Esma i hüsna -71 el-‘alî(3)

1. EL-‘ALÎ
Ulular ulusu Eşsiz benzersiz ulu
Mutlak ve sonsuz yüce
1. LUGÂVÎ ÇERÇEVE
El-‘Alî, Kur’an’da yer alan ilahi isimlerden biridir. Allah’a isnatla, isimformunda, müstakil ve mükerrer olarak
gelir. Ulular ulusu, mutlak yüce, ululukta eşsiz ve benzersiz, sonsuz ve mutlak olan özne demektir. Özellikle
Allah’ın, metafizik varlıkların tümünden üstün ve yüce oluşunu ifade eder.
‘Alî, “yüce, yüksek ve yukarıda olan” manasına gelen ‘ulv kökünden türetilmiştir. “Alçak ve aşağıda olan”
manasındaki sufl’un zıddıdır. Hûd 82’de zıt anlamlar birlikte kullanılmıştır. ‘Ulvî, “yüce”, suflî “alçak”
demektir.
‘Uluv,
 Olumlu anlamda kullanıldığında “yükseklik, yücelik, üstünlükve irtifa” manasına gelir.
 Olumsuz anlamda kullanıldığında “üstünlüktaslama, büyüklenme, küstahlık, kibirlilik” manasına gelir.
El-‘ulv, “evin temel yükseltisine” verilen addır. Bir nida olan te’âle, sadece “gel, yaklaş” anlamında emir fiil
olarak kullanılır. Te’âle’de içkin olan “yükseklik”, ya “yüksek sese” delalet eden nidâ’ya, ya da âmir’in
“yüksek” konumuna işaret eder. Emir dışında kullanılmaz.
Bu kök esma-i hüsna içinde;
 el-A’lâ,
 el-‘Alî
 el-Mute’âl gibi üç isimle temsil edilir.
Ef’al-i hüsna içinde ise te’âlâ fiil-i hassıile temsil edilir.
‘Alî isminin türetildiği kökün üçüncü harfi illet harfi olan yâ olduğu için, kelimenin farklı iştikaklarında vav veya
elif olarak da görülebilir. Kelime bu yüzden iki tür yazılır:
1. Üçüncü harfi elif ile yazılan ‘alâ-ya’lû-‘uluvven köküdür.
 Bu kök, çoğunlukla somut ve mekân üstünlüğüne delalet eder.
 Bu kökten türeyen kelimeler, ekseriyet kaydıyla, hem övülen hem de yerilen hal ve davranışlarda üstte,
önde ve ileride olma halini ifade eder.
2. Üçüncü harfi yâ ile yazılan ‘aliye-ya’lâ-‘alâen-‘aliyyun köküdür.
 Bu kök çoğunlukla soyut anlamda kullanılır ve makamüstünlüğüne delalet eder. Yukarıdakinin aksine,
sadece yerilen hal ve davranışlarda üstte olma halini ifade eder. Mesela Firavun’a nisbet edilen, (28:4;
10:83), Firavun ve yandaşlarına nisbet edilen (23:46; 27:14), İblis’e nisbet edilen (38:75), Karun’a
nisbet edilen (28:83), Allah’tan başka muhayyel sahte ilahlara nisbet edilen (23:91), Yahudileşen
İsrail oğullarına nisbet edilen (17:4) ‘alâ’lar hep yergi bağlamında gelmiştir ve elif’li köke nisbet edil-
miştir. Allah için kullanılanlar ise hep yâ’lı köke nisbet edilmiştir (22:62; 4:34; 17:43, 63).

2. ‘Alâ edat olarak, “üstünde, üzerinde, üzerine, ilaveten, karşısında, yanında, için, içinde, göre, ..ya doğru, ..ya
karşı, ..ya, ..ya göre, ..dan, ..da” manalarına gelir. Yaygın olan ‘Alî ismi de “yüksek, yüce, üstün” manasına gelir.
A’lâ “en üst” anlamındadır. “En dip” anlamına gelen esfel’in zıddıdır.
 A’lâ ile fevk arasında fark vardır.
 Bir şeyin a’lâ’sı, o şeyin parçasıdır.
 Bir şeyin fevk’i o şeyin parçası değil, onun bittiği yerden ötesidir. Bu yüzden tahte’l-bi’r (kuyunun altı)
denilmez, ama esfele’l-bi’r (kuyunun dibi) denilir.
Aliy isminin aslı fa’îyl vezninden ‘aliyv’dir. Kural gereği, iki illetli harf birleştiği için vav yâ’nın içine girmiş,
yâ’nın bağrında iki harfi barındırdığı anlaşılsın diye üzerine bir şedde konmuş, bu suretle ‘aliyv kelimesi ‘alîyy
(‘alî) olmuştur.
Hemen üstteki dilsel tahlilden de anlaşılacağı gibi ‘Alî ismi mübalağa ile ism-i faildir (aşırı özne). “Ululukta
eşsiz, sonsuz yücelik sahibi” anlamına gelir. Bu vezinden gelen tüm isimler gibi aynı zamanda mübalağa ile
ism-i mef’uldür (aşırı nesne).Bu anlamıyla ‘Alî ismi “Çok ululanan, daima yüceltilen” manasına gelir.
 ‘Alî ile ‘Azîm esması arasında fark vardır.
 ‘Alî, görünmeyen ve bilinmeyen metafizik varlıkların tümünden ulu ve yüce olan vurgusunu taşır.
 ‘Azîm ise, görünen ve bilinen fiziki varlıkların tümünden ulu ve yüce olan vurgusunu taşır.
