Чөлөөт худалдаа мандтугай

1. ÍÝÃįÃÝÝÐ
Á¯ËÝÃ
ÍÈÉÒËÝË
17

2. ÍÈÉÒËÝË
Í.Àëòàíõóÿã
Ò¯ËÝÝ ÕÀÃÀËÀÕÀÀÑ
ÝÕÝËÑÝÍ ÌªÍÕÈÉÍ
ժĪËï¯Ð
Õàìãèéí ¯éëäâýðæèëò ãýäýã àëèâàà óëñûí õóâüä
äàðóóõàí õ¿ñýë ÿðèõã¿é, õèéõã¿é, õºãæ¿¿ëýõã¿é áàéæ
õèéãýýä òºðèéí áîëîõã¿é ñàëáàð. Íýã ¿ãýýð õýëáýë ¿éëäâýð
áîäëîãî áîë ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð þì. Ó÷èð íü õ¿íèé
àìüäàð÷ èðñýí á¿õèé ë öàã õóãàöààíä
¿éëäâýðæèëò õýìýýõ ç¿éë îðøèí òîãòíîæ
18

3. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
èðñýí, íýã ¿ãýýð õýëáýë õ¿í òºðºëõòºíèé
ò¿¿õ áîë ¿éëäâýðæèëòèéí ò¿¿õ áàéñàí ãýõýä
õèëñäýõã¿é.
Ýíý æèë Ìîíãîëûíõîî 21 àéìàã á¿ðò î÷èæ,
æèæèã äóíä 145 ¿éëäâýðòýé òàíèëöàí,
àìæèëòûã íü õàðæ, ãàöààã íü ÿðèëöàæ
áàéõàä ýíý ñàëáàð ìàíàé îðîíä äàðóé
õºãæèí õºëºº îëîõ øààðäëàãàòàé áàéãààã
óëàì á¿ð ìýäðýõ þì.
Óëñ òºðèéí àìüäðàëä ºäºð á¿ð íàäòàé
òóëãàðäàã õýëýëö¿¿ëýã, õóðàë, ÿðèëöëàãà,
õýð¿¿ë, ìàãòààë, ø¿¿ìæëýë, äîðîìæëîë
çýðýã õàð öàãààí ºí㺠õýò õóðö õîëèëäñîí
îð÷íîîñ õîëäîí æèðèéí èðãýí, àæ àõóé
ýðõýëæ áàéãàà õ¿ì¿¿ñòýé óóëçàæ ÿðèëöàõàä
èõ ë îëîí ç¿éëèéã òýäíýýñ ñóðàõ áîëîìæòîé
àæ. Èðãýí á¿ð “òºðèéí áîäëîãî” ãýæ çàðëààä
áàéãàà ç¿éëèéã ñîíñîõîîñ èë¿¿òýéãýýð
áîäèò àìüäðàë äýýð ÿìàð èõ ººð÷ëºëòèéã
õ¿ëýýæ áàéãààã ìýäýðñýí. ¯¿íèéã àíõ
2002 îíä “Àðä ò¿ìíýý ñîíñú¸” õýìýýõ ÀÍ-
ûí àÿíûã ÿâóóëæ áàéõäàà ýãýë Ìîíãîë ºðõ
ãýð á¿ë þó õ¿ñýæ áàéíà âý? ãýäãèéã îëîí
àñóóëãûí ä¿íä îéëãîñîí þì.
Òýä Ìîíãîë îðîí äýëõèéä áàéõã¿é àðìèòàé,
õàìãèéí ºíäºð áàðèëãàòàé, õàìãèéí òîì
õºøººòýé, ñàíñàðò ºäºð áîëãîí õ¿íýý
íèñãýýä áàéõûã õ¿ñäýã ãýæ ¿¿.
¯ã¿é ýý, õàðèí ÷ ýñðýãýýðýý ìàø ýíãèéí
ç¿éëèéã ë õ¿ñäýã. Ç¿ãýýð ë õ¿í á¿ð äóëààõàí
îðîí ñóóöòàé, àâäàã öàëèí íü àìüäðàëä
íü õ¿ðýëöýýòýé, ñàéí ìàøèíòàé, ¿ð õ¿¿õýä
19

4. ÍÈÉÒËÝË
íü ñàéí áîëîâñðîë ýçýìøèõèéã ë õ¿ñäýã.
Òýãýýä õàìãèéí ÷óõàë íü ãýð á¿ëýýðýý ýð¿¿ë
ñàðóóë áàéõûã.
Ãýâ÷ èéì äàðóóõàí ç¿éë õ¿ñýýä áàéãààã
íü ìýäñýýð áàéæ ¿¿íä òîõèðñîí ÿìàð
øèíý÷ëýë, “òºðèéí ÿìàð áîäëîãî” õýðýãòýé
âý ãýæ îëîí õ¿í, òýð äóíäàà óëñ òºð÷èä
áèä ººðñ人ñºº àñóóäàãã¿é àæýý. Àðä
ò¿ìíèé àæ àìüäðàëûã äýëõèéí õýìæýýíèé
äóíäàæ òºâøèíä õ¿ðãýõ áîëîìæ áîë ÷ºëººò
õóäàëäààã õºãæ¿¿ëýí äýìæèæ, íýí äàðóé
¿éëäâýðæèõ àëõàì þì.
Ìîíãîë õ¿íä Ãýòýë áàñ õàâðûã àëãàñààä çóí áîëîõ þì
áàÿæèõ áîëîìæ øèã õýò òîì àìëàëò ºã÷ øóóä ë äýëõèéä
îëãî¸. Ãýõäýý áàéõã¿é ¿éëäâýðëýë áàéãóóëàõûã àìëààä,
ÿàæ? òýð íü ìàðãààø àðä ò¿ìíèéã áàÿí áîëãîíî
ãýâýë ¿íýíäýý ¿ëãýð áèçýý.
Õàðèí àñóóäëûã øèéäâýðëýõ õàìãèéí ÷óõàë
ãàðö áîë õ¿í. Òîì æèæèã, àøèãòàé àøèãã¿é
ãýæ öýöýðõýõýýñ óðüäààð Ìîíãîë õ¿íä ººðò
íü áàÿæèõ áîëîìæèéã, òýð òóñìàà ººðò íü
¿éëäâýðëýõ áîëîìæèéã íýí òýðã¿¿íä îëãîõ
õýðýãòýé þì.
Ë.Ò¿äýâ ãóàéí “Õîðâîîòîé òàíèëöñàí
ò¿¿õ” ãýäýã øèã Àëòàíõóÿãèéí õóâüä áàñ ë
¿éëäâýðòýé òàíèëöñàí ò¿¿õ ãýæ áàéñàí.
Òýð òóñìàà ¿éëäâýðëýë ãýã÷ ç¿éëèéã ìèíèé
íýãýí ¿åèéíõýí àñàð èõ ìýäýæ, ìýäýð÷
ò¿¿íòýé òàíèëöàí ºññºí áàéäàã. Íàìàéã
õ¿¿õýä áàéõàä ìàíàé ãýð á¿ë Íîðîâûíõîí
ãýæ íàéìàí õ¿¿õýäòýé áóæèãíàñàí àéë
20

5. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
áàéëàà. Ààâ ýýæ õî¸ð ìèíü áîñãîñîí òîîíîò
ãýðòýý àñààñàí ãàëàà ººäºº áàäðààæ,
áèäíèéã õ¿íèé çýðýãòýé, á¿õèé ë ç¿éëýýð
äóòààëã¿é ºñãºõ人 Ìîíãîëûí ìÿíãà ìÿíãàí
ýöýã ýõ÷¿¿ä øèã ìºí ÷ èõ õºäºëìºðëºäºã
áàéñàí äàà. Íàäàä ¿éëäâýðëýë ãýã÷
ç¿éëèéí ñòàíäàðò, àæëûí á¿òýýìæ, ò¿¿íèé
õàðèóöëàãà ÿìàð áàéäãèéã õàìãèéí èõýýð
ìýäð¿¿ëñýí õ¿í áîë ýýæ ìèíü þì. Ìàíàé
ýýæ õ¿¿õä¿¿ääýý øààðäëàãà èõ ºíäºðòýé
áºãººä ººðºº áîë äºðâºí öàãèéí ýðãýëòýíä
íýã ÷ çîãñäîãã¿é ¿ðãýëæ õºäºëæ áàéäàã ìºí
÷ àæèëñàã õ¿í áàéñàí.
Àðâàéí ãóðèë,
Ýýæ ìààíü ¸ñòîé ë íàéìàí õ¿¿õäýý
ºâëèéí èäýø,
óäèðäñàí ìàíàé ãýðèéí àæëûí óäèðäàã÷,
çóíû áîðöíîîñ
¿éëäâýðëýëèéí åðºíõèé çîõèöóóëàã÷
ýõýëñýí
áàéñàí þì. Òýð ¿åèéí àìüäðàëûí íèéòëýã
ãýð á¿ëèéí
ºí㺠òºðõ ºíºº öàãèéíõòàé ÿàæ õàðüöóóëàõ
¿éëäâýðëýë
áèëýý. Îäîîíû ¿éëäâýðëýëä øèëæñýí þì
á¿õýí òýð ¿åä áèäýíä áàéñàíã¿é. Ýýæèä
óãààëãûí ìàøèí, ààâä àâòî ìàøèí, ä¿¿
áèäýíä êîìïüþòåð, ãýðò õîîë õèéõ ïëèòêà,
òîîñ ñîðîã÷ ãýýä îëîí ç¿éë áàéñàíã¿é. Ãýâ÷
ºíººäðèéí õ¿¿õä¿¿äýä áàãà çýðýã õîâîðäîæ
áàéãàà îëîí ñàéõàí ç¿éë áàéñàí þì. Õ¿¿õýä
á¿ð ãýðòýý õºäºëìºðèéí õóâààðèà îéëãîæ,
õàíààð òîéðóóëñàí Ìîíãîë ãýðòýý ýìõ
öýãöòýé, öýâýð öýìöãýð, ýâòýé íàéðòàé,
áèå áèåäýý õàéð õàëàìæòàé, îðîé áîëîõîä
õàìòàð÷ õèéñýí õîîëûã àÿãà àÿãàíäàà
àìòàðõàí èäýæ, èíýýëäýæ áàéñàí ýíãèéí
áîëîâ÷ ýíã¿¿í ñàéõàí öàã ¿å¿ä áàñ áàéñàí
þì.
21

6. ÍÈÉÒËÝË
Òýð ë öàã ¿åä ¿éëäâýðëýë ãýäãèéã ¸ñòîé
ë õèéäýã áàéëàà. Àðâàéí òàðèàã õóóð÷
òýýðýìäýí ãýðòýý ãóðèëûí ¿éëäâýð
àæèëëóóëäàã áàéëàà. Õóâöñàà õóäàëäàæ
àâàõûã íü õóäàëäàæ àâ÷, î¸õûã íü ãýðýýðýý
ýýæ ìèíü î¸äîã áàéâ. Ñàíäàë øèðýý
ãýýä ãýðèéí òàâèëãûã ààâ ìààíü õèéíý.
Ãýðýýðýý áèä ºâëèéí èäýø, çóíû áîðö,
áîîðöîã õàéðàõ, ò¿ëýýãýý áýëòãýõ ãýýä îëîí
òºðëèéí ¿éäâýðëýë ÿâóóëäàã áàéæýý.
Ǻâõºí ò¿ëýý áýëòãýõ ë ãýõýä àñàð íàðèéí
äàìæëàãàòàé. Ýõëýýä òîì òîì ìîäîî èëæèãýí
/õºðººäºõ ìîäîî òàâüäàã òóëãóóð òºìºð/
äýýðýý òàâèíà. Õºðººãºº áàðèàä ä¿¿ áèä
õî¸ð, õî¸ð òàëä íü ãàð÷ õºðººäíº. Áàãà
ýìýãòýé ä¿¿ äýýð íü ñóóíà. ªâºë áîë ÷ èõ ë
ÿãã¿é àæèë. Òýõäýý ìàíàé ãýð á¿ë íàìàðòàà
áàãòàæ ò¿ëýýãýý õºðººä÷èõäºã òóë ºâºë ìîä
õºðººäºõ øààðäëàãà ãàðäàãã¿é. Õºðººäºõ
òîîëîíä ìîäíû ¿ðòýñ óíàäàã òóë óã ¿ðòñèéã
òîñîæ àâàõ øóóäàéã äîîð íü òàâèíà. ¯ðòñèéã
òîñîæ àâàõ íü õî¸ð à÷ õîëáîãäîëòîé.
1.
Àðèóí öýâðèéí õóâüä õàøààíä õîã
òàðèõã¿é
2.
Ýäèéí çàñãèéí õóâüä àøèãòàé, ó÷èð
íü ¿ðòñýý ãàëäàà õèéæ ò¿ëýýíäýý
íýìýðëýíý.
Èíãýýä õºðººäñºí ìîäîî õàãàëæ áàíçëààä,
áàíçàëñíàà á¿ãäèéã íü õàøààãàà äàãóóëàí
ºðíº. ªðºõ人 õýìæýý çàé îãò àëäàõã¿é,
õàðàõàä öýâýðõýí ºðæ, ýõíýýñ íü àâ÷
õýðýãëýõýä òîõèðîìæòîéãîîð áàéðëóóëíà.
Ýíý áîë áèäíèé ¿åèéí õ¿¿õýä íàñíû
22

7. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
íèéòëýã àìüäðàëûí ºíãº. Ìàíàéõàí öàñ
îðâîë ºã뺺 ýðò á¿ãä ãàð÷ õàøààíû öàñàà
á¿ãäèéã íü öýâýðëýäýã, ºäºð á¿ð õè÷ýýëýýñ
èðýýä óñàà àâñàíû äàðàà ãýð, õàøààãàà
öýâýðëýæ áàéãààä õè÷ýýëýý õèéäýã. Ìàø
ºíäºð õºäºëìºðèéí õóâààðüòàé ò¿¿íèéã ýýæ
ìààíü àñàð ñàéí øàëãàæ, Àæèë õèéâýë àì
òîñäîíî ãýæ ñóðãààëûí ¿ãýý õýëäýã áàéæ.
Ýðãýýä áîäîõîä àñàð èõ àæëûã ààâ ýýæ
õî¸ð ìèíü áèäíèé òºëºº ¸ñòîé ë àìæóóëäàã
áàéæýý.
¯éëäâýðòýé Ìèíèé õóâüä ¿éëäâýð ãýã÷ ç¿éëòýé àíõ
òàíèëöñàí ò¿¿õ äîëäóãààð àíãè òºãñºõ çóíàà òîîñãîíû
õèéãýýä òîîñãî, ¿éëäâýðò àæèëëàõ ¿åäýý òàíèëöñàí þì.
äàâñ... Ýíý ë ¿éëäâýðò ãàðààð òîîñãî öîõèæ, à÷èæ
áóóëãàõ àæèë õèéæ áàéõ ¿åä ¿éëäâýðèéí
íàðèéí öàã áîëîí õºäºëìºðèéí õóâààðü
çýðýã ººð îëîí ÷óõàë ç¿éë¿¿äèéã îéëãîæ
óõààðñàí. Äàðàà çóí íü àíãèéí õî¸ð
íàéçòàéãàà õàìò äàâñíû ¿éëäâýðò àæèëëàæ
áèëýý. Õàðèí ýíý óäààãèéí àæèë ìààíü
ºìíºõ òîîñãîíû ¿éëäâýðèéã áîäâîë àðàé
õ¿íä áàéñàí áºãººä íóóðíààñ äàâñ 纺æ
ãàðãàäàã áàéñàí þì. Ñ¿¿ëä îþóòàí áîëñîí
õîéíî áàðèëãà äýýð àæèëëàæ áàðèëãûí
ñóóðü õèéõ àæëûã íýëýýí ñàéí ñóðñàíäàà.
Èíãýæ àíõ áè 15 íàñíààñàà ýõëýí ¿éëäâýð
ãýäýã ÷óõàë ñàëáàðòàé òàíèëöàæ áèëýý.
¯éëäâýðæèëòèéí òàëààð õýëæ áóé õàìãèéí
÷óõàë òîìú¸ëîë áîë õ¿í õýäèéä õàìãèéí èõ
õºäºëìºðëºäºã âý? Åðººñºº ë ãýð á¿ë, ¿ð
õ¿¿õäèéíõýý òºëºº áîë õîðîì ÷ çîãñîõã¿é,
áèåý õàéðëàëã¿é õºäºëìºðëºäºã. Õàòóó
23

