ئۆزبېكىستانلىق ئارخىئولوگ دوكتۇر پەرھات مەخسۇدۇۋ ئەنقەرەدىكى ئۇيغۇرلارغا "ئارخىئولوگىيە ئىلىمى ۋە ئوتتۇرا ئاسىيا ئارخىئولوگىيە تەتقىقاتى" تېمىسىدا ئىلمىي دوكىلات بەردى.

1. ARHEOLOGİYA BİLİMİ VE
ORTA ASİYADAGİ TETKİKATLAR
Ferhad Maksud
Aksaray Üniversiteti, Türkiye

2. ARHEOLOGİYA NİMEDİR?
• Arheologiya – ötmüştegi insan faaliyetini
örgenedigen bilimdir.
• Arheologiya – insanlardan kalgen maddi
medeniyet kaldıklarını tahlil kıladı.
• Arheologik izlenişlerde türlü bilimlerning üsülleri
kollangeni üçün hem tabii hem ictimâi bilim
sanaladı.
• Türkiyede arheologiya – tarih biliminin parçası
olarak, Amerikada antropologiya, Avrupada ese
ayrı bilim sahası sıfatıda kabul kılınadı.

4. ARHEOLOGİYA NİMEDİR?
• Arheologiya tetkikatları en uzak ötmüşten yani 4
million yıl aldın Şarki Afrikada ilk taştan yasalgen
kurallarning peyda bolışıden bugüngeçe bolgen
devrni öz içige kamrab aladı.
• Arheologiya fakat insanlarge aid kaldıklarnı
örgenedi (paleontologiya, geologiya kebi
bilimlerden farklı olarak).
• Arheologiya – aynıksa kişilik tarihining 99 faizini
teşkil kılgen yazuvnıng icadıdan aldıngi Taş
Devrini örgenişte öte mühim sanaladı.

6. ARHEOLOGİYA NİMEDİR?
• Arheologiyaning esasen üç maksadı bar:
– İnsanning cismani terakkıyatını örgeniş,
– Cemiyet terakkıyatını örgeniş,
– Medeniyetler tarihini örgeniş.
• Ötmüşni örgenişte bu bilimning dala izlenişleri,
kazuv işleri ve toplangen malümatlarnı tahlil
kılış kebi kısımları bar.
• Keng alıb karalgende arheologiya – bilimlerara
tetkikatlarge bağlık bir sahadır.
• Aynıksa antropologiya, tarih, sanat tarihi,
etnologiya, geografiya, geologiya, ahbarat
bilimleri, tilşünaslik, ekologiya vb. kebi.

8. ARHEOLOGİYA NİMEDİR?
• Arheologiya yeni bilim sahasıdır ve 19-asrda
Avrupada asari-atikalarnı toplaş bilen başlangen.
• Bugün arheologiya bütün dünyada keniş terakki
etken bilim halige kelgen.
• Bugün arheologiyaning su astı arheologiyası,
feminist arheologiya ve arheologik astronomiya
kebi bölümleri bar.
• Bundan taşkarı sahte arheologiya kebi
muammaları da bar (eski büyümler kaçakçıligi,
halkning kızıkmasligi, kazuvlarge toskınlik kılış vb).

10. ASARI-ATİKALARNI TOPLAŞ
• Arheologiya bilimi antikvarçılik (eskiçilik)
deyilgen hareketden başlandı.
• Antikvarçılar fakat eski sanat ve kolyazma
eserlernin tarihini örgenişke etibar bergenler.
• Ularning “büyümlerden sözleymiz,
nazariyelerden emes” degen mantığı bolgen.
• Birak, Avrupada 17-18-asrlarda yüz bergen
Uyğanış Devride bazı tetkikatçılar eski
devirlerden kalgen büyümlerni anlamak üçün
hareket kıla başlagen.

12. İLK KAZUV İŞLERİ
• Dünyadagi birinçi kazuv işleri 1798-yılı Angliyada
emelge aşırıldı.
• İnsanlardan kolgen eski yadgarliklerde alıb
barılgen kazuv işleride tuprak katlamlarınin farklı
devirlerge ait bolgenligini anlaş u devirnin en
mühim neticesi edi.
• Bunday tuprak katlamları stratigrafiya dep ataldı.
• Türkiye tupraklarıda ilk kazuvlar 1870-yılda
Almanlar , Mısr Piramidalarıda ese 1880-yılda
İngiliz arheologları tarafıdan başlatıldı.

