1. Í.Àëòàíõóÿã
ÒÀÒÂÀÐÛÍ
ÒÎÃÒÎËÖÎÎ ÁÀ
ÒªÐÈÉÍ ÕÝÌƯ¯Ð
“Òîðãóóëü ãýäýã íü áóðóó ç¿éë õèéñíèé òºëºº
àâäàã òàòâàð áàéäàã áîë òàòâàð íü çºâ ç¿éë
õèéñíèé òºëºº îíîîæ áóé òîðãóóëü àæ.”
Ñàíãèéí ñàéä áàéñàí ¿åòýé õàðüöóóëàõàä
ìàíàé îðíû ìºíãºíèé ýðãýëò èõ õýìæýýãýýð
ºñ÷ýý. Òýð ¿åä áàéãàà õýäýí òºãðºãºº
õýìíýõ ãýæ òàðõèà ãàøèëãàäàã áàéñàí áîë
ºíººäºð ýñðýãýýð íü áàãòàæ ÿäàõ èõ ìºí㺺
çºâ õóâààðèëàõ “æàðãàëòàé” çîâëîíã àìñàæ
89

2. ÍÈÉÒËÝË
ñóóíà. Ýíý áîë áàñ íýã òºðëèéí ãàæèã ë äàà.
2011 íû ýõíèé õàãàñ ãýõýä äîòîîäûí íèéò
á¿òýýãäýõ¿¿í ºìíºõ îíîîñ 14,3% ºñºæ,
õàìãèéí ñ¿¿ëèéí ìýäýýëëýýð ÄÍÁ-èé
õýìæýý 4,762.5 òýðáóì òºãðºãò õ¿ð÷, 2010
îíûõîîñ 29,1 õóâèàð íýìýãäëýý.
Ò¿¿õèéí ÿìàð ÷ öàã ¿å äýõ ÄÍÁ-èé
àëèâàà ºñºëò äèéëýíõäýý àæ ¿éëäâýðëýë,
¿éë÷èëãýýíèé ñàëáàðûí á¿òýýãäýõ¿¿íèé
ºñºëòººñ ¿¿äýëòýé áàéäàã. Á¿òýí æèë óëñ
îðíû äîòîîäîä áèé áîëñîí óã õºðºíãºíèé
õýñãýýñ Ìîíãîë óëñûí çàñãèéí ãàçðûí
çàðäàë áóþó óëñûí òºñºâ á¿ðääýã.
Ýíý óäàà ìèíèé áèå óëñûí òºñâèéí àìèí
ñóäàñ áîëñîí òýðõ¿¿ òàòâàðûí òàëààð
ººðèéí ñàíàëàà óíøèã÷ òàíòàé õóâààëöàõûã
çîðèëîî. Àëèâàà òºð àðä ò¿ìíèéõýý õºëñ
õ¿÷ýýð áèé áîëñîí õºðºíãèéã õýðýãòýé
ãàçàðò, îíîâ÷òîé öàãò, çîõèñòîé õýìæýýãýýð
çàðöóóëàõã¿é áîë õ¿íä ñóðòëûã ººãø¿¿ëýã÷,
ýðõ ÷ºëººã áîîìèëîã÷ ãýì ñîãîãòîé òºðèéí
àïïàðàò òîãòîõ ýõ ¿íäýñ áîëäîã. Èéì ë
ìóóãèéí ¿ëãýð æèøýý ¿éëäëýýð ºíººãèéí
Åâðîïûí õÿìðàëûã áèé áîëãîõîä “¿íýòýé
õóâü íýìýð” îðóóëñàí Ãðåêèéí æèøãèéã
äàâòàõã¿éí òóëä çàéëøã¿é õýðýãæ¿¿ëýõ
¸ñòîé òàòâàðûí òîãòîëöîîíû òàëààð õýäýí
¿ã õýëüå.
Òàòâàð ãýæ Òàòâàð ãýäýã íü ìàø ºðãºí óòãà àãóóëãà
þó âý? á¿õèé îéëãîëò þì. Òàòâàðûí òàëààð ýåðýã,
ñºðºã òîäîðõîéëîëòóóä áèé. Òóõàéëáàë,
“Òºð áóé äîð òàòâàð áóé, òàòâàð áóé äîð òºð
áóé”, “Òºð íèéãìèéí îðøèõûí ¿íäýñ áîë
90

3. Òàòâàðûí òîãòîëöîî áà òºðèéí õýìæ¿¿ð
òàòâàð”,“Òàòâàð áîë ò¿¿íèéã àâ÷ áóé õ¿ì¿¿ñò
ë àøãàà ºãäºã ººäã¿é òîãòîëöîî”, “Òàòâàð
áàéãàà öàãò õóâèéí õýâøèë, íèéãìèéí
áàÿëãèéí òîî íýìýõ òýìäýã ð¿¿ ÿâäàãã¿é”
ãýõ ìýò.