8. ÍÈÉÒËÝË
øèð¿¿í þó ÷ òýð õºäºëìºðò àÿíäàà óÿð÷
èäýãääýã. Ýíý áîë Àðä÷èëñàí ñèñòåìèéí
õºäºëìºðèéí õàìãèéí ÷óõàë ôèëîñîôè þì.
¯éëäâýðëýë ãýäýã èðãýí á¿ð ¿éëäâýðëýõ
òóñàì òóõàéí îðîí óëàì èõýýð õºãæäºã.
Èðãýí á¿õýí ¿éëäâýðëýõèéí òóëä óëñ
õýòýðõèé òîì í¿ñýð òºëºâëºãºº ãàðãààä,
ñîöèàëèñò ìàÿãèéí ¿éëäâýðëýë øóóä
ýõýëâýë çàõ çýýëèéí ñîðèëòòîé í¿¿ð
òóëãàðààã¿é ººðºº ºñºí äýâæèæ , àëäàæ
îíîîã¿é èéì õýëáýðèéí ¿éëäâýðëýë õýö¿¿
èðýýä¿éòýé òóëãàðäàã.
Àðãà ÷ ¿ã¿é áèç øóóä òàòâàð òºëºã÷ àðä
èðãýäèéí ìºí㺺ð áîññîí ¿éëäâýð ýöýñòýý
óíàëòàíä ÿàæ îðäîãèéí æèøýýã 1990
îíû äàðààõ ìàíàé òîìîîõîí ¿éëäâýð¿¿ä
õàðóóëñàí áèëýý. Íýã èõ òîì áàðèëãà
õýäýí õàãàðõàé öîíõòîé ë ¿ëäñýí. Òýãñýí
õýðíýý Îðîñò õè÷íýýí ñàÿ ðóáëèéí èõ ºðòýé
¿ëäýýëýý äýý. Ýíý áîë áàðèìò.
Òýãâýë Æèæèã, äóíä ¿éëäâýðëýë Ìîíãîëä îãòîîñ
¿éëäâýðëýë õýðýãã¿é,õàðèí ò¿¿íèé îðîíä íýã ìºñºí òîì
ãýäãèéí ìºí ¿éëäâýð áàðèâàë ýäèéí çàñàãò òóñòàé. Ýñâýë
÷àíàð þóíä åðººñ ¿éëäâýðëýë ãýäýã Ìîíãîëä áèø õ¿í
áàéíà âý? àì îëíîîð ñóóðüøñàí Ñîëîíãîñ, Õÿòàä ãýýä
àæèëëàõ õ¿÷ èõòýé ãàçàð ë õºãæäºã ç¿éë
ãýýä ìýäýýëëèéí õýðýãñýë, èíòåðíýòýýð
ººðñäèéí ñàíàëûã ñîëèëöîõ ãýõýýñýý èë¿¿
áóñäàä òóëãàæ áàéãàà õ¿í îëîí áàéíà. Þó
þóíä ÷ õ¿ðýëã¿é òàíûõ áóðóó, ìèíèéõ ë çºâ
ãýæ óëàéðàëã¿é àñóóäëàà àëü áîëîõ ¿íäñýýð
íü õàðàõûã õè÷ýýå.
24

9. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
Áè ÌÓÈÑ-ä áèîôèçèê ãýäýã õè÷ýýëèéã 10
ãàðóé æèë çààæ, óã ñóäàëãààãàà àìüäðàë
äýýð òóðøèí ¿çýõ õ¿ñýëäýý õºòëºãäºí
×àöàðãàíû áèçíåñò õºë òàâüæ, ò¿¿íèéõýý ¿ð
øèìèéã õ¿ðòýæ ÿâàà áîëîõîîð æèæèã, äóíä
¿éëäâýðëýë ãýã÷ ç¿éëèéã îíîëûí ãýõýýñýý
èë¿¿ ïðàêòèê òàëààñ íü ìýäýõ þì.
¯éëäâýðëýë ãýäýã àñàð õýö¿¿ àæèë. ªºðèéí
òàðüæ áàéãàà ÷àöàðãàíàà õ¿í ÿã ë ¿ð õ¿¿õýä
øèãýý õàéðëàæ, øèð¿¿í ñàëõè, õ¿éòýí
áîðîî, õàëóóí íàðíààñ õàìãààëæ óðãàöàà
õóðààæ, áàÿðàà òýìäýãëýõèéí æàðãàëûã
ýíý õýö¿¿ ñàëáàðò ¿éëâýðëýëýý ýðõýëæ,
õºëñºº äóñëóóëæ, ñýòãýëýý ÷èëýýæ, öàã,
õºäºëìºð, õºðºí㺠ñàíõ¿¿ãýý çàðöóóëæ
áàéñàí õ¿í ë æèíõýíý ã¿íýýñ íü îéëãîíî.
Ãýòýë õ¿íä íü öààíààñ íü òààðóóëñàí
þì øèã Çàñãèéí ãàçàð äýýð æèæèã äóíä
¿éëäâýðèéí àñóóäàë ìèíèé ýðõëýõ àæëûí
õ¿ðýýíä áàãòàõ áîëñîí þì. Õ¿íä äóðòàé
ç¿éëýý õèéõ íü íýã òàëäàà àæèë õèéõ óðàì
çîðèã, íºãºº òàëäàà ººðèé㺺 õýò ÿäðààñàí
çîâëîí áîëäîã ýä þì áèëýý. Òèéìýýñ ýíý
óäàà æèæèã òîì ãýæ ÿëãàëã¿é ¿éëäâýðëýë
ãýã÷ ñýäâèéã àæèë÷èí, õºäºëìºð÷ õ¿í ãýäýã
ñàéõàí ¿ãòýé àäèë ñîíñîãääîãèéã õýëæ,
¿çãýý õóðöëàí ººðèéí ñàíàëûã ñîëèëöú¸.
Òîì õèéãýýä ¯éëäâýðëýëèéí ò¿¿õ ãýäýã áîë óãòàà õ¿í
æèæèã äóíä òºðºëõòíèé ò¿¿õ þì. ×óëóóí çýâñýã áîë
¿éëäâýð, õ¿í òºðºëõòíèé ¿éëäâýðëýëèéí õàìãèéí
õàìòûí àìæèëò ñîíãîäîã, ìºí àíõäàã÷ õýëáýð áèëýý.
×óëóó áàéãàëü äýýð áàéäàã. Ò¿¿íèéã
ººðòºº àøèãòàé ç¿éë áîëãîæ õóâèðãàõ íü
¿éëäâýðèéí ¿íäñýí òîäîðõîéëîëò.
25