‘Alî ismi, geldiği kalıp gereği, nesnesi yüceltmese de, kendisi zatı itibarıyla ulu ve yüce olan anlamına gelir.
Yani özünde ululuk ve yücelik sahibi olan, yüce olmak için kendisini yücelten birilerine ihtiyaç duymayan,
demektir. Aynı zamanda bu kalıp, ismin sahibini ululuk vasfıyla övme vurgusu taşır. Bu şu demek- tir: Bir kul el-
‘Alî ismini her anışta, Allah’a hamdetmiş, onu sena edip övmüş olur.
Hiçbir kul el-‘Alî olamaz. Fakat kullar içinden el-‘Alî isminin tecellisine mazhar olan Ali’ler çıkabilir. Tek
başına Ali ismi, “el” takısıyla gelen el-‘Alî gibi mutlaklık ve sonsuzluk, eşsizlik ve benzersizlik vurgusu
taşımadığı için, insanlara isim olarak konulabilir. Bu isim, Hz. Nebi’nin “ilmin kapısı” dediği Hz. Ali’nin de
ismidir.
2. NAZARİ ÇERÇEVE
2.1. O uludur fakat ulaşılmaz değildir
‘Alî olan, en “uçta” olan, yani en yüksekte olandır. Türkçedeki “yüce” kelimesinin etimolojik kökeni “uca”,
onun da kökeni “uç”tur. “Üç” rakamı, ismini, üçüncü parmak olan yüzük parmağından almıştır. Zira o bir elin
parmaklarının en “uç” (üç) olanıdır. Yani parmakların en “ucası/yücesi” odur.
Allah, hiç şüphe yok ki çok yüce, çok uludur. O’nun ululuk ve yüceliği ile, O’nun dışında kendisine ululuk ve
yücelik atfedilen şeylerin yüceliği arasında, çok derin bir fark vardır. Allah dışında kendisine ululuk ve
yücelik atfedilen her şey ile onu ululayan ve yücelten arasına mesafe girer. Kişi birini veya bir şeyi ne kadar
yüceltirse, ikisi arasındaki mesafe o kadaraçılır. Belli bir noktadan sonra, kişinin yücelttiği şey “ulaşılmaz” hale
gelir.

3. Şu soruları sormanın tam yeri burasıdır:
Varlık içinde her şeyden ulu ve yüce olan, yücelikte eşsiz ve benzersiz olan kimdir?
Allah’tır.
Varlık içinde insana en yakın olan, en ulaşılabilir olan kimdir?
Yine Allah’tır; zira O insana şahdamarından yakındır.
İşte gerçek yücelik budur. İnsanların içinden kendilerine yücelik ve ululuk payesi verenler veya verilenler,
bu konumlarını korumak için dokunulmazlık ve ulaşılmazlığın arkasına saklanırlar.
Dokunulmazlık ve ulaşılmazlıkların en tehlikelisi, kutsallık zırhıyla kaplanmış olanıdır. Sevdiklerini kutsal bir
dokunulmazlık zırhıyla kaplamak, insanoğlunun en eski zaafıdır. Bunu yaptığı anda, sevdiğinin ulaşılamaz ve
dokunulamaz olduğuna kendini ikna etmesi daha kolay olmaktadır. Bu bir kaçış psikolojisidir. Hatta kendi
kendini aldatma hastalığıdır. Sadece seveni zehirlemez, sevileni de zehirler. Kendini sevdiğinin dokunulmaz ve
ulaşılmaz olduğu yalanıyla kandıran kişi, başlar kandıracak başka zavallılar aramaya. Hastalığını
bulaştıramadığına ise itham ve iftirayı mubah görür.
Bu hastalığa yakalanmış olanların derdi Allah’ın ‘Alî ismine hakkıyla iman edememiş olmalarıdır. Bu tür bir
hastalığın tedavisi ise, ‘Alî ismine kâmil bir iman ile inanmaktır.
‘Alî olan Allah, teslimiyeti kendisine hayat tarzı olarak seçip Müslüman vasfını hak eden hakikat erlerini,
Kur’an ile terbiye eder. Kur’an’ın terbiyesinde ufuk insanlar olarak takdim edilen peygamberlerin hata, kusur ve
günahları bir bir sıralanır.
 Âdem Rabbine asi olmuş ve ayartılmış, “ben nefsime zulmettim” demiştir (7:23).
 Nuh kafir olan oğlunun peşine düşmüş ve azar işitmiştir (11:47).
 Musa haksız yere bir yumrukta adamöldürmüş ve nefsine zulmettiğini itiraf etmiştir (28:16).
 Yunus ‘kaçak bir köle’ gibi görevden kaçmış (37:44) ve “ben zalimlerden oldum” demiştir (21:87).
 Davut günahına tevbe etmiştir (38:24-25).
 Âlemlere rahmet olan sevgili Peygamberimiz, vahyin iniş sürecinde kaç kere uyarı almış ve ilahi azara
muhatap olmuştur.
Ey talib! Otur ve düşün! Kur’an’ın inişinden 3 asır sonra ortaya çıkan kelamın genetiği değiştirilmiş hatasız
ve günahsız peygamber tasavvuruyla, Kur’an’ın takdim ettiği insan tabiatıyla barışık peygamber tasavvuru
arasında bir benzerlik görüyor musun? Kur’an’ın kıymetine kanaat eden kelam âlimlerimiz az da olsa çıkmıştır.