ßâöóó óòãààð òàòâàð ãýäýã áîë àëèâàà òºð ¿éë
àæèëëàãààãàà ÿâóóëàõûí òóëä èðãýä, áîëîí
àæ àõóé íýãæýýñ àâ÷ áóé ìºíãºí õóðèìòëàë
þì. Òóñãààð òîãòíîñîí àëèâàà óëñûí òºð íü
ø¿¿õ, öàãäàà, öýðýã àðìè, ýìíýëýã, ñóðãóóëü,
çàì ã¿¿ð, øîðîí ãýýä çàéëøã¿é áàéõ ¸ñòîé
îëîí á¿òöýý ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ øààðäëàãàòàé
áîëäîã. Èíãýýä íýãýíò ñàíõ¿¿æèëò õýðýãòýé
áîëîõîîð ìºí㺠áîñãîõ àñóóäàë òóëãàðíà.
¯¿íèé òóëä òîîòîé õýäýí àðãà çàì áàéäàã.
1. Õàìãèéí õÿëáàð, ýíãèéí, ìóéõàð àðãà
áîë ìºí㺠¿éëäâýðëýõ. Õýäýí òîíí
ìºíãºí äýâñãýðòèéã Àíãëèä çàõèàëààä
¿éëäâýðëýæ áîëíî. Ãýâ÷ èíãýñíýýð
ìºíãºíèé õàíø õýðõýí óíàæ, ÿìàð ñºðºã
¿ð äàãàâàðò õ¿ðãýäýã òàëààð ºìíºõ
íèéòëýëä òîäîðõîé áè÷ñýí.
2. Äàðààãèéí àëõàì áîë çýýë. Ãýâ÷ ãàäààä,
äîòîîäûí àëèâàà çýýë áîë ºð ë áàéäàã.
ªðèéã õýçýý íýã öàãò ýðã¿¿ëýí òºëºõ
¸ñòîé.
3. Õ¿í òºðºëõòºí ºíººã õ¿ðòýë íýýæ îëñîí
òºðèéã ñàíõ¿¿æ¿¿ëýõ õàìãèéí øàëãàðìàë
àðãà áîë òàòâàð. Íýãýíò õóóëü÷ëààä
çàà÷èõñàí áîëîõîîð èðãýä, àæ àõóé íýãæ
áàéãóóëàãààñ øóóä ë íýõýýä àâ÷èõíà.
Íýãýíò àâñàí òàòâàðûã íèéãìèéí ñàéí
ñàéõíû òºëºº ãàðöààã¿é çàðöóóëàõ
øààðäëàãàòàé òýð ë ç¿éëä àøèãëàõ
91

4. ÍÈÉÒËÝË
¸ñòîé. Ãýòýë òàòâàðûí ¿ðýëãýí çàðäàë
õýòýðõèé ºñºæ, ò¿¿íèé òîäîðõîé õóâèéã
àëáàí òóøààëòíóóäûí õýðýãëýý, ýëäýâ
òîìèëîëò, òýäíèé òàâ òóõûã õàíãàñàí
áàéøèí áàðèëãûí øèíý÷ëýëòýä çàðöóóëàõ
áîëñîíä èðãýä èõýýõýí äóðã¿éöäýã íü áîäèò
¿íýí. “Ìîíãîë õ¿í - 2020” õºòºëáºðèéã
õýëýëö¿¿ëæ, 21 àéìãààð ÿâæ áàéõàä ¿ðýëãýí
áàéäàë, õàìààòàí ñàäàí, õàìñàë á¿ëãýýðýý
àðä èðãýä, àæ àõóéí íýãæèéí òàòâàðûí
ìºí㺺ð áèé áîëñîí àéìàã, ñóìûí òºñâèéã
¿ðã¿é çàðöóóëæ áàéãàà òàëààð áàãàã¿é
ø¿¿ìæèëæ, óã àñóóäàëä àíõààðàë õàíäóóëæ,
øèéäâýðëýõ øààðäëàãàòàé áîëñíûã
îíöîëæ áàéëàà. ̺í òºâ çàñãèéí ãàçàð ÷
ãýñýí ýíý ãàæãèéí ¿ðèéã òàðüæ íèéñëýë
õîò, îëîí ÿàìä, ò¿¿íèé àãåíòëàã òýäãýýðèéí
¿ðã¿é çàðäàë äýíäýæ áàéãàà íü îëîí àðâàí
æèøýýíýýñ õàðàãääàã. Òýð äóíäàà ÿàì,
àãåíòëàã îëîí àðâàí í¿ñýð áàéøèí áàðüæ,
çàðëàãàà íýìýãä¿¿ëæ áàéãàà íü áóðóó þì.
Èíãýýä áîäõîîð õàà ãàçàðò òºñºâ, òàòâàðûí
õóðèìòëàë áóþó ÷óõàìäàà àðä ò¿ìíèé çîâæ
îëñîí ìºíãèéã ¿ðã¿é çàðöóóëíà ãýäýã ãýì
áèø çàí áîëñîí áàéíà. Èðãýä íü õºõºº
ºâëèéí õ¿éòýí, õºð öàñíû õàéðóóä ò¿ëýõ
ò¿ëýýã¿é áýýð÷ ñóóõàä çàñàã äàðãà, èðãýäèéí
õóðëûí òºëººëºã÷èä íü õàëóó ä¿¿ãæ, äóëààí
òººíºñºí ºðººíä àÿ òóõòàé àìàð÷ òóõàëñàí
øèã àìüäàð÷ áàéõ íü õýâøñýí ¿çýãäýë
áîëæýý.