10. ÍÈÉÒËÝË
Õàðèí ¿éäâýðèéí ¿ñðýíã¿é õºãæèë áîë ÿàõ
àðãàã¿é Àðä÷èëñàí íèéãýì, ÷ºëººò ýäèéí
çàñàãòàé øóóä õîëáîãäíî. XIX çóóí áîë
¿éäâýðëýëèéí õºãæëèéí îðãèë ¿å áàéñàí
. Ýäãýýð îí æèë¿¿äýä Åâðîï òèâ ãýðëèéí
õóðäàà𠺺ð÷ëºãäºæ, Àíãëè, Ôðàíö, Ãåðìàí
çýðýã îðíóóä Åâðîïûã áàéëäàí äàãóóëæ,
óëìààð ýíý íü á¿õ äýëõèéã õàìðàõ áîëñîí
þì.
Ýäãýýð óëñóóäàä õ¿í á¿ð æèæèã äóíä
¿éëäâýðò õ¿÷ýý ñîðèõûã ýðìýëçýæ, àìæèëò
îëñîí æèæèã ¿éëäâýð¿¿ä õîîðîíäîî íýãäýí
¿íäýñíèé õýìæýýíèé òîì ¿éëäâýð áîëæ
õºãæñºí. Ìýäýýæ áàéãàëèàñ çàÿàñàí
áàÿëàã ãýäýã áîë ÿìàð ÷ îðíû õóâüä äàâóó
òàë. Óã áàÿëãèéã çºâ àøèãëàæ, ¿éëäâýðýý
ýõíýýñ íü çàõ çýýëèéí çºâ ãîëäèðëîîð
áàéãóóëàõ íü õàìãèéí ÷óõàë. Ãýâ÷ ãàíö
òîì ¿éëäâýð áàéëàà ãýýä áóñàä æèæèã
¿éëäâýð¿¿äòýé õàìòàð÷ àæèëëàõã¿éãýýð
õýçýý ÷ àìæèëòàíä õ¿ð÷ ÷àäàõã¿é.
Òóõàéëáàë óóë óóðõàéí ¿éëäâýðò àæèëëàõ
àæèë÷äûí õýðýãëýý ãýäýã çàõ çýýëèéí
á¿õèé ë òºðëèéí ºðãºí õýðýãëýýíèé
áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé çàõèàëàã÷ áàéäàã.
¯éëäâýðèéí àæèë÷äûí õîîë õ¿íñ, ãîî
ñàéõàí, àðèóí öýâýð, õóâèéí áîëîí àæëûí
õóâöàñíû õýðýãëýý ãýýä àñàð îëîí ç¿éëèéã
æèæèã äóíä ¿éëäâýðýýñ õàíãàäàã.
Èéì ë ó÷ðààñ ìàíàé îðîíä æèæèã äóíä
¿éëäâýð òýðã¿¿í ýýëæèíä ìàø ñàéí õºë
äýýðýý çîãñîæ õºãæèõ õýðýãòýé. Óóë óóðõàéí
áàÿëàãààñ õóâü õ¿ðòýå ãýâýë óóë óóðõàéí
26

11. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
ñàëáàðò õýðýãòýé àñàð îëîí ç¿éëñèéí
íýãèéã ë òà ¿éëäâýðëýõ õýðýãòýé. Õàðèí óóë
óóðõàéí òîì êîìïàíè òàíû ¿éëäâýðëýñýí
á¿òýýãäýõ¿¿íèéã àâ÷, òàíä õºðºí㺠îðóóëíà
ãýñýí ¿ã.
Îþóòîëãîéí á¿òýýí áàéãóóëàëò ýõýëñíýýð
çºâõºí ªìíºãîâü àéìãèéí èðãýí, àæ
àõóéí íýãæ¿¿ä 3 òýðáóì ãàðóé òºãðºãèéí
öýâýð óñ, àæëûí õóâöàñ, õ¿íñíèé
á¿òýýãäýõ¿¿í ãýõ çýðãèéã íèéë¿¿ëýõ
áîëîìæòîé áîëñîí. ªíººäºð áèä îëîí
òîì ¿éëäâýðèéí îëîí òºðëèéí õýðýãöýýã
õàíãàõ áîëîìæèéã ¿íäýñíèé á¿õèé ë
æèæèã äóíä ¿éëäâýðòýý íýýí îëãîæ
/õàðàìñàëòàé íü ãàíö òîì Ýðäýíýò ¿éëäâýð
ýíý òàëààð òóí õàíãàëòã¿é àæèëëàäàã/
ýíý á¿õýíä øààðäëàãàòàé çîõèöóóëàëòûã
õèéõ õýðýãòýé. ̺í àñàð îëîí ç¿éë äýýð
òºð îðîëöîîãîî õÿçãààðëàæ, çàõ çýýëèéí
ìåõàíèçìä äààòãàí ÷ºëººëæ ºãºõ õýðýãòýé.
Àðõàíãàéí ààðóóë, Áóëãàíû àéðàã,
Äàðüãàíãûí õóðä, Óâñûí ÷àöàðãàíà...
Åð íü àëèâàà ¿éëäâýð òîì æèæèãýýñýý ¿ë
øàòãààëààä ¿éëäâýðëýë ÿâóóëæ áàéíà ãýäýã
óòãààðàà àñàð îëîí äàâóó òàëûã òóõàéí óëñ
îðîíä àâ÷èðäàã.
1.
Ýäèéí çàñãèéí òîãòâîðòîé õºãæèë.
Àðä÷èëñàí õóâüñãàëûí õî¸ð äàõü
äàâàëãàà ýäèéí çàñãèéí õóâüñãàë ãýæ
ìàíàé íàìûí ÿðèàä áàéãààãèéí õàìãèéí
¿íäñýí ñóóðü, ÷óõàë íü ¿éëäâýðëýë þì.
Ó÷èð íü ¿éëäâýðã¿é ýäèéí çàñàã ò¿ëø
øàòàõóóíã¿é ìàøèíòàé àäèë.
2. Áàõàðõàë, Ñî¸ë, Íýð õ¿íä. Õàìãèéí ãîë íü
27

