Эрдэс баялгийн салбарын тогтвортой хөгжил гэж юу вэ?

1. ËÅÊÖ 1. ÝÐÄÝÑ ÁÀßËÃÈÉÍ ÖÎÃÖÎËÁÎÐÛÍ
ÒÎÃÒÂÎÐÒÎÉ ÕªÃÆÈË ÃÝÆ ÞÓ ÂÝ?
1. Òîãòâîðòîé õºãæèë ãýæ þó âý?
2. Ýðäýñ áàÿëãèéí öîãöîëáîðûí òîãòâîðòîé õºãæèë
3. Òîãòâîðòîé õºãæëèéã ÿàãààä ÷óõàë÷ëàõ áîëîâ?
1. Òîãòâîðòîé õºãæèë ãýæ þó âý?
Òîãòâîðòîé õºãæèë ãýäýã íü õ¿í ººðèéíõºº õýðýãöýýã ýêîñèñòåìèéí
äààöàä òîõèðóóëàí õàíãàõ çàð÷ìûã õýëíý. Ýíýõ¿¿ çàð÷èì íü çºâõºí
ºíººãèéí õ¿íèé õýðýãöýýã õàíãàõ òºäèé áóñ ìºí õîé÷ ¿åèéíõýý
õýðýãöýýã õàíãàõ áîëîìæèéã äàðõëàõ óòãûã àãóóëäàã.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òóõàé îëîí àðâàí òîäîðõîéëîëò áàéäàã.
Çàðèì ñóäëàà÷èä òîãòâîðòîé õºãæèë èðãýíøëèéí ýäèéí çàñãèéí
ºñºëòèéí àãóóëãûã ººð÷ëºõ àñóóäàëòàé õîëáîæ áàéõàä íºãºº õýñýã íü
ñàâ øèìèéí òýíöâýðèéã õàíãàõàä ÷èãë¿¿ëæ òîäîðõîéëäîã. Ãóðàâäàõü
õýñýã íü õºãæèëòýé áîëîí õºãæèæ áàéãàà îðíóóäûí õàðèëöààã
ººð÷ëºõòýé õîëáîæ áàéõàä äºðºâäýõ õýñýã íü äýëõèéí íèéãýì-
ýêîëîãèéí ¿éë ÿâöûã á¿õýëä íü çîõèöóóëàí óäèðäàõ (äàÿàðøëûí ¿éë
ÿâöûã) àñóóäàëòàé õîëáîí òîäîðõîéëæ áàéõ æèøýýòýé áàéíà.
Ñóäëàà÷ á¿ð øèíæëýõ óõààíû òîäîðõîé ñàëáàðûí ÷èãëýëýýð óã
àñóóäàëä õàíäàõ áîëîâ÷ òýäíèé òîäîðõîéëîëò íýãýí ç¿éë äýýð íýãäìýë
áàéíà. Ýíý íü íýã òàëààñ õ¿íèé íèéãìèéí ìàòåðèàëûí íººöèéí
õýðýãëýý çîãñîëòã¿é ºñºæ áàéõàä íºãºº òàëààñ ñàâ øèìèéí áàéãàëèéí
íººö áàéíãà õîðîãäîæ áàéãàà äýëõèéí õýìæýýíèé çºð÷ëèéã õýðõýí
äàâàí òóóëàõ âý? ãýäýã àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä îðøèæ áàéíà.
Òîãòâîðòîé õºãæèë îéëãîëòûã ÿâöóó áà ºðãºí õî¸ð óòãààð
òàéëáàðëàäàã. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ÿâöóó óòãà íü ò¿¿íèé ýêîëîãèéí
òàëûã ò¿øèæ æèæèã ýêîñèñòåì¿¿äýýñ ýõëýýä ñàâ øèìèéã á¿õýëä íü
áàãòààæ áàéíà. Òóõàéëáàë ãàçàð òàðèàëàíãèéí ñàëáàðûã òîãòâîðòîé
õºãæëèéí ò¿âøèíä áàéëãàíà ãýäýã áîë õ¿íñíèé á¿òýýãäýõ¿¿íýýð
ºíººãèéí áîëîí õîé÷ ¿åèéí õýðýãöýýã õàíãàõààð áîäîæ ñàâ øèìèéí
áàéãàëèéí íººöèéí ÷àäàâõèéã õàäãàëàõ óäèðäëàãûí óõààí þì. Òýãâýë
óóë óóðõàéí ñàëáàðûí òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàíà ãýäýã áîë àøèãò
ìàëòìàëûã õàÿãäàë, áîõèðäîëòã¿é èæ á¿ðýí, á¿ðýí ã¿éöýä àøèãëàæ,
áîëîâñðóóëæ ýöñèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã íýã çîðèóëàëòààð õýðýãëýæ
äóóññàíû äàðàà äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ çàìààð àìüäðàëûí
ìº÷ëºãèéã óðòàñãàæ øèíý îðä ãàçðûã àøèãëàõ òîî õýìæýýã àëü

2. áîëîõîîð íýìýãä¿¿ëýõã¿é áàéæ ñàâ øèìèéí à÷ààëëûã òîãòâîðòîé
áàéëãàõ òåõíîëîãèéí èííîâàöûã õèéõ óõààí þì. Óóë øóãàìàíäàà
áèäíèé ÿðèàä áàéãàà ç¿éë áîë “ñàâ øèìä íèéöòýé ¿éë àæèëëàãààíû”
ñòðàòåãèéã õýðýãæ¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýæ áàéíà.
¯¿íèé òóëä õýä õýäýí ÷óõàë íºõöëèéã õàíãàõ õýðýãòýé.