Bakıllani bunların başında gelir. O Peygamberlerin masumiyetini sadece tebliğ ettikleri vahiyle sınırlı tutar ve
onun dışında peygamberlerin büyükve küçük günah işlemelerinin mümkün olduğunu ifade eder.
Peki, “Allah’a kayıtsız şartsız teslim olmuş kişi” anlamına gelen Müslüman adını alan biri neden bu konuda
Allah’ın koyduğu kıymete kanaat etmez? Kendi kendini aldattığı gerçeğinden kaçmak, kendine söylediği yalanla
yüzleşmemek için. Böylelerinin kendi yalanlarıyla yaşamaları bir yana, bir de yalanlarını dinin hakikati imiş gibi
pazarlamaya çalışmalarına ne demeli?
Bu onmaz bir illettir. Bu illetin ilacı Allah’ın ‘Alî ismine canı gönülden kemal-i edeple imandır.

4. 3. KUR’ANİ ÇERÇEVE
3.1. Kur’an’da ‘Alî ismi
‘A-l-y maddesinden Kur’an’da üç isim yer alır:
 Esma-i hüsna listemizin 9. sırasında bulunan el-A’lâ,
 49. sırasında bulunan el-Mute’âl
 Şimdi işlediğimiz el-‘Alî isimleridir.
Bu sıralar, adı geçen isimlerin vahyin nüzul sürecinde geldiği ilk yerlerdir.
Kur’an’da ‘alî ismi on bir yerde gelir. Bunlardan sekiz tanesi Allah’a isnatla gelir. Bu sekizden altısı Mekki,
ikisi Medeni surelerde yer alır.
Vahyin nüzul sürecinde ilk kullanıldığı yer, Lokman 30’dur. Lokman suresi, nüzul tertibimizde vahyin inişinin
11. yılına tarihlendirilmiştir.
Daha sonra bu isim Sebe’ 23, Mü’min 12, Şûrâ 4 ve 51, Hac 62’de gelir. Bu surelerin hepsi de Mekke
döneminin sonunda indirilen surelerdir.
‘Alî ismi Medine’de iki kez gelir:
 Bakara 255
 Nisa 24.
Bu tablo da gösteriyor ki, ‘Alî ismi Mekki ağırlıklı bir isimdir. Bununla mü’minlere verilen mesaj açıktır:
Ululuğu sonsuz bir Allah’a sırtını yaslayanın sırtı yere gelmez. Allah’ın eşsiz ve benzersiz yüceliğine,
kâmil manada iman ederseniz siz de yücelirsiniz.
Allah’a isnaden kullanılmayan üç ‘alî’den
 Biri Kur’an hakkında gelir (43:4).
 Biri Meryem 50’de yer alır ve Hz. İbrahim, İshak ve Yakub’a atfen kullanılır.
 Sonuncusu da yine Meryem 57’de gelir ve Hz. İdris’e atfen kullanılır.
3.2. Birlikte geldiği isimler
‘Alî ismi geldiği hiçbir yerde tek başına gelmez. Bu isim kendisine eş olarak şu üç ismi alır:
 Kebîr,
 ‘Azîm,
 Hakîm.

5.  Kebîr ismiyle birlikte beş yerde gelir (31:30; 34:23; 40:12; 22:62; 4:34):
Beşinde de el-Aliyyu’l-Kebîr şeklinde geçer. “Mutlak yüce” anlamındaki el-Alî ile “sonsuz büyük”
anlamındaki el-Kebîr, anlam olarak birbirini güçlendirir. “Mutlak yüce” olanın “sonsuz büyük” olmasından
daha doğal ne olabilir? Bu iki isim aynı zamanda tenzih ve teşbih dengesini sağlar. El-‘Alî, tenzihe vurgu yapar.
İnsan zihni bu tenzihi bahane ederek Allah’ı soyut, varlığın dışında, çok uzakta tahayyül edebilir. Zihin,
sahibine bu tür oyunlar oynamasın diye, bu kez ona Kebîr olduğu hatırlatılır. Bu da teşbihe bakar. Zira insan
zihni büyük olanı kendi büyüklük tasavvurundan yola çıkarak kavrar. Böylece bu iki isim, muhatabın
tasavvurunda,tenzih ile teşbih arasında bir denge kurar.
 ‘Azîm ismiyle birlikte iki yerde gelir (42:4 ve 2:255):
Geldiği iki yerde de ‘aliyyu’l-‘azîm şeklinde gelir. ‘Alî, “mutlak yüce, eşsiz ulu” demektir. Bu iki isim, “ulu
ve yüce” olanın aynı zamanda “ululuk ve üstünlükte azamet sahibi” olduğunu ifade eder. Her üstünlükte
azamet yoktur. Allah’ın üstünlüğü, sadece güç ve kuvvet zoruyla elde edilmiş bir üstünlük değil, muhatapta
saygıve tazim uyandıran muazzam ve haşmetli bir üstünlüktür.
‘Alî ve ‘Azîm ismi birlikte geldiğinde;
 İlki, Allah’ın fizikötesi varlıklardan mutlak ve sonsuzulu ve yüce oluşuna delalet eder;
 İkincisi, fiziki varlıklardan mutlak ve sonsuzulu ve yüce oluşuna delalet eder.
Zira ‘Alî isminde “olağanüstü yükseklik” anlamına gelen ulviyet, ‘Azîm isminde ise “olağanüstü büyüklük”
anlamına gelen azamet vardır.