Èðãýäýýñ òàòâàð òàòààä ë áàéäàã, ìºíãº
õóðààãààä ë áàéäàã. Ãýòýë àðä èðãýäèéí
àõóé àìüäðàëûã ººä íü òàòàõàä çîðèóëàõààð
92

5. Òàòâàðûí òîãòîëöîî áà òºðèéí õýìæ¿¿ð
õóóëü÷èëñàí òàòâàðûí ìºí㺠îðîõ ¸ñã¿é
ñàâàíä îðæ, óðñàõ ¸ñã¿é ãîëäðèëîîð óðñààä
áàéãàà ó÷èð ýìíýëýã, ñóðãóóëü ãýýä ýð¿¿ë
ìýíä, áîëîâñðîëûí ñàëáàðûí ºí㺠òºðõ
á¿¿äãýð, ¿éë÷èëãýý õàíãàìæ òààðóó áàéíà.
Ýíý áîë äýýðýýñ õóâààðèëäàã òºñºâ äîîðîî
õýðõýí çàìõàð÷ çàâñàðäàæ áàéäãèéí òîä
æèøýý.
Òºð ò¿øèëöýæ, òýð äóíäàà ã¿éöýòãýõ
çàñàãëàëä àæèëëàæ èðñýí ñ¿¿ëèéí õýäýí
æèë òóëãàð÷ áàéãàà õàìãèéí ãîë áýðõøýýë
áîë òºðººñ èðãýäýä îëãîæ áóé ìºíãºíèé
óðñãàë òàòâàðûí ìºí㺠àäèë ¿ðýëãýí
çàðäàë áîëñîîð áàéãàà ÿâäàë þì. ¯¿íèéã
äàðóé çàñàõã¿é áîë ºíãºðñºí õóãàöààíä
áèé áîëñîí ýíãèéí òîäîðõîé, èë òîä áîëãîõ
çîðèëãîòîé íèéãìèéí á¿òýö ìààíü ýðãýýä
óíàëòàä îðîõ àþóëä îéðòîîä áàéíà.
Òºðèéã íèéãìèéí ÿäóó, íýí ÿäóó äàâõàðãûí
àìüäðàëûã òýòãýõèéí òóëä ìºí㺠òàðààäàã
ãýæ îëîí õ¿í îéëãîäîã. Îëîíõ öººíõã¿é, äýýð
äîîðã¿é òºð çàñàã, òºðèéí àëáàí õààã÷èä
¿¿íä èòãýýä ýõýëñýí. Ãýâ÷ áîäèò áàéäàë
äýýð ýíýõ¿¿ òºðèéí õýò õàëàìæèéí áîäëîãî
àðààñàà îëîí àëäààã äàãóóëæ áàéíà.
1. Òºð õýí íýãíèéã òýòãýõèéí òóëä àæèë
õºäºëìºð ýðõýëæ áàéãàà èðãýäýýñ òàòâàð
àâàõ øààðäëàãàòàé áîëäîã. ¯¿íèéã
Ôðàíöûí íýðò ýäèéí çàñàã÷ Áàñòèà
“õóóëü÷èëñàí òîíóóë” ãýæ òîäîðõîéëæýý.
2.
Òºðººñ èðãýäýä òàðààñàí ìºíãº,
äàãàëäñàí çàðäàëòàéãàà èë¿¿ çàðäàë
áîëæ, íèéãýìä øóäàðãà áóñ õóâààðèëàëò
93

6. ÍÈÉÒËÝË
ãàçàð àâàõ ýõ ¿¿äýë áîëäîã. Æ íü: Òºð
10000 òºãðºã èðãýäýä òàðààëàà ãýõýä
ò¿¿íèéã òàòâàð õýëáýðýýð öóãëóóëàõ,
òàðààõ, îëîí òºðëèéí áàíêòàé ãýðýý
õèéõ, òóõàéí áàíê òýð à÷ààëëûã äàâàõûí
òóëä íýìýëò çàðäàë ãàðãàõ ãýýä 10000
òºãðºãòýé㺺 îéðîëöîî õýìæýýíèé
çàðäàë ãàðäàã.
3. Ýíý á¿õíýýñ ¿¿äýí ãàðàõ îíöãîé ñºðºã
òàë áîë Íîáåëèéí øàãíàëò Õàåêèéí
çîõèîëûí ¿ð ¿íäýñ Ìîíãîëä ñî¸îëæ
“Áîîë÷ëîãäîõ àþóëòàé” í¿¿ð òóëãàðíà.
Ýíý áîë àæèëã¿é, ÿäóó àìüäðàëòàé
èðãýäýä “èíãýýä àæèëëàõã¿é, ÿäóó
áàéãààä áàéâàë òºð çàñàã òýæýýãýýä áàéõ
þì áàéíà” ãýñýí íèéãìèéí áýëýí÷ëýõ
ñýòãýëãýý ãàçàð àâàõ ÿâäàë áîëíî.