Íýãä¿ãýýðò, áàéãàëèéí íººöèéí õýðýãëýýíèé õýìæýý áà ºñºëò íü ò¿¿íèé
íºõºí ñýðãýýãäýõ ÷àäâàðààñ õýòðýõã¿é áàéõ;
Õî¸ðäóãààðò, áàéãàëèéí íººöèéí ñýðãýýãäýõã¿é ýõ ¿¿ñâýðèéã îëîí
äàõèí ýðã¿¿ëýí àøèãëàõ çàìààð àìüäðàëûí çàìûã óðòàñãàõ;
Ãóðàâäóãààðò, ¿éëäâýð àæ àõóéí õàÿãäëûí õýìæýýã ñàâ øèìèéí
øèíãýýõ ÷àäâàðààñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàéëãàõ;
ĺðºâä¿ãýýðò, áàéãàëèéí ñýðãýýãäýõ íººöèéí õýðýãëýýíèé ºñºëòèéã
ò¿¿íèé õàÿãäëûã äàõèí áîëîâñðóóëæ àøèãëàõ áîëîìæîîñ
õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ;
Òàâäóãààðò, ¿éëäâýðëýë àæ àõóéí ¿éë àæèëëàãààòàé õîëáîãäñîí àëèâàà
àñóóäëûã øèéäâýðëýõäýý ò¿¿íèé ýäèéí çàñãèéí ¿ð àøãèéã
áîäîõîîñ ºìíº íèéãýì ýêîëîãèéí ¿ð äàãàâðûã ¿íýëæ áàéõ;
Çóðãààäóãààðò, õºãæëèéí àëèâàà ¿éë àæèëëàãààíû ñòðàòåãèéã
áîëîâñðóóëàõäàà ýä¿ãýý ¿åèéíõýý õàìò èðýýä¿éí ¿åèéíõíèéõýý
ñîíèðõëûã äàâõàð áîäîëöîæ áàéõ çýðýã áîëíî.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ºðãºí óòãà íü èðãýíøëèéí îðøèí òîãòíîæ
èðñýí ò¿¿õýí áàðèìæààã àõóéí á¿õ õ¿ðýýíä (ýäèéí çàñàã, íèéãýì,
ýêîëîãèéí) ¿íäñýýð íü ººð÷ëºõ øèíý õýëáýð, øèíý ¿éë ÿâöûã
èëýðõèéëæ áàéíà. Òóõàéëáàë ýíýõ¿¿ õàíäëàãà íü óäèðäëàãûí çîðèëãûã
çºâõºí áàéãàëèéí íººöèéí ÷àäàâõèéí õýìæýýíä òºäèé áèø ìºí äàÿí
äýëõèéí ò¿¿õýí òîäîðõîé ¿åèéí ñî¸ë èðãýíøëèéí ò¿âøèíä òóëãóóðëàí
íèéãýì ñî¸ëûí õºãæëèéí õ¿ðýýíä òàâèõàä õ¿ðãýæ áàéíà.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ýíýõ¿¿ ¿çýãäëèéã ã¿íçãèé òàíèí ìýäýõèéí
òóëä íààä çàõ íü õýâòýý áîñîî õî¸ð ÷èãëýëýýð ñóäëàõ øààðäëàãàòàé
áàéíà. Áîñîî ÷èãëýë íü õóâü õ¿í, íóòãèéí ýêîñèñòåì, óëñ ¿íäýñòýí,
äýëõèéí ò¿âøèíã õàìðóóëàí øàòàëñàí ñóäàëãàà þì. Õýâòýý ÷èãëýë íü
ýäèéí çàñãèéí, íèéãìèéí, ýêîëîãèéí, òåõíîëîãèéí, ñî¸ëûí, õýòèéí ãýõ
ìýò õýìæèãäýõ¿¿íèéã áîñîî ¿å á¿ðòýé õîëáîõ ñóäàëãàà þì. Òîãòâîðòîé
õºãæëèéí ÿâöóó áîëîí ºðãºí àëü ÷ óòãààð íü ò¿¿íèé áîñîî õýâòýý ÿìàð
÷ ÷èãëýëýýð ñóäëàõàä á¿ãä õàðèëöàí óÿëäààòàé áàéíà. Ýíäýýñ ¿¿äýýä
òîãòâîðòîé õºãæèë àþóëã¿é áàéäëûí õîëáîîã õàðæ áîëíî. Àþóëã¿é

3. áàéäàë ãýäýã íü õ¿í áà íèéãýì, ñàâ øèìèéí ãàäààä äîòîîä íºëººë뺺ñ
õýðõýí õàìãààëàãäñàí áîëîí òýð íü õ¿ðýýëýã÷ îð÷èí áà íèéãýìä ñºðºã
¿ð äàãàâàð ó÷ðóóëæ áîëçîøã¿é òóõàé îéëãîëò þì.
Àëèâàà ñèñòåìèéí äîòîîä çºð÷èë íü áàéæ áîëîõ ýðñäëèéí
õ¿ðýýíýýñ õàëèõã¿é çîõèöóóëàãäàõààð áàéâàë òèéì ñèñòåìèéã
òîãòâîðòîé ãýæ ¿çýæ áîëíî. Ýíäýýñ àþóëã¿é áàéäàë ãýäýã îéëãîëò
ãàð÷ èðíý. Òýð íü àëèâàà ¿éë ÿâö, ºñºëòèéí õýì õýìæýý õÿçãààðûã çààõ
áºãººä ò¿¿íèéã äàâáàë õºãæëèéí àþóëòàé á¿ñ ð¿¿ îðíî ãýñýí ¿ã áîëíî.
Öýðýã, óëñ òºðèéí çºð÷èë, ýäèéí çàñãèéí õÿìðàë, óëñ òºðèéí
òîãòâîðã¿é áàéäàë, ýêîñèñòåìèéí ñýðãýøã¿é ýâäðýë çýðýã íü á¿ãä
òóõàéí ñèñòåìèéí àþóëã¿é áàéäàë àëäàãäñàíû èëýðõèéëýë.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òóõàé îéëãîëòîî óëàì òîäîðõîé áîëãîõûí
òóëä ýäèéí çàñàã, íèéãýì, áàéãàëü öàã óóð, íèéãýì ñî¸ëûí çýðýã õ¿íèé
àìüäðàëûí õýðýãëýýíèé ºíººãèéí çàéëøã¿é øààðäëàãûã õàíãàõ öîãö
íºõöëèéã áàãòààñàí “Àìüäðàëûí ÷àíàð” ãýäýã óõàãäàõóóíûã àâ÷ ¿çüå.
Ýíý öîãö íºõöºëä ¿íäýñíèé, á¿ñèéí, äýëõèéí ñòàòèñòèêò áàéíãà
á¿ðòãýãääýã õ¿íèé äóíäàæ íàñëàëò, áîëîâñðîëûí, ýð¿¿ë ìýíäèéí,
ñî¸ëûí, àìðàëòûí, õ¿íñíèé çýðýã çàðäëûí õýìæýýíèé ¿ç¿¿ëýëòèéã
õàìààðóóëäàã. Ýäãýýð ¿ç¿¿ëýëò¿¿ä ºñ÷ ë áàéâàë õ¿íèé “Àìüäðàëûí
÷àíàð” ñàéæèð÷, áàéãàëü îð÷íû ÷àíàð ñàéí áàéíà ãýñýí ¿ã.