 Hakîm ismiyle birlikte gelir (42:51):
Sadece Şûrâ 51’de gelir. Her hükmü isabetli olan Allah’ın aynı zamanda aşkın ve yüce olduğunu bildirir. Bu iki
isim adeta birbirini dengeler. Allah’ı ulaşılmaz gören mutlak tenzih ve Allah’ı cisimleştiren mutlak tecsim
kutuplarına sapmaya karşı bir uyarıdır bu. Geldiği ayet, Allah’ın insana konuşmasının nasıllığı hakkındaki tek
ayettir:
“Hiçbir ölümlüyle Allah’ın (yüz yüze) konuşması olacak şey değildir; ancak O ânî ve içe tesir eden ilâhi bir
ilham yoluyla veya bir perde arkasından, ya da O’nun dilediği şeyi yine O’nun izniyle bildirsin diye bir elçi
göndermek sûretiyle konuşur: Şüphesiz O ‘Alî’dir, Hakîm’dir.” (Şura 42:51)
Bu ayet, ilahi vahyin inişini algılamada yanlış tasavvura sapacak olanlara bir uyarıdır: Ey tenzih yanlıları!
Allah’ı hayattan ve insandan kopuk algılamayın, zira O Hakîm’dir. Ey teşbih yanlıları! Allah insanla konuştu
diye, bunu insanın konuşmasına benzetmeye yeltenmeyin; O ‘Alî’dir, aşkın ve yücedir.
3.3. ‘Alî olan Allah ululukta eşsiz ve benzersizdir
‘Alî olan Allah’ın ululuğuna imanın iki boyutu vardır:
 İlki Allah’ı tanımak,
 İkincisi insanı tanımak.

6. Allah yücelikte eşsiz ve benzersizdir. O’nun ululuk ve yüceliğine mutlaklığı, sonsuzluğu, kusursuzluğu,
mükemmelliği de girer. Bu ‘Alî olan Allah’ın hakkıdır.
İnsan ise ne kadar yücelirse yücelsin, yine de bir sınırı vardır. Asla mükemmel olamaz. Kusurdan ve hatadan
asla beri olamaz.
 ‘Alî ismine iman ile, İslam’ın üzerine yükseldiği ana sütun olan tevhîd akidesi arasında doğrudan bir bağ
vardır. Kişi, Allah’tan istemesi gereken bir şeyi başkasından isterse, ‘Alî olan Allah’tan çaldığı rolü
başkasına yakıştırmış olur. Elde ettiği bir nimetten dolayı Allah’a minnet edeceği yerde başkasına minnet
ederse, yine Allah’tan çaldığı rolü başkasına yakıştırmış olur. Bu hakikati, ‘Alî isminin vahyin nüzul
sürecinde ilk geçtiği yer olan şu ayet güzel beyan eder:
“Allah, yaptığınız her şeyden haberdardır? İşte bu yüzdendir ki Allah mutlak hakikatin ta kendisidir ve
onların O’nun dışında yalvarıp yakardığı her şey bütünüyle batıldır: ve şüphesiz Allah ‘Alî’dir,
Kebîr’dir.”(Lokman 31:29-30)
Lokman 30’da ‘Alî isminin içinde geçtiği cümlenin benzerini, bir başka ayette daha görürüz:
“Allah, her şeyi işitir ve herkesi görür. Bunun böyle olması (doğaldır); zira Allah mutlak hakikatin ta
kendisidir ve onların O’nun dışında yalvarıp yakardıkları var ya, işte o da bütünüyle batıldır: ve şüphesiz
Allah, ‘Alî’dir, Kebîr’dir.” (Hac 22:61-62)
Bu ismin tevhîd ve şirk bağlamında gelmesiyle ilgili örnekler, bu iki ayetten müteşekkil değildir. Mesela şirk
hakkındaki şu ayeti de bunlara ilave etmek gerekir:
“(Onlara şöyle denilecek): “Durum işte böyle(sine vahim) dir: Çünkü sadece Allah’a (kulluğa) çağrıldığınız
her seferinde inkârı tercih ettiniz; O’na ortak koşulduğunda ise inanıverdiniz. Fakat şimdi hüküm ‘Alî ve Kebîr
olanAllah’a aittir.” (Mü’min 40:12)
‘Alî ismiyle biten bütün bu ayetlerin konusu tevhîddir. Tevhîdi zedeleyen davranışların arkasında, insanların
sevdikleri ve yararlandıkları büyüklerini aşırı yüceltmek gibi bir hastalık yatmaktadır. Bu hastalık ilerledikçe,
‘Alî olan Allah’a bağlılığın ve teslimiyetin yerini, yavaş yavaş istifade edilen büyükler almaktadır. Öyle ki,
Kur’an “Şefaatin hepsi yalnızca Allah’a attir” (39:44) derken, ‘Alî isminden rol çalan hasta akide sahibi,
önüne gelene şefaat yetkisi dağıtmaya başlar. Öyle bir çelişkidir ki bu, şefaat talep ettiğine gerçekte sahte bir
şefaat yetkisi verenin kendisi olduğu gerçeğini bile göremez.
