó÷èðäàã ç¿éë. Ñàéí ñàéõíààðàà áàõàðõñàí òºãðºãèéí íèéë¿¿ëýëòèéí õýìæýý áîëîí
çàëóóñûí ÿðèàã ñîíññîí ãàäíûõàí õàìãèéí áèäíèé ºäºð òóòàì õýðýãëýäýã õóãàöààã¿é
ò¿ð¿¿íä íýã ë àñóóëò òàâüäàã ãýõ. Òýð íü õàäãàëàìæûí õýìæýýíýýñ õàìààðäàã.
“Ìîíãîë ìºíãºí òýìäýãò õýäýí Àìåðèê Ýíýõ¿¿ ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò æèëýýñ æèëä
äîëëàðòàé òýíöäýã þì áý?”. Ýíý ìàø õýö¿¿ ºñºæ áàéäàã áîëîâ÷ áàéõ ¸ñòîé õýìæýýíýýñ
àñóóëò. Õóäëàà çàëáàë, íºãºº íºõºð òýð äîð õýòýðâýë àþóë äàãóóëäàã ñóë òàëòàé.
íü ãàð óòñàà ãàðãààä õýäõýí òîâ÷ äàðààä ë ̺íãºíèé íèéë¿¿ëýëò ÿìàð ò¿âøèíä
èíòåðíåòýýñ õàð÷èõ ó÷èð íýã äîëëàð 1200 áàéãààã ãàäààä îðíóóäûí æèøýýòýé
îð÷èì òºãðºãòýé òýíöäýã ãýæ ÿàõ àðãàã¿é õàðüöóóëàí õàðàõ õýðýãòýé. Ýíý òóõàéä
¿íýíèéã õýëäýã ãýíý. íýã èõ ìàðãàõààðã¿é áàðèìò áîë Äýëõèéí
áàíêíû ñóäàëãàà þì. 1990-2000 îíóóäàä
80 81

6. ÍÈÉÒËÝË Ìºí㺠áîë öààñ áèø
ÀÍÓ-ûí ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòèéí æèëèéí áîëîâñðóóëæ, çàõ çýýëä áàéðøóóëæ, îëíû
ºñºëòèéí õóâü 1.8 áàéõàä ìºíãºíèéõ íü õ¿ðòýýë áîëãîõûí òóëä áàãàã¿é õóãàöààíû
õàíø 2.4 õóâèàð áóóð÷ýý. Õàðèí “Õàëòàð ñààä áýðõøýýëèéã äàâäàã. Èíãýõèéí
öàðàéò” êèíîãîîðîî áèäíèé òàíèë áîëñîí òóëä óðüä÷èëñàí õºðºí㺠îðóóëàëò èõ
Âåíåñóýëü ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýý õýò õýìæýýãýýð õýðýãòýé áîëäîã. Ãýòýë
õóðäòàé áóþó 38.8 õóâèàð ºñ㺺ä ìºíãºíèé ìºíãºíèé õàíø óíàñíààð ¿éëäâýðèéí
õàíøíû óíàëò íü 44.0 õóâü áîëæýý. Õàðèí ñàëáàðûí áèçíåñ ýðõëýã÷èä óðò õóãàöààíû
Ðóìûí 63 õóâèàð ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëòýý òîãòâîðòîé òºëºâëºãºº ãàðãàæ ÷àäàõã¿é,
ºñãºõºä ìºíãºíèé õàíø íü æèëä 111% ýöýñò íü ¿éëäâýðýý ºðãºæ¿¿ëýõ áèø õàðèí
áîëîí áóóð÷ áàéæýý. ÷ ýñðýãýýð íü öîìõîòãîë õèéñíýýð îëîí
ãýð á¿ë àæëûí áàéðàà àëäàæ, àìüäðàëûí
Ãàäààäûí îðíóóäàä ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò áàòàëãààã¿é áîëíî.