Äýýð ÿðüñàí ç¿éë¿¿äèéã íýãòãýí ä¿ãíýõýä: “Òîãòâîðòîé õºãæèë
ãýäýã íü áàéãàëü íèéãìèéí àëü ÷ ò¿âøèíèé, ÿìàð ÷ òºâºãòýé ñèñòåìèéí
õºãæëèéã õàíãàõäàà ò¿¿íèé àþóëã¿é áàéäëûã õàäãàëæ, ºíººãèéí áîëîí
õîé÷ ¿åèéíõýý “àìüäðàëûí ÷àíàð”-ûã õýâèéí ò¿âøèíä áàéëãàõ ¿éë
ÿâöûã õýëíý” ãýæ òîäîðõîéëæ áîëîõîîð áàéíà.
2.Ýðäýñ áàÿëãèéí öîãöîëáîðûí òîãòâîðòîé õºãæèë
Òîãòâîðòîé õºãæëèéã îëîí ÿíçààð òîìú¸îëñîí áàéäãèéã äýýð
õýëñýí. Çàðèì íîìîíä 60 ãàðóé, çàðèì íîìîíä 40 ãàðóé òîäîðõîéëîëò
áàéäàã ãýæ áè÷ñýí áàéäàã.
Ìîíãîë Óëñûí Øèíæëýõ Óõààí Òåõíîëîãèéí Èõ Ñóðãóóëèéí
(ØÓÒÈÑ) Óóë óóðõàéí èíæåíåðèéí ñóðãóóëèéí ìåíåæìåíòèéí 2,3
äóãààð äàìæààíû îþóòàí 40 ãàðóé õ¿í òóñ á¿ð òîãòâîðòîé õºãæëèéí
òóõàé îéëãîëòûã ººð ººðèéíõººðºº òîìú¸îëñîíûã õîéíî áè÷íý. Îäîî
áèä ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí àñóóäëûã
òîãòâîðòîé õºãæëèéí åðºíõèé îíîëûí õ¿ðýýíä àâ÷ ¿çüå.

4. “Óóë óóðõàé, àøèãò ìàëòìàë áà òîãòâîðòîé õºãæëèéí òºñºë”
íýðòýé íîìîíä (MMSD): "Òîãòâîðòîé õºãæèë íü õ¿ì¿¿ñ õîîðîíäîî
áîëîí áèîñôåðòýé ÿàæ õàìãèéí ñàéíààð õàðèëöàõ òóõàé ¿çýë
áîäëóóäûí íýã þì. Ýíý íü ýäèéí çàñàã, íèéãìèéí áîëîí õ¿ðýýëýí áóé
îð÷íû çîðèëòóóäûã íýã öýãò óóëçóóëäàã" ãýæ áè÷ñýí áàéíà.
1970 îíû ýõýýð áè÷èãäñýí íýãýí íîìîíä (Áàðáàðà Âîðä, Ðåíå Äþáû
íàð) "Äýëõèé åðòºíöèéã çºâõºí îäîîãèéí õ¿ì¿¿ñ òºäèéã¿é èðýýä¿é
¿åèéíõýí àìüäðàõàä òîõèðîìæòîé ãàçàð áàéëãàõûí òóëä þó õèéõ âý?"
ãýñýí àñóóäëûã õºíäºæ òàâüæýý. Þó õèéõ âý? ãýäýã àñóóäàëä õàðèóëàõ
ãýæ ÕÕ çóóíû ñ¿¿ëèéí 30-ààä æèëèéí òóðø õýëýëöýæ 1972 îíä
Ñòîêãîëüìä, 1992 îíä Ðèî-Äå Æàíåéðîä, 2002 îíä Èîõàííåñáóðãò òóñ
òóñ õóðàëäàæ Äýëõèéí õºãæëèéí çàãâàðûã òîãòâîðòîé õºãæèë ãýæ
òîãòîîñîí áàéíà.
Ðèîãèéí óóëçàëòààð òîãòâîðòîé õºãæëèéí 3 òóëãóóð áàãàíûã ýäèéí
çàñàã, õ¿ðýýëýã÷ îð÷èí áà íèéãýì ãýæ òîäîðõîéëñîí. Ýäèéí çàñàã íü
áàðàà ¿éë÷èëãýýãýýð çàõ çýýëèéã õàíãàæ ýð¿¿ë ýäèéí çàñãèéã äýëõèé
äàõèíä á¿ðä¿¿ëñýíýýð òýð íü ýðãýýä íèéãýì áîëîîä õ¿ðýýëýã÷ îð÷èíä
¿éë÷ëýõ ñàí áîëíî ãýæ ¿çñýí. Õ¿ðýýëýã÷ îð÷èí òîãòâîðòîé õºãæëèéí
¿íäñýí òóëãóóð áîëîõûã õ¿ëýýí çºâøººð÷ àìüäðàëûã õàíãàõ ñèñòåìèéã
õàìãààëàõ, íºõºí ñýðãýýõ, øèíý íººöèéã àøèãëàõ, õîã õàÿãäëûã
øèíãýýõ ýêîñèñòåìèéí áîëîìæîîñ õýòð¿¿ëýõã¿é áàéõ çàð÷ìûã õ¿ëýýí
çºâøººðñºí.
Ò¿¿í÷ëýí áàéãàëèéí îëîí ÿíçûí õýëáýð¿¿äèéí ¿íý öýíèéã õ¿ëýýí
çºâøººð÷ýý. Ýíý á¿õýí íü ýäèéí çàñãèéí ¿éë àæèëëàãààíä çàðèì
õÿçãààðëàëòûã òîãòîîñîí áîëîâ÷ õ¿íèé õºãæèëä èë¿¿ èõ áîëîìæ îëãîæ
ýöñèéí ä¿íäýý õ¿í óëàì èë¿¿ ñàéõàí àìüäðàõ íºõöºë á¿ðäýíý ãýæ
¿çñýí. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ãóðàâäàõü òóëãóóð áàãàíà íèéãìèéí
õºãæèëä ìàø ºâºðìºö ººð÷ëºëò¿¿ä ãàð÷ áàéíà.