Bu konuda sözü gediğine oturtan şu ayetin de,Allah’ın ‘Alî ismiyle bitmesi tesadüfdeğildir:
“O’nun nezdinde, kendisi lehine izin verdikleri dışında, hiç kimse için şefaat fayda vermez. Nihayet
(kıyametin) dehşeti (ödül tevdi edeceklerin) kalplerinden giderilince (ödüllendirilenler) soracaklar:
“Rabbiniz sizin hakkınızda ne buyurdu?” Berikiler “Hak neyse onu; zaten ‘Alî ve Kebîr olan sadece O’dur”
diyeceklerdir.” (Sebe’ 34:23)
Buradaki lâm’ın da gösterdiği gibi, tenfa‘u fiili tümlece geçmeyip özne üzerinde kaldığı için, şefaatin tür
olarak tamamı olumsuzlanmıştır. Bu ve tüm şefaat ayetleri; “onlar, O’nun hoşnut ve razı olmadığı hiç
kimseye şefaat edemezler” (21:28) ve “De ki: şefaat bütünüyle Allah’a aittir” (39:44) ayetleri ışığında
anlaşılmalıdır. Bu da şefaat’in Allah’a ait bir yetkinin kula devri değil, Allah’ın takdir ettiği ödülün sahibine
tevdii olduğunu gösterir. Ödülü veren Allah’tır. Ödülü takdim izni verdiği kimseyi de böyle onurlandırır.
Dolayısıyla ödülün asıl sahibinin, onu sunan olmadığını ifade eder. Ayetin öncesi de ödülü gerçek sahibi
dışında kimseden istememeyi ifade etmektedir.

7. Ayette geçen “hak neyse onu” ile ne kastedilmektedir?
Allahu a’lem, hem “şefaat konusundaki hakikat neyse onu”, hem de “herkes neyi hak ettiyse onu” anlamına
gelir. Ama özellikle ödül sahibinin sadece Allah olduğunu, bu nedenle de ödülün kime verileceğini belirleme
hakkının zatına ait olduğunu ifade eder.
Öyle görünüyor ki, ayetteki diyalog ödül verilenlerle o ödülü sahiplerine tevdi etmekle onurlandırılanlar
arasında geçmektedir. Yine anlaşılan o ki, bu ikinciler de Hesap Günü büyük korku ve endişe yaşayacaklar.
Fakat onların endişesi, ödül takdim izni çıkınca giderilmiş olacaktır. Allah en doğrusunu bilir.
3.4. Kürsi: Yücelik ve azamet sahibinin makamıdır
Bakara suresinin 255. ayeti, Ayetu’l-Kursi (Kürsi Ayeti) olarak adlandırılır. Bunun nedeni, Kur’an’da
Kursî’nin Allah’a isnaden kullanıldığı tek yerin burası olmasıdır. Bu ayet dışında bir de Hz. Süleyman’a
isnatla kullanılır (38:34). Oradaki kursî,Hz. Süleyman’ın “meliklik tahtı” anlamına gelir.
Allah için kullanılan “kürsi” de, tıpkı “arş” gibi mecazdır. Allah’ın “kudret ve otoritesini” ifade eder. Mesela
“kral tahtını kaybetti” cümlesinde taht mecazdır. Bu cümleyi duyunca, kralın oturduğu koltuğu kaybettiğini
değil, krallık makamını kaybettiğini anlarız. Ayetteki “kürsi” de ilahi otoriteyi temsil eder. Kürsi’nin
Kur’an’da Allah’a isnaden kullanıldığı tek ayetin ‘Alî ve ‘Azîm isimleriyle son bulması işte bu yüzden
önemlidir:
“Allah, kendisinden başka tanrı olmayan, mutlak diri, hayatın ve varlığın kaynağı ve dayanağıdır; ne gaflet
basar O’nu, ne de uyku. Göklerde ve yerde olan her bir şey O’nundur: O’nun izni olmaksızın katında
şefaat edecek olan kimmiş bakayım? O, kullarının önünde-açıkta olan şeyleri de, ardında-gizli olan şeyleri
de bilir; oysa onlar, O dilemedikçe O’nun ilminden hiç bir şey kavrayamazlar. O’nun sonsuz Kudret ve
otoritesi gökleri ve yeri kaplamıştır; üstelik onları görüp gözetmek O’na güç gelmez: zira el-‘Alî ve el-‘Azîm
olan yalnızca O’dur.” (Bakara 2:255)
Ayetin sonunda yer alan ‘Alî ismi, ayete adını veren kürsi’yi tanımlamaktadır: Mutlak ve sonsuz ulu, eşsiz ve
benzersiz yüce. Bununla beraber O, eşsiz ve benzersiz azamet sahibidir.
- Bu niteliklere sahip olan bir zatın kullandığı otoritenin büyüklüğünü, insan tahayyül ve tasavvur
edebilir mi?
- Eğer insan zihni sonsuzluğu ve mutlaklığı kavrayabilseydi, Allah’ın otoritesinin büyüklüğünü de kavrardı.
Fakat insan zihni sonlu ve sınırlıdır. Sonlu ve sınırlı olan bir varlık, sonsuz ve sınırsız olanı kavrayamaz.
Belki aklının kapasitesi oranında kavrar. Üzerinde yoğunlaştığı ve emek verdiği oranda kavrar. Bunun da
yolu esma-i hüsnayı tefekkür etmek, varlıkla esma arasındaki bağları keşfetmekten geçer.
Kürsi Ayeti’nin sonunda gelen ‘alî ismini, benzer bir bağlamda bir başka ayette de görüyoruz:
“Göklerde ve yerde ne varsa, hepsi onundur; O aşkın yüceliğiyle görünmeyen varlıkların da, azamet ve
heybetiyle görünen varlıklarında ötesindedir.”(Şûrâ 42:4)
Her iki ayetin de ‘Alî ve ‘Azîm ismiyle bitmesi, Allah’ın hem görünmeyen ve bilinmeyen tüm varlıklardan
aşkın ve yüce oluşuna, hem de görünen ve bilinen varlıklardan aşkın ve yüce oluşuna delalet eder. Zaten Kürsi
Ayeti’nde geçen “O’nun kürsisi gökleri ve yeri kaplayıp kuşatmıştır” cümlesinin anlamı da budur.