Òèéìýýñ òàòâàðûí òîãòîëöîî íü îíîâ÷òîé
òîäîðõîé, çàðöóóëàëò íü èë òîä áàéõ
ÿâäàë áîë ýð¿¿ë íèéãìèéí õàìãèéí ÷óõàë
øààðäëàãà þì. Ãýòýë áîäèò áàéäàë äýýð
èðãýäèéí ìýääýã öàëèíãèéí ñóóòãàë
òàòâàðààñ ãàäíà òýäíèé ìýäýõã¿é òàòààñûã
ºäºð òóòàì ë àâ÷ áàéäàã. ¯ë õºäëºõ
õºðºíãèéí òàòâàð, õóäàëäààíû òàòâàð,
îíöãîé àëáàí òàòâàð, ýð¿¿ë ìýíä, íèéãìèéí
äààòãàë íýðòýé ¿ð ºãººæ íü òîäîðõîéã¿é
ñîöèàëèñò ìàÿãèéí òàòààñ ãýýä æàãñààãààä
áàéâàë òîéìã¿é èõ.
Õàìãèéí íîöòîé ç¿éë áîë óóë óóðõàéí
áàÿëãààñ áàñ òàòâàð àâäàã. Ìîíãîë óëñûí
¯íäñýí õóóëüä çààñíààð ãàçàð, ò¿¿íèé
áàÿëàã áîë àðä ò¿ìíèé ºì÷. Íýãýíò áèäíèé
äàãàæ ìºðäºõ ¸ñòîé õàìãèéí äýýä õóóëèíä
94

7. Òàòâàðûí òîãòîëöîî áà òºðèéí õýìæ¿¿ð
èíãýæ çààñàí áîë òýðõ¿¿ óóë óóðõàéí
áàÿëãààñ îëñîí á¿õ îðëîãî àðä ò¿ìíèé ºì÷
áîëîõ ¸ñòîé. Ãýòýë òºð àðä ò¿ìíèé ºì÷èéã
ººðòºº àâíà ãýäýã áàñ ë òàòâàð þì.
Ýíäýýñ íýã àñóóëò ãàð÷ èðíý. Òºðä ìºíãº
áàéäàã óó? Õàðèóëò íü îéëãîìæòîé. Òºð
ìºíãºã¿é. Á¿ð þó ÷ áàéõã¿é. Ìîíãîë
òºðèéí õàìàã õºðºí㺠Ìîíãîë õ¿í á¿ðèéí
õ¿÷ õºäºëìºðººð áîñäîã. Òýãâýë ýíý á¿õ
õºðºíãº, òàòâàð õààøàà óðñààä, þóíä
çàðöóóëààä àëãà áîëäîã þì áý?
Ìýäýýæ óëñûí òºñ⺺ñ çàéëøã¿é çàðöóóëàõ
øààðäëàãàòàé öýðýã öàãäàà, ýìíýëýã
ñóðãóóëü, çàì áàðèëãà ãýýä öººíã¿é ç¿éë
áèé. Õàðàìñàëòàé íü ýäãýýð çàðöóóëàëòûí
ìåõàíèçì íü ìóó, çàâñàð áóäëèàí îðîõ íü
èõ. Òºðèéí àëáàí òóøààëòíóóäûí ãàäààä
òîìèëîëò, ìàøèí óíàà, õàðóóë õàìãààëàëò,
òºð çàñãèéí ºíäºð ãàíãàí áàðèëãà ãýõ
ìýò òàòâàðûí ìºíãºíèé çîíõèëîõ õýñãèéã
¿ðýí òàðàí õèéæ áàéãàà ç¿éëèéã äóðäâàë
óðò æàãñààëò ãàðíà. Ãýòýë òýð õºðºíãèéã
á¿ðä¿¿ëæ áàéãàà òàòâàð òºëºã÷ æèðèéí
èðãýäýä íîîãäîõ õóâü, ýäëýõ ýðõ áàðàã ¿ã¿é.
Áè õýí íýãíèéã ãîî÷èëæ, õèéñýí á¿òýýñíèéã
¿ã¿éñãýõ ãýñýíã¿é. Ãàãöõ¿¿ Ìîíãîë îðîíä
ìààíü ñýâýëçýæ ýõýëñýí õºãæèë äýâøëèéí
ñàëõèéã çºâ ºäººæ, ýð÷èìòýé õºãæëèéí
äàðäàí çàìä îðóóëàõàä òàòâàðûí ìºíãºíèé
ýðãýëò àðä ò¿ìýíä íýýëòòýé, èë òîä
òîãòîëöîîòîé áàéæ, ò¿¿íä òàâèõ èðãýíèé
õÿíàëòûã õ¿÷òýé òîãòîîõ áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëýõ àñóóäàë íýí ÷óõàë áèëýý. Ýíý ë
95

8. ÍÈÉÒËÝË
îéëãîëòîî õýðýãæ¿¿ëýõèéí òóëä ìèíèé áèå
ñàíãèéí ñàéäààð àæèëëàæ áàéõäàà òºðèéí
çàðäàë àðä èðãýäýä èë áàéõ ¸ñòîé ãýñýí
¿çëýý áîäèò àæèë áîëãîõ ¿¿äíýýñ ÌÓÈÑ-
èéí äóãóé çààëàíä õóâèéí õýâøëèéõíèéã
öóãëóóæ òàòâàðûí ìºíãºíèé òàéëàí òàâüñàí
áèëýý.