ßäóóðëûã ýäèéí çàñãèéí ºñºëòººð áóóðóóëàõ îðîëäëîãî áàðóóíû
¿éëäâýðæñýí óëñóóäûí ýäèéí çàñãèéí óíàëòòàé äàâõàöñàí. Ýíý ¿å íü
àðä÷èëàë, çàõ çýýëä øèëæèõ ¿éë ÿâöûí èõ ºðíºëò, óëñ òºð ýäèéí çàñàã,
íèéãìèéí òîãòîëöîîãîî ººð÷èëæ õóâü õ¿ì¿¿ñ, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãà,
íèéãìèéí á¿ëýãëýë¿¿äèéí äóó õîîëîé óëàì õ¿÷òýé áîëæ íèéãìèéí
àñóóäëûã øèéäâýðëýõýä òýäíèé îðîëöîî óëàì íýìýãäýõ áîëñîí.
Õ¿ðýýëýã÷ îð÷íûã õàìãààëàõ áîäëîãîä èõ äýâøèë ãàð÷ îëîí óëñ îðîí
ýíý ÷èãëýëèéí õóóëü ýðõ ç¿éí áîëîí çîõèîí áàéãóóëàëòûí

5. òîãòîëöîîòîé áîëñîí áàéíà. Ýäèéí çàñãèéã ëèáåðàë÷èëàõ ¿éë ÿâö
ýð÷èìæèõèéí õèðýýð õ¿÷ ÷àäëûí èõýíõ õýñýã íü ¿íäýñòýí äàìæñàí
êîðïîðàöóóäàä øèëæñýí áàéíà. ¯éë ÿâöûí íºãºº òàëä íèéãìèéí
øóäàðãà ¸ñ, õ¿ðýýëýã÷ îð÷íûã õàìãààëàõ, õ¿íèé ýðõèéã äýýäëýõ,
ÿäóóðëûã áóóðóóëàõ çýðýã àñóóäëûã øèéäâýðëýõ ñîíèðõëûí
á¿ëã¿¿äèéí õîëáîî áàéãóóëàãäñàí.
Çàñãèéí ãàçàð õîîðîíäûí õàìòûí àæèëëàãàà, áèçíåñèéí
á¿ëýãëýë¿¿ä, èðãýäèéí õîëáîîä õàìòðàí îéð äºò àæèëëàõ áîëñîí áàéíà.
¯¿íèé íýã òîä æèøýý íü, òîãòâîðòîé õºãæëèéí òºëºº Äýëõèéí áèçíåñ
Ǻâëºë áàéãóóëàãäàí íîãîîí áèçíåñèéí ñ¿ëæýý áèé áîëãîõ ¿éë
àæèëëàãààã ýðõëýí ÿâóóëæ áàéíà. Øóäàðãà õóäàëäààíû õºäºë㺺í
íîãîîí ñåðòèôèêàò, ýêîëîãèéí öýâýð á¿òýýãäýõ¿¿íèé õàÿã, øîøãî,
áàéãàëüä õàëã¿é õºðºí㺠îðóóëàëòûí ñàíãèéí ºñºëò çýðýã õºðºíãº, çàõ
çýýëèéí, ýêîëîãèéí õ¿÷èíä òóëãóóðëàñàí èòãýë òºð¿¿ëñýí áîäèò àëõàì
þì. Ýíý á¿õíèéã òîãòâîðòîé õºãæëèéí õî¸ðäàõü äàâàëãàà ãýæ íýðëýäýã
áîëæ áàéíà. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí õî¸ðäàõü äàâàëãààã óëàì ýð÷èìòýé
ºðí¿¿ëýõýä àðä÷èëñàí çàñãèéí äýìæëýã èõ äóòàæ áàéãààã ñóäëàà÷èä
òýìäýãëýæ áàéíà.
Ýäèéí çàñàã÷äûí ¿çýæ áàéãààãààð áèå äààñàí õàðààò áèø ø¿¿õ ýðõ
ìýäýëòýé, áàíêíû ñàéí òîãòîëöîîòîé, àâèëãàë, õ¿íä ñóðòàëã¿é Çàñãèéí
ñàëàà ìº÷èðòýé áàéâàë õóäàëäààíû ëèáåðàë÷ëàë ýäèéí çàñãèéí ºñºëòºä
õ¿ðãýæ ÷àäíà ãýæ áàéíà.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí íýã ãîë õ¿÷èí ç¿éë íü õ¿íèé õºãæèë ãýäãèéã
äýýð õýëñýí. Çàðèì ñóäëàà÷èä õ¿íèé õºãæëèéã óëñ óäèðäàõ ¸ñòîé ãýæ
¿çýæ áàéõàä çàðèì íü “Ýðõ äýýð ¿íäýñëýñýí õºãæèëä” èë¿¿ íàéäâàð
òàâüæ áàéíà. Ýíý íü õóâü õ¿ì¿¿ñ áîëîí íèéãìèéí á¿ëýãëýë¿¿äýä
çºâõºí óëñ òºðèéí òºäèéã¿é, ýäèéí çàñàã íèéãìèéí á¿ðýí ýðõèéã îëãîæ
ò¿¿íä íü òîõèðñîí ¿¿ðýã õàðèóöëàãà íîãäóóëàõ íü ç¿éòýé ãýñýí ¿çýë.
Òîãòâîðòîé õºãæëèéí òóõàé îéëãîëòûã óëàì íàðèéí òîäîðõîé
áîëãîõûí òóëä äýëõèéí õýìæýýíèé îëîí ÷óõàë àñóóäàëä õàðèó îëîõûã
ýðýëõèéëæ áàéãààãèéí õàìãèéí òîì íü Èîõàííåñáóðãèéí Äýëõèéí äýýä
õýìæýýíèé 2002 îíû óóëçàëò þì. Òîãòâîðòîé õºãæèëòýé õîëáîãäóóëàí
ýíä õýëýëöýãäñýí àñóóäëóóä äîòîð:
• Äàÿàð÷ëàëààñ ¿¿äýí ãàðàõ àñóóäàë "Òîãòâîðòîé õºãæèë" øèéäýæ
÷àäàõ ýñýõ,
• Äýëõèéí àñóóäëûã õýëýëöýæ øèéäýõýä õýíèéã òàòàí îðîëöóóëàõ,

6. • ͯÁ-ûí èðýýä¿éí ¿¿ðýã ÿìàð áàéõ âý?