8. 4. ‘ALÎ OLAN ALLAH’IN TECELLİLERİ
4.1. ‘Alî olan Allah’ın kitabı da ‘alî’dir
Allah’ın ‘Alî isminin en büyük tecellisi Kur’an üzerinde görünür. Zira O, Kur’an’ı da ‘alî sıfatıyla takdim
etmiştir:
“Hâ-Mîm! Özünde açık ve hakikati açıklayıcı olan bu kitabın değerini bilin! Ki zaten Biz, onu
anlayabilesiniz diye Arapça bir hitap kıldık. Şüphe yok ki o, katımızda bulunan ana kitapta kayıtlıdır; elbet
‘alî’dir, hakîm’dir o.” (Zuhruf 43:1-4)
Kur’an’ın ‘alî olması ne anlama gelir?
Kur’an’ın ‘alî olması, yani “üstün ve yüce” olması şu anlamlara gelir:
1. Kur’an, sınıfının en üstün ve en yücesidir. Yani ilahi vahiylerin en üstünde ve zirvesinde yer alır. Bunun
içindir ki Kur’an, kendisinden önceki vahiylerin doğrusu eğrisinden, gerçeğini sahtesinden ayıran bir
muheymin’dir (5:48). Kur’an’ın muheymin sıfatına sahip olması, önceki vahiyler üzerindeki tahrifi
ayıklamada “otorite” kılındığı anlamına gelir.
2. Kur’an, düşmanlarının saldırılarından etkilenmeyecek kadar ulu ve yücedir. Kur’an’ın ‘alî olması,
onun düşmanlarının saldırılarına karşı korunmuş olduğunu ifade eder. O öyle ulu ve yücedir ki, ona taş
atanın taşı kendi başına düşer. Bunun ilk şahidi Mekke müşrik toplumudur. Kur’an’la başa çıkamaya-
caklarını anlayınca, Kur’an’ın elçisini öldürmeye kalkmışlardır
Zira Kur’an’ın, muhatabının gönlünü fethetme konusundaki mucizevî gücünü görmüşlerdir. Hatta bizzat
müşriklerin inatçı kâfirleri bile, Kur’an’ın cazibesine kapılmaktan kendilerini alamamışlardır. Müşrik
entelektüellerden Velid b. Muğîre onların başında gelir. Kur’an’ı dinlemekten kendini alamamış, yine
Kur’an’ın cazibesine kendini kaptırdığı bir seferinde, karmaşık bir halet-i ruhiye içinde git-geller yaşamış ve en
sonunda şeytanına kapılarak “Olsa olsa bu, geçmişten miras kalan bir sihirdir” (74:24) diyerek kendini
aldatmıştı. Dahası da var: Necm 53’ün nüzul sebebi bağlamında bazı rivayetlerde Velid b. Muğire’nin önce
ahiretteki azap korkusuyla iman edip, arkadaşlarından birinin ahiretteki cezasını üstlenmesi üzerine geri küfre
döndüğü nakledilir. ‘Alî olan Kur’an, düşmanlarını dahi böylesine etkiliyordu.
3. Kur’an, mü’minlerinin başka şeyleri ona eş sayma ve hatta onun üstüne koyma teşebüslerine karşı da
ulu ve yücedir. Hadisi vahiy ilan etmek, hadisi Kur’an’a eş saymaktır. Peki, hadisin sahih olup olmadığı
hükmünü veren kim? Hadisçiler. Kriterleri ne? Cerh ve tadil ilmi? Peki, birinin güvenilmez saydığını
öbürünün güvenilir, ümmetin bir kısmının “İmam Azam” dediği bir alime bir hadisçinin “yalancı, sahtekâr”
hatta “küfre düştü” demesininereye koyalım? (Hadisçi Ukayli İmam Azam’a tam da bunu der).
Verdiği iktidar yanlısı fetva ile İmam Ğaylan b. Müslim ed-Dımeşki’nin öldürülmesine sebep olan
hadisçilerin imamı Evzai’den şu söz nakledilir: es-Sunnetu câet kadiyeten ‘ale’l- kitâb, ve lem yecîu’l-kitâb
kâdıyen ‘ale’s-sunne: Sünnet Kitab’ı yargılayıcı olarak gelmiştir, ama Kitab sünneti yargılayıcı olarak
gelmemiştir.” Bu yaklaşımın aynısı Yahya b. Ebi Kesir (ö. 129) adlı hadisçiden de nakledilir. Bu iri laf
karşısında Hz. Ali’nin “Alim, Allah’ın kitabının üstüne başka hiçbir şey koymayandır” sözünü hatırlamaktan
başka elden ne gelir?

9. Bu lafı etmek çok büyük bir cesaret ister. Bendeniz bu tür bir cesarete hayran olmam, korkarım. İşte Kur’an,
kendisine inananların onun üzerine başka şeyleri çıkarıp, bir bakıma Kur’an’ı ikinci plana itme çabalarına karşı
da ‘alî’dir, yüce ve üstündür.