Åðººñ ýíý äýëõèéí ýðõ ÷ºëººò ýð¿¿ë
íèéãýì, ýëäýâ àâèëãàã¿é çºâ òîãòîëöîîíû
èëýðõèéëýë áîëñîí óëñ îðíû èðãýä
õàìãèéí ò¿ð¿¿íä òàòâàðûã ÷óõàë÷èëæ,
õÿíàëò òàâüäàã. Ãýòýë ìàíàéä èéì îéëãîëò
áàéäàãã¿é. Õàðèí ÷ ýñðýãýýð äàðãûí öàëèí
õýä áàéõ íü õàìààã¿é òàíñàã àìüäðàõ,
õóâèàðàà ÿìàð íýãýí áèçíåñ ýðõëýýã¿é
áàéñàí ÷ ýëáýã áàÿí àæ òºðºõ, òºðèéí àëáàí
òóøààëòàí òºñâèéí ìºí㺺ð áåíçèíýý
þ¿ëæ óëñûí ìàøèí óíààä àíä ÿâàõ çýðãèéã
ýíãèéí ë áàéõ ¸ñòîé ¿çýãäýë ìýò óõààðäàã
áóðóó ãàæèã ºä㺺 íýãýíò õýâøæýý. Èéì
õóó÷èðñàí ñýòãýëãýýíýýñýý Ìîíãîë îðîí
òàòãàëçàõ õýðýãòýé.
Ãýòýë õóó÷èðñàí ýíý ë ºâ÷èí íü áèäíèé
äóíä òýð òóñìàà Ìîíãîëûí òºð çàñãèéí
äóíä óëàì áýõæýýä áàéãàà íü õàðàìñàëòàé.
ßìàð ñàéíäàà ë èðãýäèéí òàòâàðûí ìºíãº
õýðõýí ÿàæ çàðöóóëàãäàæ áàéãààä ñàíàà
òàâèõûí îðîíä òýð ìºí㺺ð íü áààõàí
òýìäýã, ìåäàëü çàõèàëæ ¿éëäâýðëýýä
äàðãà íàðò òàðààæ, ýíãýðò íü ç¿¿æ ºãäºã
çàâõàðñàí, äîëèãíîñîí ñèñòåì áè áîëñîí
íü õàðàìñàëòàé.
̺í äýýðýýñ íü Ìîíãîëûí àðä èðãýä ìààíü
96

9. Òàòâàðûí òîãòîëöîî áà òºðèéí õýìæ¿¿ð
õÿíàëòûí òóõàé, õýðõýí õÿíàëò òàâèõ òóõàé
õàðèóöëàãàòàéãààð áîäîõ öàã áîëñîí. Ýíý
áîë òèéì ÷ õýö¿¿ ç¿éë áèø. ªºðòºº õàìãèéí
îéð áàéãàà àëáàí òóøààëòíûã õÿíàíà
ãýñýí ¿ã. Òàíàé áàã, õîðîîíû çàñàã äàðãà,
èðãýäèéí õóðëûí òºëººëºã÷, òàíàé òîéðãîîñ
ñîíãîãäñîí ÓÈÕ-ûí ãèø¿¿ä óëñûí òºñâèéí
ñàíõ¿¿æèëòèéã õýðõýí õóâààðèëæ, þóíä
çàðöóóëæ áàéãààã øóóä õÿíàõ õýðýãòýé. Æ
íü: Ñîíãèíîõàéðõàí ä¿¿ðãýýñ ñîíãîãäñîí
Íîðîâûí Àëòàíõóÿã ãýæ õ¿í ÓÈÕ-ûí
ãèø¿¿íèéõýý õóâüä ÿìàð îíîâ÷òîé õºðºíãº
îðóóëàëò õèéãäñýí, ìºí㺠÷óõàì þó þóíä
çàðöóóëàãäñàí çýðýãýý òàéëàí òîîöîîã
òîäîðõîé ãàðãàõ, òàíèëöóóëàõ øààðäëàãûã
òàâèõ ¸ñòîé. Èíãýæ øàò øàòàíä õÿíàëòûí
çºâ ìåõàíèçì á¿ðäñýíýýð òºñâèéí
ìºíãèéã çîðèóëàëòûí áóñààð õóóëü çºð÷èí
çàðöóóëñàí îðîí íóòãèéí óäèðäëàãà,
îíîâ÷ã¿é õºðºí㺠îðóóëàëò õèéñýí òºðèéí
ò¿øýýäèéí ìºíãºíèé õóâààðèëàëòûã
çîãñîîæ, òºñºâ çàðöóóëàõ, ò¿¿íä îðîëöîõ
ýðõèéã íü õÿçãààðëàâàë çîõèíî. ̺í
ø¿¿õ öàãäààãèéí áàéãóóëàãà ýíý òàë äýýð
èðãýäòýé íÿãò õàìòðàí àæèëëàæ, çºð÷ëèéã
òîãòîîæ, õàðèóöëàãà òîîöîõ çàìààð õàòóó
õÿíàëòûã òîãòîîõ õýðýãòýé.