12. ÍÈÉÒËÝË
á¿òýýñýí áàÿëàã á¿ðýý õàéðëàõ, ò¿¿íèé
¿íý öýíý, èðýýä¿éä ºãºõ ¿ð ºãººæèéã íü
ìàãòàí äóóëàõ ñî¸ë þì. ¯íäýñòýí á¿õíèé
õàìãèéí áàõàðõäàã ç¿éë áîë ¿éëäâýðëýë
þì. Àðõàíãàéí ààðóóë, Áóëãàíû àéðàã,
Äàðüãàíãûí õóðä, Óâñûí ÷àöàðãàíà,
Õîâäûí øèéãóà ãýýä íóòàã á¿õýí
ººðñäèéí ¿éëäâýðýýðýý áàõàðõäàã.
Àëèâàà áèçíåñ ýðõëýã÷èéí õàìãèéí
ãîë õ¿ñýë áîë õóâüäàà ¿éëäâýðòýé
áîëîõ. Õàðèí àëèâàà ¿éëäâýðèéí õ¿ñýë
áîë ¿íäýñòýíýý áàéëäàí äàãóóëñàí
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éëäâýðëýõ. Àëèâàà óëñûí
õ¿ñýë íü ¿íäýñòýí äàìíàñàí ¿éëäâýð
ýðõëýõ ÿâäàë áèëýý. ßã ë Mc Don-
ald, ×èëèéí çýñèéí ¿éëäâýð, Coca Cola,
Toyota, Samsung, Õÿòàäûí ãàíãèéí
¿éëäâýðëýë øèã. Ýíý áîë ýäèéí çàñãèéí
õàìãèéí ¿íýò ç¿éë ìºí.
3.
Øèíæëýõ óõààíû õºãæèë. Ó÷èð
íü øèíæëýõ óõààí ãýäýã áîë òîâ÷
òîäîðõîéëîëòîîðîî åðººñºº ë àìüäðàõ
øèíý àðãà õýëáýð íýýæ áàéãàà ¿éë
ÿâöûã õýëäýã. Àëèâàà îðíû øèíæëýõ
óõààí, àìüäðàõ àðãà íü òóõàéí òºðëèéí
¿éëäâýðëýëèéã äàãíàí õºãæäºã áàéíà.
Ìîíãîëä óóë óóðõàéí, õºäºº àæ àõóé,
÷àöàðãàíû ¿éëäâýðëýë õºãæâºë ýäãýýð
ñàëáàðûã äàãíàñàí øèíæëýõ óõààíû îëîí
îëîëòóóä ãàð÷ èðæ ÷àöàðãàíûã àøèãëàí
óíäàà, ãîî ñàéõàíû á¿òýýãäýõ¿¿í, óóë
óóðõàéí ¿éëäâýðëýë ãýýä îëîí ç¿éëñ
óðãàí ãàðíà.
28

13. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
Èíãýýä òîî÷îîä áàéâàë õàðèëöàà õîëáîî,
óðëàã óðàí ñàéõàí, ¸ñ ñóðòàõóóí, õóóëü
ç¿éò ¸ñ, óëñ òºðèéí äýâøèë, õàìãèéí
ãîë íü ýäèéí çàñãèéí ¿ñðýíã¿é õºãæèë
ãýýä äàâóó òàë íü õýòýðõèé îëîí þì
äàà. Òýãýýä îäîî ººðèéí îðíîî ¿éëäâýð
õºãæ¿¿ëýõã¿éãýýð òºñººëººä Ìîíãîëä
¿éëäâýð õýðýãã¿é, òýð äóíäàà æèæèã äóíä
¿éëäâýðëýë õýðýãã¿é ãýæ õýëýõ õ¿í öººðºõ
áàéõ. Ìýäýýæ ºíººäºð àñóóäëûã õàðàõàä
áóñàä îðíóóäàä ¿éëäâýðëýë õýò ºíäºð
ò¿âøèíä õºãæñºí áîëîõîîð Ìîíãîë ýíý
òàë äýýð èõ ë õîë õàðàãäàæ ìàãàäã¿é. Ãýâ÷
áîëîâñðîë ºíäºðòýé ãàäààä õ¿í áèäíýýñ
òàñàð÷èõëàà ãýýä áèä õóâüäàà áîëîâñðîë
áîë Ìîíãîë õ¿íä òîõèðîõã¿é õàðèí ò¿¿íèé
îðîíä äèïëîìûã íü ¿éëäâýðëýýä òàðààÿ
ãýæ ¿çýæ áîëîõã¿é ø¿¿ äýý. Ò¿¿íòýé èæèë
ìàíàé îðîí ¿éëäâýðëýë òààðóó áàéãàà ÷
ìàíàé îðíû èðãýäèéí ººðñ人 äîòîîääîî
¿éëäâýðëýñýí áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿í õýðýãëýõ
ñîíèðõîë õýí õ¿íã¿é ë áàéíà.
Õ¿ññýí Äýëõèéí îëîí îðíû õóâüä ¿éëäâýðëýë ãýäýã
¿éëäâýðýý ç¿éë àíõ ÿâàãäàæ áàéõäàà òèéì àìàðõàí
ÿâóóëàõ ýðõ áàéñàíã¿é. Á¿ð ìàíàéõààñ äîð íºõöºëòýé
÷ºëºº áóþó áàéñàí. Ãýâ÷ ¿éëäâýðëýë õºãæèõèéí ¿ð
óðóóëûí ä¿íä õîîñíîîñ ýõëýæ áàéñàí øèãýý õîîñîí
áóäàãíû äóóñàæ áàéñàíã¿é. Õàðèí ÷ áîëîâñðîíã¿é
îíèãîî áîëæ, ¿éëäâýðëýõ òóñìàà õ¿íä õýðýãëýõýä
ýâòýéõýí, áàéãàëüä ýýëòýé îëîí ç¿éëñèéã
á¿òýýæ, ýêî ¿éëäâýðëýë óëàì õºãæèæ,
óëñ îðîí á¿ð ººðñäèéí ÷àäàõ ç¿éëýý àëü
áîëîõ ¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëæ, òîìîîõîí
¿éëäâýð¿¿ä íü äýëõèéä ºðñºëäºæ, æèæèã
29

14. ÍÈÉÒËÝË
¿éëäâýð íü äîòîîäûí ºðãºí õýðýãëýýíèé
áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèéã õàíãàæ áàéíà.
ªíººäºð ýíý 21-ð çóóí äºíãºæ ýõýëæ
áàéãàà 10 æèëèéí õóãàöààíä êîìïüþòåð
õýðõýí ñàéæèð÷ øèíýýð ¿éëäâýðëýãäýæ,
õýäýí ãàð óòàñ òåõíîëîãèéí ÿìàð ò¿âøèíä
äýâøèæ, õýðõýí ñàéæðóóëñíûã õýëýõýä
õ¿íèé ãàðûí 10 õóðóó áàãàäàõ áèç.
ßïîí àâòî ìàøèí, ýëåêòðîí áàðàà,
ÀÍÓ-ûí òåõíîëîãèéí äýâøèë,
Apple áðýíä, Ñîëîíãîñûí Samsung, LG ãýýä
çàõààñ íü íýðëýâýë òîî÷îîä áàðøã¿é îëîí
¿éëäâýðëýë öàã ìèíóò á¿ðýýð õóðäàöòàé
õºãæèí õèìè, ôèçèê, íàíî ãýýä øèíæëýõ
óõààíû îëîëòóóäûã ãàéõàìøèãòàé àøèãëàí
¿éëäâýðëýëä íýâòð¿¿ëæ áàéíà.
Äýëõèéí ºíäºð õºãæèëòýé îðíóóä øèã
ìàíàé Ìîíãîë îðîí èíãýæ ¿éëäâýðæèëò
ÿâóóëàõ á¿ðýí áîëîìæ áàéíà. Ýíý áîëîìæ
óóë óóðõàé, õî¸ð òîëãîé ãýõýýñýý èë¿¿ õóâèéí
ºì÷èéã äýýäýëñýí, õ¿ññýí ¿éëäâýðëýëýý
ÿâóóëæ áîëîõ ýðõ ÷ºëººã õýí á¿õýíä îëãîñîí
ìàíàé ºíººäðèéí íèéãýì þì.
1990 îíû ýõýí ¿åýð áèäíèé õýäýí íàéç íºõºä
øèíýýð áîñãîõ ãýæ áóé íèéãìèéíõýý ¿íý
öýíý, ãàéõàìøèãòàé îëîëòóóäûã õîîðîíäîî
ÿðèëöàæ, ÷àäëûíõàà õýðýýð ìýäýýëýë
öóãëóóëäàã èõ ÷ ñàéõàí ¿å áàéæ. Òýð ¿åä
áèä êàïèòàëèñò, ñîöèàëèñò ¿éëäâýðèéí
ãàçðóóäûí òàëààð ñàíàë ñîëèëöîõ íü
õàìãèéí ñîíèðõîëòîé ñýäâ¿¿äèéí íýã áàéæ
óã ñýäâèéã õºíäºõ á¿ðò ¿çýë áàðèìòëàë
30

15. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
ìààíü Àðä÷èëñàí ñèñòåìòýé óëàì á¿ð
áàòæèí õîëáîãäîæ áèëýý.
Àäàì Ñìèò 1776 îíä ¯íäýñíèé áàÿëàã
íîìîî áè÷èõäýý "Êàïèòàëèñò ¿éëäâýðëýë
áîë àøèã îëîõîä çîðèëãî íü ÷èãëýãääýã"
ãýæýý.
Õàðèí Êàðë Ìàðêñ "Ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýë
áîë õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàõàä ÷èãëýñýí"
ãýæýý. Õýëáýðèéí õóâüä õàðàõàä ãåðìàí ýð
Ìàðêñûí õýëñýí ¿ã èë¿¿ òóñòàé ìýò. Ãýâ÷
áîäèò áàéäàë äýýð èë¿¿ õàðãèñ, ¿ð ä¿í íü
èë¿¿ ñºðºã áàéñàí áèëýý.
¯¿íèé òîä ãýð÷¿¿ä ºíººäºð Ìîíãîëîîð
ä¿¿ðýí áàéãàà. Ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýë
áèäýíä ÿìàð ñîíãîëò ºãäºã áàéëàà äàà.
Ýñðýãýýðýý øóóä ë òóøààäàã áàéñàí.
Ìîíãîë õýäýí ýìýãòýéòýé áèëýý ãýæ òîî
ãàðãàíà. Ààí íýã ñàÿ. Çà òýãâýë èðýõ æèëèéí
Ìîíãîë îðíû ýìýãòýé÷¿¿äèéí óðóóëûí
áóäãèéí õýðýãöýý óëààí ºí㺺ð 500 ìÿíãûã,
áîð ºí㺺ð 500 ìÿíãàí óðóóëûí áóäàã õèé
ãýæ òóøààë áóóëãàäàã áàéñàí.Ýíä ÿìàð ÷
çàõ çýýëèéí ñóäàëãàà áàéõã¿é, õýðýãëýã÷
áóþó àðä ò¿ìýí þó õ¿ñýæ áàéãààã õýí ÷
ìýäýõèéã õ¿ñýõã¿é áàéëàà. Õ¿íèé äîòîîä
õ¿ñýë ìýäðýìæ, çàãâàðàà ìýäðýõ, ìîîä
õººæ õóâöàñ ºìñºõ, ÿìàð àìòòàíä äóðòàé
íü ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëä ÿìàð ÷ õàìàà
áàéñàíã¿é.
Ç¿ãýýð ë Ìîíãîë îðîí 400 ìÿíãàí
õ¿¿õýäòýé ààí òýãâýë 400 ìÿíãàí øèðõýã
èæèëõýí óñíû õàð õóâöàñ ¿éëäâýðëýå ãýäýã
ë áàéñàí þì. Õýðýâ èíãýýä ÿðèóëáàë õóó÷èí
31

16. ÍÈÉÒËÝË
ñîöèàëèñò ¿éëäâýðèéí òàëààð ìàíàé íàìûí
îëîí ÷ õ¿í èõ ÷ ñîíèðõîëòîé æèøýý äóðäàíà
äàà.
Õàðèí àðä÷èëñàí ñèñòåì äýõ ÷ºëººò çàõ
çýýëèéí ¿åä ¿éëäâýðëýëèéí á¿õ ñóäàëãàà
àøèã îëîõîä çîðèóëàãäàíà. Õóâü õ¿í Ìîíãîë
õ¿í á¿ð àøèã îëíî ãýäýã ìàø ñàéõàí õýðýã.
Ýíý ¿éëäâýðèéí íèéãýìä õ¿¿õäèéí óñíû
ãóòàë ¿éëäâýðëýõ ãýæ áàéãàà áîë ýìýãòýé
õ¿¿õýä ÿìàð ºíãºíä äóðòàé âý? Ýðýãòýé
õ¿¿õýä ÿìàð ºíãºíä äóðòàé âý? ßàæ òýäýíä
òààëàãäàõûí òóëä õºíãºí, õºëä ýâòýéõýí
õèéõ âý? ãýæ çàõ çýýëèéí ñóäàëãààíä á¿õ
¿éëäâýðëýã÷èä òîëãîéãîî àæèëëóóëäàã.
Ó÷èð íü õóâü õ¿í ººðòºº àøèã îëæ áàéãàà
ó÷èð á¿õ ç¿éë ¿éë÷ë¿¿ëýã÷ òà õààí ãýñýí áàéð
ñóóðüíààñ õàíääàã. Ñîöèàëèñò ¿éëäâýðëýëä
¿éëäâýðèéí ýçýí õóâüäàà àøèã îëîõã¿é
ó÷èð õýíèéãýý ÷ áîäîõ áèëýý äýý.
Çàâõàíû ¯éëäâýðæèëòèéí ¿íäñýí ñóóðü áîëñîí
Ýðäýíýáàò, æèæèã äóíä ¿éëäâýðèéã õºãæ¿¿ëýõ
Ñýëýíãèéí ÷èãëýëýýð ºíãºðñºí æèë¿¿äýä Çàñãèéí
Áàòáàÿð íàðààð ãàçðûí ò¿âøèíä íèëýýä àæëûã õèéñýí.
áàõàðõàõûí ÓÈÕ-ûí 2011 îíû 30-ð òîãòîîëîîð
ó÷èð Æį-èéã äýìæèõýä çîðèóëæ 150 òýðáóì
òºãðºãíèé áîíäûã Ìîíãîë Óëñûí Çàñãèéí
ãàçðààñ ãàðãàõààð áîëñîí. Æį-èéã
äýìæèõ çýýëèéí õ¿¿ 5 õóâèàð áóóð÷, æèëèéí
7 õóâèéí õ¿¿òýé áîëñîí áîë õóãàöàà íü
õî¸ð æèëýýð óðòàñ÷ 5 æèëèéí õóãàöààòàé
áîëñîí áàéíà. ̺í çýýëäýã÷ ýõíèé íýã æèë
¿íäñýí çýýë òºëºõã¿é çºâõºí õ¿¿ãýý òºëíº.
2011 îíû Óëñûí òºñºâò ñóìäàä Æį-
32

17. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
èéã õºãæ¿¿ëýõ çîðèëãîîð á¿õ ñóìäàä íèéò
24 òýðáóì òºãðºãèéí æèëèéí 3% õ¿ðòýë
õ¿¿òýéãýýð çýýë îëãîõîîð øèéäâýðëýñýí.
Æį-èéã äýìæèõýä çîðèóëæ íèéò 85,3
òýðáóì òºãðºã Çàñãèéí ãàçðààñ çàðöóóëààä
áàéãàà áºãººä 2009-ººñ 2011 îíû 8
ñàðûí 4-íèé áàéäëààð íèéò 3587 èðãýí
àæ àõóéí íýãæ çýýë àâ÷, 1254 ¿éëäâýð
øèíýýð àøèãëàëòàä îðæ, 2520 ¿éëäâýð
¿éë àæèëëàãààãàà ºðãºòãºæ, 14000 ãàðóé
àæëûí áàéð øèíýýð áèé áîëñîí áàéíà.
Ýäãýýð àæëàà öààñàí äýýð áóóëãà÷èõñàí
õèé õîîñîí ëîîçîí áîëãîõã¿é ãýñýíäýý
àðààñ íü ñàíàà òàâüæ “Ìîíãîë Õ¿í 2020”
õºòºëáºðèéã çîõèîí áàéãóóëàõ õ¿ðýýíä
21 àéìãààð ÿâæ ººðèéí áèåýð òàíèëöëàà.
¯íýõýýð áàõäàìààð ñàéõàí õºäºëìºðëºæ
æèæèã äóíä ¿éëäâýðýý õºë äýýð áàò
áîñãîæ áàéãàà îëîí àðâàí èðãýäòýé
óóëçëàà. Çàâõàíû Óëèàñòàéí Ýðäýíýáàò
ãýõ çàëóó ààâûãàà äàãàæ ìàøèí òåõíèê
çàñàõ ÷àäâàðòàé áîëñîí áºãººä ãóðâàí
æèëèéí ºìíº ìàøèíû äóãóé çàñâàðûí
ãàçàð àæèëëóóëæ ýõýëñýí áîë ºíººäºð
õàæóóäàà äýëã¿¿ðòýé, èæ á¿ðýí àâòîìàøèí
çàñâàðûí òºâòýé áîëæ ÷àäñàí òóõàé ÿðüæ
áàéñàí. Ò¿¿ãýýð ÷ çîãñîõã¿é àéìãèéíõàà
ÌѯÒ-ººñ õ¿¿õä¿¿ä àâ÷èð÷ òýäýíä äàäëàãà
õèéëãýõ áîëîìæ îëãîäîã òàëààð íàäòàé
õóó÷èëñàí þì. Ýðäýíýáàòûã çàñâàðûí
ãàçðûíõàà áàãàæ õýðýãñýëèéã ñàéæðóóëàí
àâòîìàòæóóëàõ, ¿éëäâýðëýëèéíõýý ¿ð
á¿òýýìæèéã äýýøë¿¿ëýõýä ÿìàð ÷ óóë
óóðõàéí õèøãýýñ èë¿¿òýéãýýð Æį-èéí
33

18. ÍÈÉÒËÝË
ñàíãààñ àâñàí çýýë íü õàìãèéí èõ ò¿øèã
áîëæ äýý ãýäãèéã ò¿¿íòýé ÿðèëöàõ áîãèíîõîí
õóãàöààíä áè îëæ õàðñàí.
1980-ààä îíîîñ õîéø ãàçàð òàðèàëàí
ýðõýëæ áóé Ñýëýíãý àéìãèéí Ìàíäàë
ñóìûí èðãýí Áàòáàÿð ãóàé ººðèéí àæ àõóé
¿éëäâýðëýëýýð äàìæóóëàí ñóäàëãààíû èõ
òîì á¿òýýë àìæèëòòàé òóóðâèæ áàéãàà õ¿í.
ßàãààä áè èíãýæ áàéíà ãýõýýð òýðáýýð 10
ààä æèëèéí õóãàöààíä çºâõºí 3 ãà òàëáàéä
ë òºìñ õ¿íñíèé íîãîî òàðüæ áàéãàà áºãººä
áóñàä õ¿ì¿¿ñòýý õàðüöóóëàõàä òàðèàëàíãèéí
òàëáàéãàà ÿàæ òîìñãîõ âý ãýæ òîëãîéãîî
ãàøèëãàõ áóñ íýã ãà ãàçðààñ õóðààæ áóé
óðãàöûí õýìæýýãýý õýðõýí èõýñãýõ òàëààð
¿ðãýëæ òîëãîéãîî àæèëëóóëäàã òàëààð
õýëæ áàéñàí. Îëîí æèëèéí õóãàöààíä
Áàòáàÿðûí òàðèàëàíãèéí òàëáàéí õýìæýý
íýìýãäýýã¿é ÷ ò¿¿íèé õóðààæ àâñàí
óðãàöûí õýìæýý òîíí òîííîîð ºññºí.
Ò¿¿íèéã ýíý àæëàà àìæóóëàõàä Æį-èéí
çýýëýýð õèéñýí õºðºí㺠îðóóëàëò àâñàí
òîíîã òºõººðºìæ, áàãà îâðûí òðàêòîð çýðýã
íü õàìãèéí èõ äýì áîëñîí òóõàé íàäàä èëýí
äàëàíã¿é ºã¿¿ëæ áàéñàí. Çàðèì òîõèîëäîëä
¿éëäâýðëýñýí á¿ðýýãäýõ¿¿í õè÷íýýí ñàéí
ãàðñàí ÷ áîðëóóëàõàä áýðõøýýëòýé ó÷èð÷
áàéñàí òàëààð ÿðüæ áàéñàí. Òóõàéëáàë
Ãîâü-Àëòàé àéìãèéí õºõ òàðèàíû
îëîí ñàéõàí ýð¿¿ë á¿òýýãäýõ¿¿í ãàçàð
õîë, òýýâýðëýëòèéí àñóóäëààñ áîëîîä
Óëààíáààòàðò èðýõäýý èõ ë çàðäàë ãàðäàã
þì áàéíà ëýý.
34

19. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
Ãýâ÷ õ¿í çîãñîëòã¿é õºäºëìºðëºæ áàéñàí
öàãò ýöýñòýý õºë äýýðýý áîñäîã õîéíî.
Ýíý ìýò÷èëýí Ìîíãîë îðíûõîî 21
àéìãèéí 145 ãàðóé æèæèã äóíä ¿éëäâýð,
¿éëäâýðëýã÷èäòýé óóëçàæ, ñàíàëûã
ñîíñîæ áàéõàä Ìîíãîë óëñàä ¿éëäâýðæèëò
õºãæèõºä àñàð èõ íººö, áîëîìæ, èðãýäèéí
èäýâõè ñàíàà÷ëàãà áàéãààã àíçààðñàí.
¯éëäâýðëýë áèäíèé ºìíº ãàéõàìøèãòàé
áîëîìæóóäûã íýýíý.
Æį-èéã äýìæèí õºãæ¿¿ëñíýýð ýäèéí
çàñãèéí ºðãºí óòãààðàà ¿ð ºãººæòýé,
à÷ õîëáîãäîë á¿õèé 3-í ¿íäñýí ç¿éë
àæèãëàãäñàí. ͺ㺺 òàëààð Æį-èéã
äýìæèõ áîäëîãûí õýðýãæèëò, ¿ð ä¿í íü
ýäãýýð àñóóäëààð èëðýí ãàð÷ áàéíà ãýæ
¿çýæ áîëíî.
Ýõíèé àñóóäàë íü îðîí íóòàãò Æį
øèíýýð áîëæ, ¿éë àæèëëàãààãàà
ºðãºòãºñíººð òóõàéí ãàçàð øèíý
á¿òýýãäýõ¿¿í ¿éë÷èëãýýã áèé áîëãîæ
áàéãàà ÿâäàë. Æèøýý íü Çàâõàí
àéìãèéíõàí õèàì, õèàìàí á¿òýýãäýõ¿¿íýý
Óëààíáààòàð õîòîîñ 纺õºº áîëüñîí.
“̺íõºä Ìàíäàã” ãýõ àæ àõóé íýãæ Æį-
èéí çýýëä õàìðàãäààä Çàâõàí àéìàãò õèàì
¿éëäâýðëýäýã áîëñíîîð Çàâõàí÷óóä ººðèéí
íóòãèéí èäýýãýý õóäàëäàí àâàõ áîëîìæòîé
áîëñîí. ªìíºãîâü àéìàãò âàêóóì
öîíõ ãàäíààñ àâàõàà áîëüæ àéìàãòàà
¿éëäâýðëýæ ýõýëñýí, Õîâä àéìàãò ÁÃÝÌ
êîìïàíè àðèóí öýâðèéí öààñíû ¿éëäâýð
àøèãëàëòàíä îðóóëñàí ãýõ ìýò îëîí
æèøýýã áèä ýíä äóðäàæ áîëíî.
35