• Òîãòâîðòîé õºãæëèéí äîòîîä çºð÷èë, ¿íäýñíèé ò¿âøíèé
áýðõøýýë þó áàéíà,
• Ýäãýýð ñààä áýðõøýýëèéã äàâàí òóóëàõàä äýëõèéí ò¿âøíèé
àíõààðëûã õýðõýí òºâëºð¿¿ëæ ÿàæ òóñëàõ âý?
• Òîãòâîðòîé õºãæëèéí ç¿ãò óðàãøëàõ áîëîìæèéã íýìýãä¿¿ëýõ
àñóóäëûã îëîí óëñûí àíõààðëûí òºâä áàéõ ¸ñòîéã íîòëîõ ÿâäàë
îðñîí áàéíà.
Èíãýõäýý òîãòâîðòîé õºãæëèéí 4 íºõöëèéã ÷óõàë÷èëæ áàéíà.
¯¿íä:
1. ªíºº ¿åèéí õ¿ì¿¿ñèéí àìüäðàëûí ÷àíàðûã äýýøë¿¿ëýõ
ìàòåðèàëûí áîëîí îþóí ñàíààíû áóñàä õýðýãöýý,
2. Áîëîìæèéí õýìæýýíä øóäàðãà áàéõ (ºíººãèéí áîëîí èðýýä¿éí
¿åèéíõíèé õýðýãöýýíä),
3. Ýêîñèñòåìèéí áîëîìæèä (õÿçãààðëàëòàä) áîäèòîé (õ¿íäýòãýëòýé)
õàíäàõ,
4. Èðýýä¿é ¿åèéíõýíä õýðýãöýýãýý õàíãàõ áîëîìæèéã ¿ëäýýõ.
Ýäãýýðýýñ ¿çýõýä òîãòâîðòîé õºãæëèéí ¿íäñýí çàð÷èì íü õ¿ì¿¿íèé
àìüäðàëûã ñàéæðóóëæ ýíýõ¿¿ ñàéæðàëàà óðò õóãàöààíä òîãòâîðæóóëàõ
ÿâäàë þì. Èðýýä¿éäýý õàíäàõ õàíäëàãà íü áèäíèé ¿ð õ¿¿õä¿¿ä ýõ
ýöãèéíõýý àìüäàð÷ áàéñíààñ èë¿¿ ñàéõàí àìüäðàõ áîëîìæèéã ¿ëäýýõ
¸ñòîé. ¯¿íèé òóëä øèéäâýð ãàðãàõäàà íèéãýì, ýäèéí çàñàã, õ¿ðýýëýã÷
îð÷èí çàñàãëàëûí çîðèëãóóäûã íýãòãýõ øààðäëàãàòàé.
Òîãòâîðòîé õºãæèë íü øóäàðãà çàð÷èì çàðäàë, àøãèéí çºâ
õóâààðèëàëòàä õ¿ðýõ áîëîìæèéã á¿ðä¿¿ëýõ ¸ñòîé. Òîãòâîðòîé õºãæèë
íü õ¿ì¿¿ñ, á¿ëýãëýë, êîðïîðàö, óëñ îðíû ÿäóó áàÿíû ÿëãàà, óëñ
îðíóóäûí óëñ òºð, ýäèéí çàñãèéí õ¿÷íèé õàðüöààíû ÿëãàà óëàì èõ áîëæ
áóé àñóóäëûã áàéíãà àíõààð÷ àëü áîëîõîîð áàãàñãàõ áîëîìæèéã
á¿ðä¿¿ëýõýä ÷èãëýãäýõ ¸ñòîé. Òîãòâîðòîé õºãæëèéí áàñ íýã ãîë öºì íü
õºðºíãº. Õºðºí㺠íü 5 ¿íäñýí õýëáýðòýé.
1. Áàéãàëèéí õºðºíãº: áèîëîãèéí òºðºë ç¿éë, ýðäýñ áàÿëãèéí íººö,
ãàçàð, àãààð, óñ çýðýã ýêîñèñòåìèéã àøèãëàñíààñ ¿ðãýëæëýí îëîõ
îðëîãî (øèì ìàíäàë),
2. ¯éëäâýðëýñýí õºðºíãº, ìàøèí òåõíèê, áàðèëãà áàéãóóëàìæ, äýä
á¿òýö, êèáåðíåòèêèéí ñèñòåì (îþó ìàíäàë),

7. 3. Õ¿íèé õºðºíãº: ìýäëýã, áîëîâñðîë, ÷àäâàð, äàäëàãà, ýð¿¿ë ìýíä,
óðëàã ñî¸ëûí àâúÿàñ áèëýã,
4. Íèéãìèéí õºðºíãº: õ¿ì¿¿ñ áîëîîä á¿ëýãëýë¿¿äèéí õàìòûí
àæèëëàãààã õºãæ¿¿ëýõ á¿òö¿¿ä, òºðèéí áóñ áàéãóóëëàãóóä, áóñàä
òîãòîëöîî,
5. Ñàíõ¿¿ãèéí õºðºíãº: õºðºíãèéí áóñàä õýëáýð¿¿äèéã ìºíãºí
ä¿íãýýð èëýðõèéëñýí ä¿í.
Ìîíãîë Óëñûí òîãòâîðòîé õºãæëèéí ýõ ñóðâàëæèéí íýã áîë ãàçðûí
õýâëèé ò¿¿íèé áàÿëàã ìºí. ¯¿íèéã ¿íäýñëýí ºíºº áîëîí èðýýä¿é
¿åèéíõíèé àøèã ñîíèðõîëûí ¿¿äíýýñ ýðäýñ áàÿëãèéã çîõèñòîé àøèãëàõ
áàéãàëèéí æàìààð áîëîí õ¿íèé ¿éë àæèëëàãààãààð íºõºí ñýðãýýõ,
õ¿ðýýëýã÷ îð÷íûã õàìãààëàõ; õ¿í àì, íèéãìèéã áàéãàëèéí ãàìøèã,
îð÷íû ñºðºã íºëººëºëººñ õàìãààëàõ àñóóäàë òîãòâîðòîé õºãæëèéí
òýðã¿¿ëýõ çîðèëò áàéõ ó÷èðòàé þì.