4. Kur’an, kendisine hizmet eden tefsir alimlerinin kendisinin söylemediklerini ona söyletme girişimlerine
karşı da ulu ve yücedir. Bu bazen önyargı, mezhepçilik ve meşrepçilik saikıyla olabildiği gibi, bazen de
sehven ve zühul eseri olabilmektedir. Her ne sebeple olursa olsun, Kur’an, kendisinden olmayan anlamları
kendisine dâhil etme girişimlerine karşı çok yüksek düzeyde bir koruma sistemine sahiptir. Hayat Kitabı
Kur’an/Gerekçeli Meal’imizin girişinde yer alan bu konudaki bir paragrafı burada paylaşmak isterim:
“Zannedilir ki, Kur’an’a bir hitab-metin olması dolayısıyla anlam idhali kolaydır. Ona zorla bir şey söyletmek
mümkündür, kendisine mana yüklemeye ve önyargılara maruz bırakmaya ses çıkarmaz. Bu kısmen yaygın bir
kanaattir, fakat doğru değildir. Kur’an tıpkı canlı bir bünye gibi kendisinden olmayanı ve bünyesine uymayanı
kabul etmemektedir. Meal olarak, tefsir olarak, tevil olarak, dil, fıkıh ve kelâm yoluyla bir biçimde zorlayarak
dahil edilse bile, zaman içinde bünyesine uymayan o şeyi bir biçimde kendisine inşâ olmak için teslim olan
selim akıl sahiplerine “Bu benden değil” diye ifşa etmektedir. Tefsir tarihi bunun sayısız örnekleriyle doludur.
“Zira Kur’an’ın mucizevî bir kendini koruma sistemi vardır. Bu sistem bazen parçada, çoğu zaman bütünde
kendini göstermektedir. Bu öyle bir sistemdir ki, sistemi oluşturan her birim bir hologram gibi hem bütünün
hem parçanın özelliklerini taşımaktadır. Tıpkı bedenin yapıtaşı hücreler gibi, Kur’an’ın parçaları da ait olduğu
bütünün kimliğini taşır. Her kategori hem kendi arasında, hem diğer kategorilerle paralel ve çapraz anlam
bağlantılarına sahiptir. Bu bağlar bazen lafza, bazen manaya, bazen maksada, bazen de her ikisine veya üçüne
ait olabilmektedir. Ve bazen de bunların dışında derin ve yoğun tedebbürle ulaşılabilecek yerde durmaktadır.
Bu konuda Şatıbi’nin fıkhi hüküm çıkarma konusunda söylediği şu tesbit, Kur’an’ı doğru anlama konusunda
da aynen geçerlidir: “Nasıl ki el, ayak, baş ve dil gibi organların insana has işlevleri birbirinden kopuk olarak
yerine getirmesi mümkün değilse ve bütün bu organlarla birlikte insana insan deniliyorsa, aynı şekilde din de
parçalar halinde değerlendirildiğinde kendine ait işlevi icra edemez. Dolayısıyla şer’î bir hüküm çıkarılmak
istendiğinde bu hükmün tek tek delillerden değil, dinin bütününden çıkarılması gerekmektedir.” (Şatıbi, el-
İ’tisam, Riyad, t.y. I, 245.) Şatıbî’nin parçacı yaklaşıma getirdiği eleştirinin benzerini Gazzali de lafızcılığa getirir:
“birçok yanlış anlama, mananın sözcüklerde aranmasından kaynaklanmaktadır. Oysa önemli olan öncelikle
manayı tesbit etmektir.” (Gazzali, el-İktisad, 15)
“Eminim ki Kur’an bizim anlama çabamız sırasında vardığımız sonuçların kendi bünyesine uyup uymadığını o
mucizevî yöntemiyle test edecek ve bünyesine uymayanları kabul etmeyecektir. Biz Kur’an’a zorla anlam
yüklemenin ona ıstırap vereceğine inanıyoruz. Bunu bile bile yapmadık. Bilmeden yaptıksa, tek tesellimiz özne
olan Kur’an’ın kendi yöntemiyle onları da ayıklayacak olmasıdır.”
Bunun en büyük garantisi, ‘Alî olan Allah’ın indirdiği kitabını da ‘alî sıfatıyla donatmış olmasıdır.
4.2. Sadakatin yüce dili olmak
El-‘Alî olan Allah’ın tecellilerinden biri de, kulları içinden ehliyet ve liyakat sahibi bazılarını “sadakatin yüce
dili” veya “yüce sadakatin dili” olarak kullanmasıdır. Ayetteki lisâne sıdkin ‘aliyyen ibaresi iki anlama da açık
olduğu için iki karşılığı da verdik.
Doğruluğun yüce dili olmak…

10. Yüce olan sadakat, hakikate sadakattir. Hakikate sadakat her zaman yücedir. Zira sadakat tüm zamanlarda ve
mekânlarda bir değerdir ve meziyettir. Konuşurken hakikate sadık kalan, bu sadakati “hakkı tavsiye etme”
emri çerçevesinde bir yükümlülük olarak yerine getiren bir dil de “yüce” vasfını hak ediyor demektir.
 Hak üstün ve yücedir.
 Hakkı savunan dil, dillerin en üstün ve yüce olanıdır.
 O dilin sahibi, insanların üstün ve yüce olanıdır.
 O dilden dökülen sözler, sözlerin üstün ve yüce olanıdır.
 O sözlerin yazıldığı kitaplar, kitapların üstün ve yüce olanıdır.