20. ÍÈÉÒËÝË
Äàðààãèéí íýã àñóóäàë áîë òóõàéí ÷èãëýëèéí
¿éëäâýðëýë ýðõýëæ áóé àæ àõóé íýãæèéí
òîî íýìýãäýæ, á¿òýýãäýõ¿¿íèé òºðºë ç¿éë
îëøèðñíîîð çàõ çýýëä òîäîðõîé õýìæýýíèé
ºðñºë人í áèé áîëæ áàðàà á¿òýýãäýõ¿¿íèé
¿íý áóóð÷ áàéãàà ÿâäàë. Àðõàíãàé àéìãèéí
ÿíæèéí Äàâàà ãýõ òîîñãîíû ¿éëäâýð
Æį äýìæèõ ñàíãààñ 250 ñàÿ òºãðºãèéí
çýýë àâ÷ îðîí íóòàãòàà ¿éë àæèëëàãààãàà
ýõë¿¿ëñíýýð ºìíº íü 300 ãàðóé òºãðºãèéí
¿íýòýé áàéñàí òîîñãî îäîî 170 òºãðºãººð
àâàõ áîëîìæòîé áîëñîí áàéíà. Àðõàíãàéä
òîîñãîíû íèéò æèëèéí õýðýãöýý 4 ñàÿ
øèðõýã òîîñãî áºãººä ÿíæèéí äàâàà
òîîñãîíû ¿éëäâýðèéí æèëèéí íèéò õ¿÷èí
÷àäàë 8 ñàÿ øèðõýã áîëîõ òóõàé ¿éëäâýðèéí
Íàðàíöýöýã çàõèðàë õýëæ áàéñàí. Îäîî
Àðõàíãàé÷óóä òîîñãîî Óëààíáààòàðààñ
纺æ, òýýâðèéí çàðäàë øèíãýñýí ºíäºð
¿íýýð õóäàëäàí àâäàã áàéñàí öàã äóóñ÷
àéìàãòàà ¿éëäâýðëýñýí, ÷àíàðòàé òîîñãî
õî¸ð äàõèí áàãà ¿íýýð õóäàëäàí àâàõ öàã
èðñýí áàéíà. Èíãýñíýýð îðîí ñóóöíû ¿íý ÷
áóóðàõ áîëîìæ á¿ðäýæ áàéãàà þì. Ìèíèé
áîäëîîð ýíý áîë àéìàã îðîí íóòàãò Æį
äýâøèí õºãæèæ áàéãàà õàìãèéí òîì èëðýë
ìºí áîäèò ¿ð ä¿í.
Ñ¿¿ëèéí àñóóäàë áîë Ìîíãîë÷óóä áèäýíä
òóëãàìäàæ áàéãàà, ìºí õàìãèéí èõýýð ÿðüæ
áè÷èæ áàéäàã àæëûí áàéðíû òóõàé àñóóäàë.
Ãýõäýý Æį-èéã äýìæèí õºãæ¿¿ëýõ íü ýíý
àñóóäëûã øèéäýõ ãàéõàìøèãòàé áîëîìæ,
ãàðö ìºí. ßàãààä ãýâýë áè ¿¿íèéã îëîí çóóí
Æį-èéí àæèë îëãîã÷, àæèëòàíóóäòàé
óóëçàæ ÿðèëöàæ áàéõäàà ìýäýðñýí.
36

21. Ò¿ëýý õàãàëàõààñ ýõýëñýí ìºíõèéí õºäºëã¿¿ð
Àæëûí áàéð áèé áîëãîæ áàéãàà õàìãèéí
ýíãèéí æèøýý ë ãýõýä 3 î¸äëûí ìàøèíòàé
¿éëäâýðëýë ÿâóóëäàã áàéñàí ¿éëäâýð
Æį-èéí çýýëä õàìðàãäàí õî¸ð ìàøèí
íýìæ àâñíààð 2 àæëûí áàéð íýìýãä¿¿ëæ
áàéõ æèøýýòýé. Íýã õî¸ð ãýæ ÷àìëàõ áóñ,
ýíý ìýò÷èëýí óëñûí õýìæýýíä Æį-èéã
äýìæèõ áîäëîãî õýðýãæñýíýýð íèéò 14000
ãàðóé àæëûí áàéð áèé áîëñîí ãýñýí òîîöîî
áàéíà.
Æį-èéã äýìæèõ áîäëîãûí ¿ð ä¿í íü
çºâõºí øèíýýð ¿éëäâýðëýë ýõë¿¿ëæ áóé
èðãýäýýñ ãàäíà ºìíº íü ¿éëäâýðëýë
ýðõýëæ áàéñàí èðãýä, àæ àõóéí íýãæèä
èõýýõýí íýìýð áîëæ áàéíà. Òîíîã
òºõººðºì溺 øèíý÷ëýõ, àâòîìàòæóóëàõ,
¿éëäâýðèéí ¿ð àøèãòàé áàéäëûã
íýìýãä¿¿ëýõ çýðýã ¿éëäâýðýý ºðãºæ¿¿ëýõ,
ºðãºòãºõ ¿éë àæèëëàãààã Æį-èéí çýýëä
ò¿øèãëýí õèéæ áàéíà.
Òºãñãºë Ýöýñò íü õýëýõýä áè íèéòëýëèéíõýý ýõýíä
áîëãîõ íü õºíäºæ áàéñàí÷ëàí Ìîíãîë õ¿íèé, Ìîíãîë
àéë ãýð á¿ðèéí õ¿ñýýä òýì¿¿ëýýä áàéãàà
òýð ç¿éë ìàø ýíãèéí. Ãýð á¿ëýýðýý ýð¿¿ë
ñàðóóë, ¿ð õ¿¿õä¿¿ä íü ñàéí áîëîâñðîëòîé,
áîëîìæèéí ñàéõàí àæèëòàé, îëæ áàéãàà
îðëîãî íü àìüäðàëä õ¿ðýëöýýòýé áàéõ
òèéì ë ýíãèéí àñóóäàë. Ãýõäýý ýíãèéí
àòëàà àìüäðàë äýýð àäàðìààòàé áàéäàã
ýíý àñóóäëûã øèéäýõýä òºðèéí îðîëöîî
çàéëøã¿é ÷óõàë. Òºðèéí îðîëöîî ãýõýýð
ìºðººäºë á¿õíèéã áèåë¿¿ëäýã áýðäèéí
òóõàé àñóóäàë åðººñºº áèøýý. Õàðèí
ýíãèéí äàðóóõàí ìºðººä뺺 áèåë¿¿ëýõ
37

22. ÍÈÉÒËÝË
òýð íºõöºëèéã ë òºðººñ äýìæèæ ºãºõ
òóõàé àñóóäàë þì. Òèéì ó÷ðààñ Ìîíãîë
õ¿í á¿ð ¿éëäâýðëýã÷ áàéõ, ººðèéíõºº
òºëºº õºäºëìºðëºäºã áàéõ òýð áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëæ ºãºõ íü Ìîíãîë õ¿í äýëõèéí ýíòýé
àæ òºðºõ õºðñ ñóóðü, ãîë òóëãóóðûí íýã íü
áàéõ áîëíî.
38