Esma i hüsna -74 er-refî’(1)

1. ER-REFÎ’
Eşsiz benzersiz yüksek Mertebesi çok üstün
olan
Sonsuz yüksek olan ve yükselten
1. LUGÂVÎ ÇERÇEVE
Er-Refî’, Kur’an’da yer alan esma-i hüsnadandır. Bir yerde Allah’a isnatla isim formunda gelir. Her şeyden
üstün ve yüksek, mertebesi üstün olan, yükseklikte eşsiz ve benzersiz olan ve başkalarını da yükselten ve üstün
kılan özne demektir.
Er-Ref’ kökü, “aşağı” ve “alçak” anlamına gelen el-vad’ ( )’ın karşıtıdır. Râfi’ “yükselten”, merfû’
“yükseltilmiş” demektir. Cennetliklerin yatakları “yükseltilmiş” (merfû’ah) yataklardır (56:34). İrtifâ’ da aynı
kökten gelir ve “yükseltmek” demektir.
İrtifâ’ ile su’ûd arasında fark vardır.
 İrtifâ’ maddi ve manevi, mekânda ve makamda yükselmeyi ifade eder.
 Su’ûd sadece mekânda yükselmeyi ifade eder.
Er-Ref’, daha yüksekte olana daha aşağıda olanı “yaklaştırmak” anlamına da gelir. Kulak yüksekte olduğu
için, er-ref’, bir sesin kulağa “ulaşması” için kullanılır. Tarladan hasadı kaldırmaya da ref’u’z-zer’ denilir.
Ref’, “yükseltmek ve kaldırmak” anlamıyla ya maddi ya da manevi olur.
Maddi ref’ de ikiye ayrılır:
1. Bir cismin üstte olması: “Göklerin direksiz olarak yükseltilmesi” (13:2) örneğinde olduğu gibi, fiziki
yüksekliğe delalet eder.
2. Aşağıdaki bir yapının kademe kademe yükseltilmesi. Hz. İbrahim’in Kâbe’nin temellerini yükseltmesi
(yerfa’u) buna delalet eder (2:127). Hz. İbrahim ve İsmail Kâbe’nin “temellerini atıyor” (yuessisu)
değildiler. Zira Kâbe’nin temelleri onlardan çok önce atılmıştı. O ikisi Kâbe’nin “temellerini yükseltiyor”
(yerfa’u) idiler.
Manevi ref’ ise makamını, konumunu, şerefini, onurunu yükseltmektir. “Şeref ve şanını yükseltmedik mi?”
(94:4) ayetindeki rafa’nâ bu anlamdadır.
Refî’, mübalağa ile ism-i faildir. “Her daim yüksekte olan, yüksekte olma hususunda eşi benzeri, misli
menendi olmayan” demektir. Refî’ aynı zamanda mübalağa ile ism-i mef’uldür. “Her daim yüksekte tutulan,
yüksekliği şeksiz ve şüphesizkabul edilen” demektir.

2.  Refî’ ile Mecîd arasında fark vardır.
 Refî’ ismiyle ifade edilen yükseklik, her açıdan yüksekliği kapsar.
 Mecîd ismiyle ifade edilen yükseklik ise, sadece “şeref ve şan, nam ve nişan” açısından yüksekliği ifade
eder.
 Refî’ ile ‘Alî arasında fark vardır.
 İlki fiile,
 İkincisi zata dönüktür.
 İlki yükseklikte aşkınlığı,
 İkincisi aşkınlıkta yüksekliği ifade eder.
 Refî’ Allah’ın üstün ve yüksek oluşunu,
 ‘Alî ve A’lâ Allah’ın ulu ve yüce oluşunu ifade eder.
2. NAZARİ ÇERÇEVE
2.1. Sonsuz yüksek ama ulaşılmaz değil
Refî’ olan Allah aklın alamayacağı, idrakin kavrayamayacağı kadar yüksektir. Fakat Allah’ın yüksekliği,
ulaşılmaya mani bir yükseklik değildir. O’nun yüksekliğini eşsiz benzersiz kılan da budur. Zira yaratılmışlar
dünyasında bir şeyin yüksekliği arttıkça ulaşılmazlığı da artar. Bir şey ne kadar yükselirse, o kadar ulaşılmaz
olur.
Refî’ olan Allah’ın yüksekliği, yaratılmışların yüksekliğinin aksine, O’nu ulaşılmaz kılmayan bir yüksekliktir. O
sonsuz ve mutlak yükseklik sahibi bir er-Refî’ olmasına rağmen, herkesin ulaşabileceği kadar yakın, hem de çok
yakındır. O kadar yakındır ki, kişinin kendi şahdamarı bile O’nun yakınlığına nazaran uzaktır.
Bu çift yönlü hakikat ilk başta insana imkânsız veya çelişki gibi gelebilir. Fakat öyle değildir. İmkânsızlık ve
çelişki, Allah’ın isimlerini kendinden yola çıkarak anlamaya çalışan insanın zihnindedir. Oysaki Allah aşkın ve
sınırsız, insan içkin ve sınırlıdır. Allah’ın isimleri ve fiilleri de eşsiz ve benzersizdir. İnsanın isim ve fiilleri ise
eşli ve benzerlidir.
Refî’ isminin anlamını kavramada verili hayatın “yükseklik” tarifi elbette işimize yarar. Nasıl yarar? Değilleme
yoluyla işe yarar. Yani “yükseklik” deyince aklımıza her ne geliyorsa, Allah’ın yüksekliği o değildir. Onun
çok ötesinde, bambaşka bir şeydir. İşte ancak bu sayede anlayabiliriz O’nun hem “en yüksek”, hem de “en
yakın” oluşunu.
Refî’ ismi, O’nun şahdamarından yakın oluş hakikatini dengeleyen bir isimdir. Eşsiz ve benzersiz yüksek
olanın, şahdamarından yakın olması bambaşka bir şeydir. Birbirine zıt gibi duran bu iki vasıf, ancak Allah’ta
içtima eder. O zaman teşbih ve tenzih dengesikurulur.
 İnsan O’nun şahdamarından yakın olduğu gerçeğini O’nun her şeyden yüksek olduğu gerçeğiyle birlikte
anlarsa, Allah’ı cisimlere benzetmekten uzak durur.
 İnsan O’nun her şeyden yüksek olduğu gerçeğini O’nun şahdamarından yakın olduğu gerçeğiyle birlikte
anlarsa, Allah’ı ulaşılmaz ve uzak sanmaktan kurtulur.