14. İLK KAZUV İŞLERİ
• 1920-yıllarda arheologik tetkikatlar ilmi
derecede yürütildi.
• Bu devirden başlap arheologiya üniversitet ve
mekteplerde okutıla başladı.
• 20-asırnin sonıda bütün dünyadagi arheologlar
üniversitetlerni bitirgen, ilmi dereceli
tetkikatçılardan ibaret halge keldi.
• Bügün şeherçilik arheologiyasi ve kutkarma
arheologiysi kebi sahalar rıvaclanmakta.

16. ARHEOLOGİYANİN MAKSADI
• Arheologiyanin maksadı ötmiş cemiyetlerni ve
insan ırkıning rıvaclanışını örgenişden ibaretdir.
• İnsanlik terihinin 99% karanğulik yani yazuvsız
devrde ötgen.
• Şuning üçün, yazma menbeleri henüz ortage
çıkmagen devrlerni örgenişde Arheologiya
yegane ilmi üsül seneledi.
• Çünki karanğulik devrleride hem mühim icad ve
keşfiyatler kılıngen, meselen, otnı kollaş, taşdan
kural yeseş, metallarden faydalanış, dini
karaşlarning başlanışı, ekinçilikning ve
hayvançılikning kelib çıkışı, ilk kışlaklarning
kurılışı, otrak hayat tarzıge ötiş vb.

18. ARHEOLOGİYANİN MAKSADI
• Neticede, arheolgoiyasız yazuvning icadıdan
aldıngi devirler hakıda malümatımız az bolardı.
• Bundan taşkarı, tarihi arheologiya dep etelgen
saha yardamıda yazuvnin icadıdan keyingi
devirler hakıda hem bilimge ege boldik.
• Çünkü yazma menbalarda köp hallerde
cemiyetlernin hayat tarzı yeterli derecede
anlatılmagen, ya yanlış, bir taraflı anlatılgen, ya
fakat baylarnin hayatı ve ya ki dini hayat kayıt
etilgen bolışı mümkün.
• Bundan taşkarı, fakat asilzadeler, ruhaniler ya
devlet memurları okuş-yazışnı bilgen.

20. ARHEOLOGİYANİN MAKSADI
• Halbuki, asilzadelernin hayat tarzı ve menfaetleri
halkninkiden ança farklı bolgenligi malümdir.
• Halknin hayat tarzını anlatken yazuvlarnı
kütüphanelerde saklaş tabii ki nadir hal bolgen.
• Şunin üçün, köp hallerde yazma menbalar
ahalinin fakat bir kiçik kısmının, ictimai tabakanin
hayatını, tüşünçelerini, medeni kadriyetlerini akis
etedi ve taraflı boladı.
• Demek, yazma menbalar tamamiyle işanarlı
menba sanalmasligi kerek ve ulardan
faydalangende ehtiyat bolış kerek.

22. ARHEOLOGİK MEDENİYET
(KÜLTÜR)
• Arheologik medeniyet – malüm bir zaman ve
mekande malüm bir cemiyetnin künlük hayatıda
tekrar ve tekrar kollangen eşya, kural ve
büyümlernin mecmuası, toplamıdır yani maddi
ve manevi medeniyet kaldıklarıdır.
• Farklı cemiyetler farklı maddi medeniyet
eşyalarını kollaydı.
• Bir cemiyetnin öz maddi medeniyetige alakası
özlik (kimlik) tüşünçesige bağlıkdır.
• Şunun üçün, bu nazariye taraftarları arheologik
medeniyetlernin malüm etnik gürühlerge bağlaş
mümkünligi hakıdagi fikirni himaye kıladılar.

24. ARHEOLOGİYANİN NAZARİYESİ
• Arheologiya bilimide bir neçe nazari yandaşuv
bar, bularnin içide en esasi akımlar:
– Medeniyetler tarihçiligi arheologiyasi,
– Tarihi farklılik arheologiyasi,
– Cereyançılik arheologiyasi va
– Açıklama arheologiyasidir.

26. ARHEOLOGİYANİN NAZARİYESİ
• Medeniyetler tarihçiligi arheologiyasi
nazariyesige köre tarihi cemiyetler öz maddi
medeniyetige köre farklı etnik ve medeni
gürühlerni teşkil kıladı.
• Lekin, bu akım zaman ötgeni sarı arheologlar
arasıda mevkeini yokattı, çünkü bu akım siyasi
programma ve strategiyalar tesiri astıda kaldı.
• Ötmüştegi etnik ve medeni gürühlerning bügüngi
milli devletlerge toğrıdan toğrı ait ekenligini isbat
etiş hareketi başlandı.
• Neticede arheologiya bilimi şovinist ve ırkçı
gürühler tarafıdan kollanıla başladı.