“Sadakatin yüce dili olmak”tan söz eden ayet, üç nebiden bahseder.Önce ayeti okuyalım:
“(İbrahim) en sonunda onlardan ve onların Allah’ı bırakıp da taptıklarından uzaklaşınca, Biz ona İshak ve
Yakub’u armağan ettik ve onların her birine de peygamberlik verdik; dahası onlara rahmetimizi bahşettik;
nihayet onları doğruluğun ve hakikatinyüce dili yaptık.” (Meryem 19:49-50)
Hz. İbrahim, Hz. İshak, Hz. Yakub. Bu üç peygamberi Kur’an “sadakatin yüce dili” olarak tebcil eder. Her
peygamber farklı bir tipolojiyi temsil eder. Her peygamberde esma-i hüsnadan farklı isimlerin baskın tecellisi
görünür. ‘Alî isminin tecellisinin baskın olduğu peygamberler arasında bu üç peygamber de yer alır.
‘Alî isminin tecellisine mazhar olan bu üç nebinin ortak yanı nedir?
Dede Hz. İbrahim, baba Hz. İshak ve torun Hz. Yakub arasındaki ortak nokta, Allahu a’lem, Hz. İbrahim’in
“Neslimden imamlar var et!” duasına, Hz. Yusuf’la birlikte üst üste dört nesli kapsayan ilahi icabettir. Hz.
İbrahim “doğruluğun yüce dili” olunca, Allah o dilden dökülen duayı reddetmemiştir.
4.3. Allah katında yüksek mevki: hakikate sadakat
“Bu kitapta İdris’i de an! Elbet o da doğruluk ve dürüstlük abidesiydi, (yani) bir nebi idi. Ve biz ona da yüce
bir konum bahşetmiştik.”(Meryem 19:56-57)
İdris ismi Kur’an’da bir kez daha (21:85) geçer. İbn Mes’ud, İbn Abbas, Mücahid ve Dahhak, bu ismin Saffat
123’te geçen İlyas peygamberin diğer bir adı olduğu yorumunu yapmışlardır. Meryem 58. ayette “Âdem’in
neslinden” denilmesi, Hz. İdris’in çok daha erken dönemde yaşamış bir peygamber olduğu anlamına gelir.
“İdris İlyas’tır” sonucunu üreten klasik yorumlara dayalı “yeniden doğuş” söylemi de mesnetsizdir. Bu
yorumlar onun Eski Ahid’deki Hanok’la özdeşleştirilmesinden kaynaklanmıştır. Bazı çağdaş müfessirler
Mısırlılarca sonradan tanrılaştırılan bilge kişi Osiris’in Arapçalaşmış şekli olduğu görüşündedirler. Kadim
hikmetin babası olarak bilinen Hermes’in (trismegistos) Hz. İdris olduğu yorumlarını ismin delaleti de
doğrular gibidir. Bir sonraki ayetteki “yüce konum” da, Hz. İdris’in hikmetin babası oluşunu teyit eder. Taberi,
Tarih’inde, Allah Rasulü’nden, “kalemi ilk yontanın İdris nebi” olduğuna dair bir rivayet nakleder (I, 174).
İdris isminin manası da “ders”, “tedris”, “medrese” ile aynı köktendir. Bu ise Taberi’nin rivayetini teyit eder.
Bu durumda İdris’in İlyas’ın ikinci ismi olduğu yorumları hepten suya düşer. Zira biz İbrani nebilerinden olan
Hz. İlyas’ın Kral Ahab döneminde yaşadığını tarihsel bir veri olarak biliyoruz. Kral Ahab İsa’dan önce 8.
yüzyılda yaşamıştır. Yine kesin olarak biliyoruz ki, insanlık tarihinde yazının ilk kullanımı bu tarihten en az
birkaç bin yıl daha gerilere (M.Ö. III. Bin yıl) gider. Bu durumda İdris’i İlyas’ın ikinci adı saymak hepten tutarsız
ve yanlış olacaktır. Bu faraziyeye, ayetteki mekanen ‘aliyyen (yüce bir mekân) ibaresini, İsraili rivayetler
ışığında okuma işgüzarlığı yol açmış olsa gerektir.

11. Bu rivayetlerden yola çıkan bazı İslam alimleri, İlyas’ın gökte, Hızır’ın yerde âb-ı hayat içerek daima
yaşadığı İsraili efsanesini İslam kültürüne taşımışlardır.
‘Alî olan Allah’ın Hz. İlyas’a “yüce bir mekân” vermesi, onun yazı gibi insanlık tarihinde önemli bir
keşfe imza atmış olmasıdır. Ayetteki mekân da fiziki değil, manevi bir makamdır. Bu mubarek peygamberin
gönüllerde taht kurmuş ve adının vahiyle ölümsüzleştirilmiş olması, ona bahşedilen yüce konumun ta
kendisidir.
5. ‘ALÎ OLAN ALLAH’A DUA
Ya ‘Alî, Ya Allah!
Ey ulular ulusu,yüceler yücesiAllah’ım!
Ey ululuğu hiçbir şeyle ölçülemeyen Allah’ım!
Ey mutlak sonsuzve yüce olan Allah’ım!
Bizi benliğimizin süfli tutkularına mahkûm eyleme!
Ya ‘Alî, Ya Allah!
Sen ulular ulususun,fakat ulaşılmaz değilsin,
Bize bizden yakın olduğunu hissettirYa Rabbi!
Sen yüceler yücesisin,fakat uzak değilsin,
Sen benimleyken, beni başkasıyla kılma Ya Rabbi!
Ya ‘Alî, Ya Allah!
Sonsuz otoritenle kâinatı kuşatan Sensin,
Bizi kendimizle baş başa bırakma Ya Rabbi!
‘Alî’sin, ‘Azîm’sin, Kerîm’sin, Ekrem’sin,
Bizi kendi tutuşturduğumuzateşte yakma Ya Rabbi!
Amin!