Áàéãàëèéí áàÿëàã áîë õºãæëèéã ò¿ðãýòãýõýä õàìãèéí ò¿ð¿¿íä
àøèãëàãääàã íººö þì. Èíãýõäýý áàéãàëèéí ñýðãýýãäýõ ýõ ¿¿ñâýð á¿õèé
íººöèéã ò¿ëõ¿¿ àøèãëàæ, íºõºí ñýðãýýãääýãã¿é áàÿëãèéã òàòóó
àøèãëàõ, áàéãàëü îð÷èíä õîðã¿é, õàÿãäàëã¿é òåõíîëîãè õýðýãëýæ
÷àäâàë òîãòâîðòîé õºãæëèéã õàíãàæ ÷àäíà. ¯¿íýýñ ¿íäýñëýí
Òîãòâîðòîé õºãæèë ãýäýã îéëãîëò áîë ñàâ øèìèéí áîëîí îþóí øèìèéí
ýêîëîãèéí òýíöâýðèéã õàíãàæ öýâýð àðèóí îð÷èíä ýðäýì áîëîâñðîëòîé,
ýðõ ÷ºëººòýé, ýð¿¿ë ñàðóóë àìüäðàõ ¿éëäâýðëýë õýðýãëýýíèé áîëîí ñî¸ë
èðãýíøëèéí øèíý çàð÷èì þì.
Ýðäýñ áàÿëãèéí öîãöîëáîðûí òîãòâîðòîé õºãæèë ãýæ ãàçðûí
õýâëèéí áàÿëãèéã èæ á¿ðýí ã¿éöýä îëáîðëîí áîëîâñðóóëæ îëîí äàõèí
õýðýãëýõ çàìààð àøèãò ìàëòìàëûí àìüäðàëûí ìº÷ëºãèéã øîðîîíîîñ
øîðîî áîëòîë óðòàñãàõ ¿éë ÿâöûã õýëíý.
3.Òîãòâîðòîé õºãæëèéã ÿàãààä ÷óõàë÷ëàõ áîëîâ?
Òîãòâîðòîé õºãæëèéã íºõöºëä¿¿ëñýí õýä õýäýí õóðö àñóóäàë áàéíà.
¯¿íä:
1. Äýëõèéí óëñ îðíóóäûí õºãæëèéí ÿëãàà èõñýæ áàéíà.
2. ßäóóðàë äýëõèéí øèíæòýé áîëæ ò¿¿íèéã áóóðóóëàõ íü íèéòëýã
çîðèëò áîëæ áàéíà.
3. Õîâîð íººöèéí ºíäºð õýðýãëýýíýýñ øàëòãààëñàí áàéãàëü îð÷íû
áîõèðäëûí õýìæýý õýò èõ ºñºæ áàéíà.

8. 4. Æèëýýñ æèëä íýìýãäýæ áàéãàà õ¿íèé ºñºëò, õîðîãäîæ õîìñäîæ
áàéãàà ýðäýñ áàÿëãèéí íººöèéí äààöààñ äàâàõ õàíäëàãàòàé áàéíà.
ªäðººñ ºäºðò äàÿàðøèõ øèíæèéã îëæ áóé õºãæëèéí äýýðõè
õàíäëàãà íü õàìòûí õ¿÷ýýð øèéäâýðëýõèéã øààðäàõ áîëëîî. Äýëõèéí
õ¿í àìûí áàðàã òàë õóâü íü ºäºðò 2 àì.äîëëàðààñ áàãà îðëîãîîð àìü
çóóæ áàéíà. ªíäºð îðëîãîòîé óëñûí ýäèéí çàñãèéí ºñºëò 5.9% áàéõàä
áàãà îðëîãîòîé óëñûí æèëèéí ºñºëò 3% áàéíà. Ñ¿¿ëèéí 10 æèëä
øèëæèëòèéí ýäèéí çàñàãòàé Ç¿¿í Åâðîïûí áîëîí õóó÷èí Ǻâëºëò
Õîëáîîò Óëñàä ÿäóóðëûí ò¿âøèí ýðñ íýìýãäñýí áàéíà.
Ýäãýýðòýé çýðýãöýýä äýëõèéí óëñ îðíóóäûí õºãæëèéí ÿëãàà óëàì
ºñºæ èðæýý. Æèøýýëáýë, äýëõèéí áàÿí áà ÿäóó óëñóóäûí äóíäûí
îðëîãûí õàðüöàà XIX çóóíû ñ¿¿ë÷ýýð 9:1 áàéñàí áîë 1960 îíä 30:1 îäîî
¿åä 60:1 áîëæýý. ÕÕ çóóíû àæ ¿éëäâýðèéí õºãæëèéí çàãâàð íü
¿éëäâýðëýë õýðýãëýýíèé ºñºëòººñ øàëòãààëñàí áàéãàëü îð÷íû
áîõèðäëûã ¿¿ñãýõ ñºðºã ¿ð äàãàâàðûã äàãóóëæ áàéíà. Õ¿ðýýëýã÷ îð÷íû
áîëîí íèéãìèéí íºëººëºëèéã ¿ë îéøîîñîí ýäèéí çàñãèéí õºãæèë íü
öàã óóðûí ººð÷ëºëòèéí àþóë çàíàë, ýêîñèñòåìèéí á¿ðýëäýõ¿¿íèé
áîëîí áèîëîãèéí á¿òýöèéí àëäàãäëààð íîòëîãäñîí òºñººëºã人ã¿é,
õ¿ñýøã¿é ¿ð óðøèãò õ¿ðãýæ áàéíà. ¯íäýñíèé ñî¸ë, óðëàã óëàìæëàë, ¸ñ
çàíøèë ººð÷ëºãäºí çàðèì òàëààð áàðàã óñòàæ ¿ã¿é áîëîõ íü õîëã¿é
áàéíà. Èéì áàéäàëä õ¿ðãýñýí îäîîãèéí èíñòèòóöèéí ¿¿ðýã õàðèóöëàãûã
íàðèéâ÷ëàí òîäîðõîéëîõ àëü áîëîõ öîãö áîäëîãûí òîãòîëöîîã
á¿ðä¿¿ëýõ ÷èãëýëýý𠺺ð÷èëæ óã ººð÷ëºëòèéã õýðýãæ¿¿ëýõ õàíãàëòòàé
ýðõ ìýäëèéã îëãîõîîñ íààø äýýð äóðüäñàí àñóóäëóóäûã øèéäâýðëýæ
÷àäàõã¿é ãýñýí ä¿ãíýëò íèéòëýã øèíæòýé áîëæ áàéíà.