ºíäºð õýìæýýíä áàéñíààð õàíø íü èõýýð 3. Äàðààãèéí òîì áýðõøýýë áîë áàíêíû
óíàñàí ñºðºã ¿çýãäýë ãàðñàí øèã èéì õ¿¿íèé òóõàé àñóóäàë þì. Àðä÷èëñàí îðîíä
òîõèîëäîë Ìîíãîë îðíû ýäèéí çàñãèéã ÷ õóâü õ¿í ìºíãºòýé áîëîõ õî¸ð ¿íäñýí
ñóëðóóëàõ íü äàìæèãã¿é. àðãà áàéäàã. Íýã íü öàëèí àâàõ, íºãºº íü
áàíêíààñ çýýë àâàõ. Õ¿í á¿ðèéí ñàðûí
̺íãºíèé õàíø òîãòâîðã¿é áàéõ íü îëîí öàëèí íü ¿ë õºäëºõ õºðºíãºòýé áîëîõ
àþóëûã àðààñàà äàãóóëäàã òóõàé äýýð áîëîìæèéã îëãîæ ÷àäàõã¿é, òèéì áîëîëöîî
äóðäñàí. ¯¿íèéã òîäîòãîæ, ýíãèéí õýäýí õàà ÷ áàéõã¿é. Õàðèí òîãòìîë àæèëòàé áîë
æèøýý äóðäúÿ. áàíêíû çýýëýýð áàéð àâ÷ áîëíî. Áàíê íü
1. ̺íãºíèé õàíø óíàõàä óëñ îðíûã òýòãýæ, áèçíåñèéí áàéãóóëëàãà áîëîõîîð çýýëñýí
àðä èðãýäèéã àæëûí áàéðòàé áîëãîäîã óðò ìºí㺺 õ¿¿íèé õàìò áóöààæ àâíà. Èíãýæ
õóãàöààíû òºëºâëºãººòýé õàìãèéí ÷óõàë àæèëëàæ áàéæ áàíê àøèãòàé ¿éë àæèëëàãàà
áèçíåñ¿¿ä õààëãàà áàðüæ ýõýëäýã. Áèçíåñ ÿâóóëäàã íü ç¿éí õýðýã.
ýðõëýã÷èä áèçíåñýý ºðãºæ¿¿ëæ, áàðàà
¿éë÷èëãýýãýý óëàì áîëîâñðîíãóé áîëãîõ Ãýòýë ºíººäºð ìàíàé óëñàä áàíêíû õ¿¿
áóñ ýñðýãýýð íü ìºíãºíèé õàíø õýçýý óíàõ ÿìàð áàéíà âý? Ñ¿¿ëèéí æèë¿¿äýä Ìîíãîëä
áîë, ìèíèé áèçíåñ ÿìàð ýðñäýëä îðîõ áîë àðèëæààíû áàíêíààñ çýýëýýð áàéð àâàõàä
ãýäýãò ñàíàà çîâíèæ, àëòàí öàãàà ¿ðäýã. áàíêíû ñàðûí õ¿¿ 1.3%-1.5% áàéëàà.
2. ̺íãºíèé õàíø óíàëòûí äàðààãèéí Äýëõèéí äóíäàæòàé õàðüöóóëàõàä õýò
õîõèðîã÷ áîë ¿éëäâýðèéí ñàëáàð. Ýíý ºíäºð òîî. Áàðóóíû îðíóóäàä àðèëæààíû
ñàëáàð óðò õóãàöààíä õºë äýýðýý áîñäîã áàíêíààñ èðãýä íü îðîí ñóóöíû çýýë àâàõàä
õ¿íä ñàëáàð. ¯éëäâýð àæèëëóóëñàí õ¿í ñàðä äóíäæààð 0.5%-ààñ äîîø áàéõ ¸ñòîé
ºíººäºð ¿éëäâýðëýëýý íýýãýýä ìàðãààø ãýæ ¿çäýã àæ. Èíãýæ 0.5%-ààñ äîîø õ¿¿òýé
àøèã îëíî ãýæ áàéäàãã¿é. Á¿òýýãäýõ¿¿íýý çýýëýýð áàéð àâ÷ ýðãýæ òºëºõ íü ñàð á¿ð
82 83

7. ÍÈÉÒËÝË Ìºí㺠áîë öààñ áèø
öàëèíãààñàà çýýëýý òºëººä ¿ëäñýí ìºí㺺ð óã ìºí㺠íü ¿íýã¿éäýæ, íýã òàëõûã õýäýí
íü àìüäðàëàà çàëãóóëàõ áîäèò áîëîìæèéã ñàÿ òºãðºãººð àâäàã õÿìðàëä îðîõîîñ
èðãýäýä îëãîäîã áàéíà. Ãýòýë ìàíàéä ñýðãèéëñýí õýðýã.
ÿàãààä çýýëèéí õ¿¿ èéì ºíäºð áàéíà âý?