Òàòâàðûí òîãòîëöîî îíîâ÷ã¿é, çàðöóóëàëò
íü á¿ðõýã áàéñààð àòàë ìàíàé îðîí “Òàòâàð
òºëºã÷äèéí áàÿð” ãýæ òýìäýãëýäýã íü
ãàéõàëòàé. Ãàäààä îðîíä “Tea Party” áóþó
òàòâàðààñ ÷ºëººëºãäñºíèé áàÿðûã ºðãºí
òýìäýãëýäýã. Òºð àæèë õºäºëìºð ýðõýëæ,
àìüäðàëàà çàëãóóëæ áàéãàà àðä èðãýäýýñ
òàòâàð òàòàæ àâ÷èõààä “×è íàäàä ìºí㺺
97

10. ÍÈÉÒËÝË
ºãñºí, áè ÷àìààñ ìºí㺠òàòñàíû áàÿð”
ãýæ òóñãàé òýìäýãëýëò ºäºð áèé áîëãîæ,
áàÿðëàæ öýíãýæ äààæèãíàäàã. Ò¿¿ãýýð
çîãñîõã¿é òàòâàðûí á¿ðäýë, çàðöóóëàëòûã
òàéëàãíàõã¿é ìºðòºº “øèëäýã òàòâàð òºëºã÷”
áóþó óãòàà “òºðä õàìãèéí èõ äýýðýìä¿¿ëñýí
õ¿í”-èéã øàëãàðóóëæ, øàãíàæ äàìøèãëàíà.
Õàðèí íºãºº øàãíóóëàã÷ ìààíü òàòâàð
òºëñºí人 áàÿðëààä áàéíà óó, øàãíàë
àâñàíäàà áàÿðëààä áàéíà óó ãýäýã ë
ñîíèðõîëòîé àñóóëò áºãººä õàðèóëò íü á¿ð ÷
ñîíèðõîëòîé áàéõ áèç ýý.
Õýäýí ñàðûí ºìíº ÀÍÓ-ûí áàÿ÷óóä “Íàìàéã
òàòâàðä” íýðòýé õºäºëãººí ºðí¿¿ëñýí
òóõàé ñîíèðõîëòîé ìýäýý èíòåðíåòýýñ
óíøèæ áèëýý. Òýä ººðñ人 õàíãàëòòàé
èõ õýìæýýíèé ìºíãºòýé áîëñîí áºãººä
íèéãìèéíõýý ñàéí ñàéõíû òºëºº, ¿ð õ¿¿õäýý
ýíõ òóíõ àæ òºðºõ ýð¿¿ë íèéãìèéí òºëºº
òºðººñ “Íàìàéã òàòâàðä. Íàäààñ òàòâàð
àâ” ãýæ ãóéæýý. Õýðýâ áèä ýäèéí çàñãàà
çºâ ãîëäèðîëä îðóóëæ, áèçíåñ ýðõëýã÷èéí
ýðõ àøãèéã õàìãààëæ ÷àäàõ õóóëü ýðõ ç¿éí
òààòàé îð÷íûã á¿ðä¿¿ëæ ÷àäâàë íèéãìèéí
õàðèóöëàãàà óõàìñàðëàñàí îëîí êîìïàíè,
àæ àõóéí íýãæ “Íàìàéã òàòâàðä” ãýæ íýãýí
äóóãààð õýëýõ íü ìýäýýæ. Íýãýíò òºðä
ñàéí äóðààð, çîõèñò õýìæýýíýýñ èë¿¿
òàòâàðäóóëñàí õ¿ì¿¿ñ òýð ìºí㺺 àøèãòàé
ç¿éëä çºâ çàðöóóëæ áàéãàà ýñýõýä õÿíàëò
òàâèõ íü íýí òîäîðõîé þì.
Ìîíãîë÷óóä òºðèéí 100% îðîëöîîòîé
ñîöèàëèñò ñèñòåìèéã ¿çýæ òóóëñàí àðä
ò¿ìýí. Òºðººñ á¿ãäèéã øèéääýã, àëõàì
98

11. Òàòâàðûí òîãòîëöîî áà òºðèéí õýìæ¿¿ð
á¿ðèéã òºëºâëºäºã áàéñàí òýð öàã ¿å ñàÿõàí.
Íýãýíò òàòâàðûí òóõàé õºíäºæ áàéãàà öàãò
íèéãìèéí àìüäðàë äàõü òºðèéí îðîëöîî
ãýñýí ñýäýâ çàéëøã¿é ãàð÷ èðíý.
Òºðèéí îðîëöîîã ºñãºæ, õóó÷èí íèéãìèéí
õàíà õýðìèéã äàõèí ñýðãýýõã¿é áàéõ íü
áèäíèé íýí òýðã¿¿íèé ¿¿ðýã. Ó÷èð íü
òàòâàðûí ãàæèã òîãòîëöîîíä äºðººëñºí
òºðèéí äàíõàð àïïàðàò ýðõ ÷ºëººò íèéãìèéí
çàõ ñýæ¿¿ðýýñ øèìæ ýõýëäýã òóë ò¿¿íýýñ
ñýðýìæëýõ ¸ñòîé.