28. ARHEOLOGİYANİN NAZARİYESİ
• Tarihi farklılik arheologiyasıge köre her bir cemiyet
fakat özüge ait tarihi ötmüşini bütün halde temsil
etedi.
• Cemiyetlernin parallel rıvaclanışı mümkün emes.
• Şunun üçün, bütün cemiyetlernin aynı baskıçlarnı
başıdan keçiredi degen fikri ret etiledi.
• Bunun yerige, cemiyetlernin farklı yollarda rıvaclanıp
aynı derecege yetişleri mümkün deyiledi.
• Medeni ürf-adetlerni anlaşta üç hususiyet bar deyiledi:
tabii mühit, psihologik amiller, ve tarihi alakalar .
• Tenkitçiler bu nazarienin anti-nazari bolgenligini
aytadılar, yani umuminsani nazariyelerni ortage
çıkarışge karşı akımdır deydiler.

30. ARHEOLOGİYANİN NAZARİYESİ
• Cereyançılik arheologiyasige köre tabii
bilimlernin üsüllerige tayangen halde ötmüşte
insanlarnin qanday yaşagenlikleri haqıda toluk
malümat alış mümkün. (Pozıtıvçılik)
• Medeniyetler baskıç-baskıç rıvaclanadı ve bu
rıvaclanış baskıçlarını yahşı örgenilse ötmüştegi
cereyanlarnı aldından tahmin kılış mümkün
boladı.
• Tabii şeraitler hem biologik türlernin hem de
insan cemiyetinin rıvaclanış baskıçlarını belgilep
beredi. İnsanlar ve cemiyetler özgergen tabii
şeraitlerge adaptasiya (uygunlaşma) kıladı.

32. ARHEOLOGİYANİN NAZARİYESİ
• Açıklama arheologiyası – arheologik açıklamalarnin
her daim taraflı (subyektiv) bolgenligini aytadı.
• Çünkü arheologik kaldıklar bilen işleydigen tetkikatçılar
öz fikrini, öz tüşünçesini aytadı, aslıda ese qanday
bolgenini heç kim bilmeydi. (Şüpheçilik ve negativizm)
• Cemiyetlernin taşkarı tesirler astıda rıvaclangenligini
kabul kılış – ictimai adaletsizlikni kabul kılış demektir,
deyiledi.
• Terakki etken ülkelernin arheologları kalak ülkelernin
tarihini açıklamakka, yazmakka hakkı yoktır. Bunun
yerige fakat u halklarge malümat berip özlerinin
tarihini “kurışnı” özlerige bermek kerek deyiledi.
(Konstruktiv)

34. ARHEOLOGİK ÜSÜLLER
• Arheologik izleniş bir neçe baskıçtan ibarettir:
– Anık maksatnı, muammanı belgileş,
– Yeryüzü izlenişleri baskıçı, bunda suni yoldaşlarda
alıngen foto resimler kollanılışı mümkün.
– Kazuv işleri baskıçı,
– Kolge kiritilgen tapılmalarnı örgeniş, tahlil kılış ve
belgilengen maksat ve muammanı yeçiş üçün
adım atma baskıçı,
– Bundan keyingi baskıçta kolge kiritilgen yeni
malümatnı yayış, neşir etiş boladı.

36. ARHEOLOGİYADAGİ YÖNELİŞLER
• Tarihi arheologiya – yazma menbaları bolgen
halklarnın tarihini canlantırışta yardamçı saha.
• Etnoarheologiya – bugün yaşamakta bolgen halklarnin
hayat tarzlarını, psıhologiyasını, dini karaşlarını örgeniş
ve arheologik tetkikatlarda bu bilimlerni kollaş sahası.
• Emeli arheologiya – ötmüşte insanlarnin yaratgen
eşyalarını öz üsülleri bilen bugün yasaş (kurış) ve
açıklamalarnı teklif kılış sahası.
• Arheometriya – tapılmalarnı tabii bilimler (kimya,
fizika, geologiya vb.) yardamıda devirleştiriş, zamanını
belgileş sahası.
• Medeni merasnı koruklaş ve başkarış – yok bolış
tehlikesi bolgen arheologik merasnı hem ilmi hem
siyasi-başkaruv cihetiden koruklaş.

38. ORTA ASYA ARHEOLOGİYASI