Èíãýõýýð õ¿¿ ºíäºð áàéãàà, èðãýä çýýë
Ýíý àñóóäàëä îëîí óëñ òºð÷ àðèëæààíû ìóó àâ÷ áàéãààãèéí ãîë çàíãèëàà áîë õýí
áàíêûã áóðóóòãàæ áàéõûã ìºí ÷ èõ ñîíññîí íýã õ¿íä áóñ, ÿìàð íýã áàéãóóëëàãàä áèø
äîî. Èíãýæ ºíäºð õóâüòàé çýýë îëãîæ ºíººäðèéí ñèñòåìä áàéãàà þì. Õýðýâ ìºíãº
áàéãààãààðàà ìàíàé àðèëæààíû áàíêóóä áàéõ ¸ñòîé çºâ ò¿âøèíäýý áàéâàë Òºâ áàíê
áàÿæààä ºíäºð õºãæèëòýé îðíû áàíêóóä 2%-èéí õ¿¿íèé áîäëîãî áàðüæ áîëíî. Ýíý
øèã òîìîðìîîð. Ãýòýë ¿íýí õýðýãòýý õî¸ð õóâü äýýð àðèëæààíû áàíê àøãèéí
àðèëæààíû áàíêóóäûí íèéòëýã ºí㺠3%-èéí õ¿¿ãýý íýìýõýä îðîí ñóóöíû çýýë
òºðõ á¿¿äãýð ë áàéíà. Òýãâýë àðèëæààíû 5% õ¿¿òýé ãàðàõ á¿ðýí áîëîìæòîé.
áàíêóóäûí çýýëèéí õ¿¿ ºíäºð áàéãààãèéí
ó÷èð çàíãèëààã Òºâ áàíê áóþó Ìîíãîë áàíê Èéì çºâ àëõàì õýðýãæ¿¿ëæ ÷àäàõã¿é
òàéëàõ ¸ñòîé. Ó÷èð íü Ìîíãîë áàíê õàòóó áîë àðä èðãýä ìààíü óëñ îðíûõîî ýäèéí
áîäëîãî ÿâóóëàõààð õ¿¿ãèéí ò¿âøèíã õýò çàñàãò èòãýæ ÷àäàõã¿é áîëîõ ýðñäýëòýé.
ºíäºðò òàâèãääàã. Òºâ áàíê äóíäæààð 10% Òèéìýýñ ìºíãºíèé òîãòâîðòîé áàéäàë íü
äýýð òàâèëàà ãýæ áîäú¸. Èéì òîõèîëäîëä ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë õèéõ ìàø ÷óõàë
àðèëæààíû áàíê àìüäðàõûí òóëä ìýäýýæ àëõàì þì. Øóóäõàí õýëýõýä, ìºíãèéã õýò
Ìîíãîë áàíêíû òîãòîîñîí 10%-èéí õ¿¿ íèéë¿¿ëæ õàíøèéã óíàãàõ íü áèä ¿ð õîé÷äîî
äýýð àøãèéí 3%-àà íýìýýä 13%-èéí óñ õîëüñîí ñ¿¿, ãóðèë çóóðñàí ààðóóë ºã÷
õ¿¿òýé çýýë îëãîæ òààðíà. áàéãààòàé èæèë þì.
Èéíõ¿¿ ºíãºö õàðàõàä á¿õ áóðóó Ìîíãîë Òýãâýë ãàðàõ Áººí çîâëîí áýðõøýýë äóðäààä ýöýñò
áàíêèíä îíîãäîæ, àðèëæààíû áàíê ãýìã¿é ãàðö þó íü áóñäàä áóðóó òîõîîä àñóóäëàà îðõèíî
áîëæ áàéíà. Ãýâ÷ àñóóäëûí ó÷ðûã íàðèéí áàéíà âý? ãýäýã îëèãòîé çàí áèø. Òèéìýýñ ìºíãºíèé
õººâºë Ìîíãîë áàíê ÷ àðãàã¿éäýý õ¿¿ãèéí õàíø óíàëòààñ ñýðãèéëäýã ÿìàð àðãà àðãà
ò¿âøíèéã èíãýæ õàòóó áàðüäàã. Ó÷èð íü áàéäàã, ýíý õ¿íäðýëèéã ãýòëýõ ÿìàð ãàðö
ìºíãºíèé íèéë¿¿ëýëò èõýññýíýýñ ìºíãºíèé áàéãàà òàëààð ÿðèëöúÿ.
õàíø óíàæ, ¿íýã¿éäýëä îðîõîîñ ñýðãèéëæ,
ìºíãèéã òýð á¿ð áàíêíààñ àìàð àâ÷ Õàìãèéí ÷óõàë àëõàì áîë ìºíãºíèé õýò
÷àäàõã¿é àðãà õýðýãëýæ, õ¿¿íèé ò¿âøíèéã íèéë¿¿ëýëòèéã õîðèãëîñîí õóóëü ýðõ
ºíäºð áàéëãàäàã. ªºðººð õýëáýë, èéì ç¿éí çºâ îð÷íûã á¿ðä¿¿ëýõ ÿâäàë. Ãýõäýý
àðãààð áàãà õ¿¿òýé ìºí㺠íèéãýìä òàðõàæ, òýðõ¿¿ õóóëèéí çîõèöóóëàëòûã òîäîðõîé
àéë á¿ð õýäýí ñàÿ òºãðºã ãýðòýý õàäãàëæ,
84 85