Ñ¿¿ëèéí ¿åä ýäãýýð àñóóäëóóäûã "Äàÿàðøèë" ãýñýí íýð òîìú¸îãîîð
èëýðõèéëæ áàéíà. Ýäèéí çàñãèéí äàÿàðøëàãäàõ ¿éë ÿâö, õóäàëäàà,
õºðºí㺠îðóóëàëòûí ëèáåðàë÷ëàë óëàì á¿ð õ¿ðýýãýý òýëæ áóé çàõ
çýýëèéí áàðèìæààòàé õºãæëèéí õàíäëàãóóä íü äýëõèéí óëñ îðíóóäûí
õîîðîíä óðüä ºìíº õýçýý ÷ áàéãààã¿é ºðãºí õýìæýýíèé ã¿í ã¿íçãèé
õýëõýý õîëáîîã áèé áîëãîæ áàéíà. Ýíý áîë äàÿàðøëàëûí íýã ¿ð ä¿í
ìºí. Õîëáîî ìýäýýëýëèéí òåõíîëîãèéí õºãæèë äàÿàðøëàëûã
íºõöºëä¿¿ëýõ ãîë õ¿÷èí ç¿éëèéí íýã áàéíà. Äýëõèéí õóäàëäààíû
ñèñòåì íü çàõ çýýëèéí áîëîìæèä õ¿ð÷ àæèëëàõã¿é áàéíà. Àæ
¿éëäâýðæñýí îðíóóä ººðñäèéí ýðõ àøãèéã õàìãààëñàí áóðóó õàíäëàãààñ
àíãèæðàõã¿é, õ¿ðýýëýã÷ îð÷íû îëîí ñòàíäàðòàä ººðèé㺺 çºâòãºõ áàéð

9. ñóóðèíààñ õàíäàæ áàéíà. Ýíý á¿õíýýñ øàëòãààëàí Çàñàãëàëûí àëü ÷
áàéãóóëàëä (òºðèéí ÷ áàé, òºðèéí áóñ ÷ áàé) ¿ë èòãýõ áàéäàë ýíä
òýíäã¿é áàéíà. ¯¿íèé çýðýãöýýãýýð ºðñºë人í ãýý÷ íü äàÿàðøëàëûí áàñ
íýã ãîë ¿çýë áîëæ áàéíà. Ýíýõ¿¿ ºðñºë人í íü òåõíîëîãèéí äýâøèë,
á¿òýýãäýõ¿¿íèé á¿òýýìæ, ¿ð àøãèéí ºñºëòèéã äàãóóëäàã. Ýäãýýð ºñºëò
íü îëîí ÿíçûí á¿òýýãäýõ¿¿í, àæèë ¿éë÷èëãýýã á¿òýýõýä çàðöóóëàõ
àæèëëàõ õ¿÷èéã áàãàñãàäàã. Íèéãìèéí õàìãààëàëûí ñàëáàðûí õºãæèë
äîðîé ÿäóó áóóðàé îðíû õóâüä àæèëëàõ õ¿÷èéã õîðîãäóóëàõ íü
íýìýãäýë õ¿íäðýëèéã áèé áîëãîäîã.
Äàÿàðøëàëûí ýåðýã òàë íü ñºð㺺ñºº èë¿¿ ãàð÷ äýëõèéí óëñ
îðíóóäàä æèãä áóñ òàðõàæ áàéãàà ÷ ãýñýí øèíý òåõíîëîãè õ¿ì¿¿ñò óëàì
èõèéã ñóð÷ ìýäýõ, õàðèëöàí õîëáîîòîé áàéõ øèéäâýð ãàðãàõ ¿éë
àæèëëàãààíä îðîëöîõ áîëîìæèéã îëãîæ áàéíà. Øèíæëýõ óõààí
òåõíîëîãèéí øèíý÷ëýëèéí ÿâö íü øèíý ýðãýëçýý, äóòóó îéëãîëòîîñ
¿¿äñýí àç òóðøèëòûã ¿¿ñãýäýã ÷ ãýñýí îð÷ëîí äýëõèé ñàéí ñàéõàí òàë
ðóóãàà ººð÷ëºãäºíº ãýñýí ººäðºã ¿çýë ð¿¿ òàòàæ áàéíà. Äàÿàðøëàëûí
îëãîñîí áîëîìæ äýýð òóëãóóðëàí õóðèìòëàãäñàí õºðºíãº, áýë áýí÷èí,
õ¿÷ ÷àäàë, ýðõ ìýäëèéã íèéãìèéí õýðýãöýý øààðäëàãà õ¿ðýýëýã÷ îð÷íûã
õàìãààëàõàä ÷èãë¿¿ëýí æîëîîäîõ íü òîãòâîðòîé õºãæëèéã äýìæèõ
÷óõàë ñ¿ëæýý áîëíî.
Ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàð íü ýíýõ¿¿ ñ¿ëæýýíèé íýãýí õýñýã þì.
Äýëõèéí îëîí óëñ îðîí, á¿ëýãëýë¿¿ä ýðäýñ áàÿëãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèéã
õºãæëèéí òóëãóóð, îðëîãûí ýõ ¿¿ñâýð õýìýýí ¿çäýã áºãººä òýäíèé íýã
íü Ìîíãîë Óëñ þì. ªñºí íýìýãäýæ áóé õóäàëäààíû ëèáåðàë÷ëàë, ºì÷
õóâü÷ëàëûí ¿ð ä¿íä ýðäýñ áàÿëãèéí ýðýë õàéãóóë áîëîí ¿éëäâýðëýëèéí
õºðºí㺠îðóóëàëòûí èõýíõ íü õºãæèæ áóé áîëîí øèëæèëòèéí ýäèéí
çàñàãòàé îðíóóäàä õèéãäýæ áàéíà.