II äàéíû äàðàà äýëõèéí óëñ îðíóóä õºãæëèéí
õî¸ð ººð çàãâàð áóþó ¿çýë ñóðòëûí ýñðýã
òýñðýã òóéëä õóâààãäàæ, êàïèòàëèñò
ñèñòåìèéã ÀÍÓ, Áàðóóí Ãåðìàí, Àíãëè,
ßïîí òýðã¿¿ëæ, êîììóíèñò äýãëýìèéã
Ǻâëºë Õîëáîîò óëñ ìàíëàéëæ, Õÿòàä,
Õîéä Ñîëîíãîñ, Ç¿¿í åâðîï, Êóáà çýðýã
Ëàòèí Àìåðèêèéí çàðèì îðîí äàãàëäàõ
áîëñîí. Ãýâ÷ öàã õóãàöààíû ýðãýëòýä òºð
á¿õíèéã óäèðääàã õóàðàíãèéí ñîöèàëèçì
íóðàí óíàñàí áèëýý. Õàðàìñàëòàé íü
ºä㺺 îëñîí àìæèëòààñàà óõàð÷ áàéãàà
îðîí áàñ áàéñààð áàéíà. Òýäãýýð îðîí
àðä÷èëëûí æèøèã øóãàìààñ õàçàéæ, ç¿é
áóñ êàïèòàëèçìä îðñíû óðøãààð òºðèéí
îðîëöîî õýò äàíõàéæ, á¿õ ç¿éëä òºðèéí
õàðàà õÿíàëòûã õàòóó òîãòîîñíîîð ýðãýýä
ñîöèàëèçìûí õ¿éòýí òºìºð õààëãûã
òàòàõ áîëëîî. Èéì îðîí Êàçàõñòàí, Èðàí,
Âåíåñóýë ãýýä ¿ðãýëæèëíý.
Òºðèéí îðîëöîî ÷óõàì õààíà áàéæ, þóã
çîõèöóóëàõ ¸ñòîé âý? Ìàë÷èä ìàëàà
99

12. ÍÈÉÒËÝË
òºðòýé òºðã¿é ìàëëàíà. Äýýð ¿åä ìàë
ìàëëàõàà ìàðêñèçìààð çààëãàõã¿é ãýäýã
¿ã ÷ ¿íýí. Õóäàëäàã÷ äýëã¿¿ðýý òºðòýé
òºðã¿é àæèëëóóëíà. Áàãø õè÷ýýëýý òºðòýé
òºðã¿é çààíà. Ãýòýë ýíý á¿õíèéã òºðèéí
àëáàíû í¿ñýð á¿òöýýð çàëæ ÷èãë¿¿ëýõ
øààðäëàãàòàé ýñýõýä ýðãýëçýæ áàéñàí
òîõèîëäîë îëîí.
Àíõ պ人 àæ àõóé, ¿éëäâýðèéí ñàéäààð
àæèëëàæ, òºðèéí àæëûí ãàðààãàà
ýõýëñýí ¿åýñ ºíººã õ¿ðòýë ìèíèé õàìãèéí
äóðã¿éöýæ, ø¿¿ìæëýëòýé õàíääàã ç¿éë áîë
òºðèéí í¿ñýð á¿òýö. Õ¿í èõòýé, àñàð ºíäºð
çàðëàãàòàé, íýýëòòýé íýðòýé õààëòòàé
ñèñòåì. Òèéìýýñ áèä òºðèéã ÿàõ àðãàã¿é
öîìõîí áºãººä øóóðõàé ÷àäâàðëàã áîëãîõ
õýðýãòýé. Öîìõîí áàéëãàõ õàìãèéí ýõíèé
àëõàì áîë òºðèéí àëáàíû ¿éë àæèëëàãààã
íýýëòòýé èë òîä áîëãîæ, óëìààð òîäîðõîé
øàëãóóðûí äàãóó èë¿¿ õýñãèéã íýí äàðóé
òàòàí áóóëãàõ ÿâäàë þì.
Òýãâýë ÿàæ èë òîä áîëãîõ âý? Ýíý àñóóëòûã
òàâèõààð ìèíèé ìýääýã îëîí õ¿í òºðèéí
àëáûã õààëòòàé áîëãîæ áàéãàà Áàòûã õàë,
Áîëäûã ñîëü ãýýä õýí íýã õ¿íèéã øèéòãýõ
òóõàé ÿðèàä ýõýëäýã. Ãýâ÷ àñóóäàë õ¿íäýý
áèø òîãòîëöîîíäîî áàéãàà þì. ªºðººð
õýëáýë, õýí íýã õ¿íèéã øèéòãýõ òóõàé
ÿðèõààñ èë¿¿òýý òîãòîëöîîíû ãàæãèéã
çàñàõûã áîäîõ õýðýãòýé. ¯¿íèé òóëä áàðèëãà
áàéøèíãààñ ýõëýõ õýðýãòýé. Ýíä áè ººðòºº
òîõèîëäñîí íýãýí æèøýýã äóðäúÿ.
100

13. Òàòâàðûí òîãòîëöîî áà òºðèéí õýìæ¿¿ð
Ãàäààä îðîíä ÿâæ áàéõàä àæèãëàãääàã íýã
ç¿éë áîë ÿìàð ÷ áàéãóóëëàãà íýýëòòýé ¿éë
àæèëëàãààã õàíãàõûí òóëä ºðºº òàñàëãààíû
çîõèîí áàéãóóëàëòàä àíõààðñàí áàéäàã.
Òîì çààëàíä ýâõäýã õàíààð òóñãààðëàñàí
ºðººíä øèðýý ñàíäëûã õýí õààíà áîñîæ
ñóóæ áàéãàà íü ìýäýãäýõ¿éö áàéõààð
áàéðëóóëäàã. Õàðèí ìàíàéä áîë òîì õºíäèé
ºðººíä ãàíö õ¿í ñóóãààä, ìîäîí õààëãààð
áèò¿¿ë÷èõñýí ä¿ð çóðàã õàðàãääàã.
Áè Ñàíãèéí ñàéäààð î÷èõ ¿åä ÿã òèéì ë
ä¿ð çóðàã óãòàæ áèëýý. Íýã óäàà ºã뺺
á¿ð ÿàìíû àæèëòíóóäûí äóíä çîõèîí
áàéãóóëäàã çàíãèàã¿é óóëçàëòûí ¿åýð íýã
çàëóó ºðººí¿¿äèéí õààëãûã öîíõòîé áîëãî¸
ãýñýí ñàíàà÷èëãà ãàðãàæ áèëýý. ªðºº
á¿ðèéí õààëãà öîíõòîé áîë õýí þó õèéæ
áàéãàà íü íýýëòòýé õàðàãäàíà. Ìºí ¿¿äýíä
äóãààðëàæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñ òóõàéí àæèëòàí
àæèë õýðãèéí óóëçàëòòàé ýñýõèéã õàðíà.
Ýíý áîë ìàø ýíãèéí ìýò áîëîâ÷ îíîâ÷òîé
ñàíàà áàéñàí þì. Ýíý ñàíààã áîäèò àæèë
áîëãîæ, óäàëã¿é ºðºº á¿ðèéã öîíõòîé
áîëãîñîí. Èíãýñíýýð òóõàéí òºðèéí àëáàí
õààã÷ òîäîðõîé õýìæýýãýýð èðãýíèé áîëîí
áóñàä àæèëòàíóóäûíõàà õÿíàëòàä î÷èæ,
õ¿íä ñóðòàëòàé ãýäýã áîäèòîé, áîäèã¿é
õàðäëàãà ø¿¿ìæëýëýýñ ñàëàõàä áîäèò íýã
àëõàì áîëæ áèëýý.
Òàòâàðûí ìºíãèéã õýìíýõ, òºðèéí
¿éë÷èëãýýã áîëîâñðîíãóé áîëãîõ ãýäýã
õî¸ð ç¿éëèéí îéëãîëò õîîðîíäîî øóóä
õàìààðàëòàé. Ó÷èð íü õààëòòàé òºðèéí
101

14. ÍÈÉÒËÝË
ÿâóóëæ áóé ¿éë àæèëëàãàà õ¿íä ñóðòëûí
àïïàðàòûã áèé áîëãîæ, òýð íü óæãèðñààð íýã
àãåíòëàã, íýã ÿàì, íèéò óëñ îðíûã õàìàðñàí
ãàæèã ñîãîãòîé òºðèéí á¿òöèéã á¿ðä¿¿ëäýã.
Òèéì í¿ñýð òºðèéí á¿òýö, îíîâ÷ã¿é
òîãòîëöîîíû àøèãã¿é ¿éë àæèëëàãààíû
ñàíõ¿¿æèëòýä òàòâàðûí ìºí㺠óðñäàã. Òºð
äàíõàéõ òóñàì òàòâàð íýìýãäýíý.
Íîîãäñîí àæèëã¿é òºðèéí á¿òöèéí íýãæ¿¿ä
þì á¿õýíä õîøóó ä¿ðæ, óëìààð òýíä
àâëèãàòàé ñàäàãíàæ, àðä ò¿ìýíòýéãýý
äàéñàãíàõ ò¿øìýäèéí á¿õýë á¿òýí ¿å ºñºæ
òîðíèõ íºõöºë á¿ðääýã. ×óõàìäàà òºðèéí
èéì ãàæèã ñîãîãòîé á¿òöýýñ áîëæ, àðä÷èëàë
¿íýã¿éääýã áóðóó òîãòîëöîîíû ýñðýã õ¿íèé
ýðõ, ýðõ ÷ºëººã äýýäëýã÷, ÀÍÓ-ûí ¿íäñýí
õóóëèéã ñàíàà÷ëàã÷ Æîí Ëîãê, ýðõ ÷ºëººíèé
íîìëîã÷ Æîí Ñòþàðò Ìèëë, ¯íäýñíèé
áàÿëàã íîìûí çîõèîã÷ Àäàì Ñìèò íàð äóó
õîîëîéãîî ºðãºæ áàéæýý.
Ýíý ë äóó õîîëîéíû ¿ðãýëæèéã Ìîíãîëûí
àðä ò¿ìýí áèä Àðä÷èëëûí îëîëòîî
áýõæ¿¿ëýõ çàìààð áèé áîëãîæ ÷àäíà
ãýäýãò áè èòãýæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ íèéòëýëýý
áè Ìîíãîëûí àðä ò¿ìíèé õ¿¿, Àðä÷èëàëûí
óäèðäàã÷ Ñ.Çîðèãèéíõîî õýëñýí “Áè Ìîíãîë
õ¿íèé ñàðóóë óõààíä èòãýäýã” õýìýýõ ¿ãýýð
òºãñãºå”.
102