Äýëõèéí õºãæèæ áóé 51 îðíû ýäèéí çàñàãò óóë óóðõàéí ñàëáàð ãîë-
ëîõ ¿¿ðýã ã¿éöýòãýæ áàéíà ãýñýí ñóäàëãàà áèé. Ýäãýýð óëñóóäûí 30-ä
ýêñïîðòûí 15-50%-ã, 18 óëñûíõ íü ýêñïîðòûí 5-15%-èéã óóë óóðõàéí
ñàëáàðûí á¿òýýãäýõ¿¿í ýçýëäýã áîë Ìîíãîë Óëñûí ýêñïîðòûí 60 îð÷èì
õóâèéã óóë óóðõàéí á¿òýýãäýõ¿¿í ýçýëæ áàéíà.
Ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðûí õºãæèë íü àæëûí áàéð áèé áîëãîõ,
òåõíîëîãè óð ÷àäâàðûã äàìæóóëàõ çýðýã îëîí øèíý áîëîìæóóäûã íýýí
ºã÷ äîòîîäûí äýä á¿òýö áîëîí ¿éë÷èëãýýã õºãæ¿¿ëäýã. Àæ ¿éëäâýð
ò¿¿íèé äîòîð ýðäýñ áàÿëãèéí ñàëáàðûí ¿éëäâýðëýë íü õºðºíãèéã øóóä

10. áîëîí øóóä áóñ çàìààð á¿òýýäýã. Çàðèì òîõèîëäîëä ýðõ ìýäýë, ìýäëýã
áîëîâñðîëûí äóòìàãààñ áîëæ õºðºíãèéã õºãæèëä èæ á¿ðýí ÷èãë¿¿ëæ
÷àäàõã¿é áàéíà. ¯¿íýýñ áîëæ çàðèìäàà õºðºí㺠íü õ¿ðýýëýã÷ îð÷èí
áîëîîä íèéãìèéí á¿ëã¿¿äýä ñºðºã íºëºº ¿ç¿¿ëýõ íü áèé. Åð íü ýðäýñ
áàÿëãèéí ñàëáàðûí õºãæèë íü îëîí õàìààðàëòàé, îëîí õÿçãààðòàé
íàðèéí òºâºãòýé ñèñòåì þì.
Óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýëèéí ¿éë àæèëëàãàà íü õºðºíãèéí íººö,
áàéãàëèéí áàÿëãèéí íººö, õ¿íèé íººö, òåõíîëîãèéí íººö, áàéãàëü
îð÷íû ÷àäàâõè, çàõ çýýëèéí ýðýëò çýðýã îëîí íººö íºõöºëººð
õÿçãààðëàãäìàë.
Äîòîîä çºð÷èë öººíã¿é. Òåõíîëîãèéí ò¿âøèí ñàéæèðâàë àæèëëàõ
õ¿÷íýý öººëºõ øààðäëàãà ãàð÷ õ¿ì¿¿ñèéí îðëîãî áóóðíà. Ìóó
òåõíîëîãèòîé áîë áàéãàëü îð÷íûã áîõèðäóóëæ çàðäàë, òºëáºð, òîðãóóëü
íýìýãäýíý. Àøèãò ìàëòìàëûíõàà íººöèéã íýìýãä¿¿ëýõã¿é áîë óóðõàéí
íàñ áîãèíîñíî.
Áàÿí ÿäóó óëñóóäûí ýðäýñ áàÿëãèéí á¿òýýãäýõ¿¿íèé ¿éëäâýðëýë
õýðýãëýý òýãø áóñ áàéíà. ͺõºí ñýðãýýãäýõã¿é áàéãàëèéí íººö
øàâõàãäàæ äóóñíà ãýñýí àéäàñ äýëõèéí áºìáºðöãèéí õîéò õàãàñûí
ýðýëòèéã óëàì íýìýãä¿¿ëæ áàéõ øèã. Ýðäýñ áàÿëãèéã îëáîðëîõ,
áîëîâñðóóëàõ ¿éë ÿâö, ò¿¿íä çàðöóóëàõ ýð÷èì õ¿÷ çýðýã íü äýëõèéí öàã
óóðûí ººð÷ëºëòºä íºëººëºõ çýðýã ñýòãýë çîâîîñîí àñóóäàë öººíã¿é
áàéíà.
¯íäýñòýí äàìæñàí óóë óóðõàéí ¿éëäâýðëýë íü öººí òîîíû ýçäèéí
ãàðò òºâëºðñíººð òýäíèé áîëîí áóñàä õóâü ýçýìøèã÷äèéí õîîðîíä
øèéäâýð ãàðãàõ ýðõ ìýäëèéí õàðèëöàí òýãø áóñ áàéäëûã õóðöàòãàäàã.
Îëîí óëñûí õóäàëäààíû íºõöºëä óóë óóðõàéí áàðàà òàâààðûí
¿íýíä á¿õ çàðäëàà ò¿¿íèé äîòîð ÿëàíãóÿà ýêîëîãèéí çàðäëàà
òóñãàäàãã¿é íºõöºëä ¿éëäâýðëýã÷èä òîãòâîðòîé õºãæëèéí òýðõ¿¿ äàëä
çàðäëûã õýðõýí òóñãàõ àñóóäàë ìàðãààíòàé áàéñààð áàéíà. Ýäèéí çàñàã
íü ýðäýñ áàÿëãààñàà èõýýõýí õàìààðàëòàé õºãæèæ áóé îðíóóäûí õóâüä
äýýðõ çºð÷ë¿¿äèéí ñºðºã ¿ð äàãàâàð èõ áàéíà. ßäóó áóóðàé îðíóóäûí
àìüäðàëûã ñàéæðóóëàõ õ¿ñýë ýðìýëçëýë äýëõèé íèéòèéí ÷àíàðòàé áîëæ
áóé ºíºº ¿åä äýýðõ àñóóäëûã øèéäâýðëýõ çºâøèëöºëä õ¿ðýõ íü óðàãø
äýâøèõ áîëîìæèò çàì áîëîõ áºãººä òîãòâîðòîé õºãæèë íü ýäãýýð
ººð÷ëºëòèéã àìæèëòàä õ¿ðãýõ àøèãòàé òîãòîëöîîãîîð õàíãàíà ãýæ
íàéäàæ áàéíà. Òîãòâîðòîé õºãæëèéã ÷óõàë÷ëàõ áîëñíû ó÷èð ýíý áóþó.