3. 3. KUR’ANİ ÇERÇEVE
3.1. Kur’an’da er-Refî’ ismi
Kur’an’da bu maddeden 29 kelime yer alır. Bunlardan 22’si fiil, 7’si isimdir. Bu rakamlardan da anlaşılır ki bu
madde eylem ağırlıklı bir maddedir.
Kur’an’da isim olarak Allah’a isnatla Mü’min suresinin 15. ayetinde gelir. Bu sure Mekki bir suredir. Bu
durumda Refî’ ismi de Mekki bir isim olur. Sure vahyin 11 veya 12. yılında indirilmiştir. Bu yıllar Mekke
döneminin en zor yıllarıdır. Hicret öncesine denk gelmektedir.
Bu isimle iki ayrı hitap çevresine iki ayrı mesaj verilmektedir.
1. Nebi’ye ve mü’minlere: Ey iman edenler! Onların aşağılaması sizi üzmesin! Zira Allah Refî’dir, çok
üstün ve yüksektir. Kendine iman edenleri de üstün kılacak ve yükseltecektir.
2. Müşriklere: Ey şirk koşmakta direnenler! Nebi’yi ve mü’minleri aşağılıyorsunuz. Fakat unutmayın ki Allah
Refî’dir, üstün ve yüksektir. Allah, kendisine kafa tutanların burnunu her zaman sürtmüştür. Sizin de sıranız
gelir. O zaman sizi alçaltır, mü’minleri yükseltir.
 Refî’ ismi bağımsız olarak geldiği gibi, muhatap zamirine bitişik olarak (râfi’uke) bir yerde daha gelir.
Burada Hz. İsa’ya hitabedilir: “Ey İsa! Seni öldüren ve seni yükselten Ben olacağım?” (3:55)
 Son Saat’e ilişkin olarak da anlaşılabilecek bir ayette gök kubbe “yükseltilmiş/merfû’” (52:5) sıfatıyla
anılır.
 Cennet yatakları, aynı sıfatın dişili (merfû’ah) ile iki yerde anılır (56:34; 88:13). “Yükseltilmiş” anlamına
gelen merfû’ah ism-i mef’ulü geçmiş vahiyler için de kullanılır.
Er-Refî’, ef’al-i hüsnada karşılığı olan esmadandır. Çeşitli fiil kalıplarıyla Allah’a isnatla birçok yerde kullanılır.
Bu da Refî’ isminin tecellisinin Allah’ın zatından çok fiiline, yani ‘eyleme’ dönük olduğunu gösterir. Kur’an’da
fiil formunda farklı kalıplarla gelen 22 kelimenin 18’inin faili doğrudan veya dolaylı olarak Allah’tır.
Refî’ isminin fiil karşılığı;
 rafa’a,
 rafa’nâ,
 nerfa’u formlarıyla gelir.
Fakat öznesi gizli olan edilgen formlarla da gelir ki, bunların da öznesi zımnen yine Refî’ olan Allah’tır.
3.2. “Allah derecelerle yükselten bir Refî’dir”
Refî’ isminin Kur’an’da geçtiği tek ayet, Mekke döneminin sonlarında indirilen Mü’mun (Ğâfir) suresinde yer
alır:

4. “O’dur size (varlık) ayetlerini gösteren ve sizin için semadan rızık indiren: Yönünü yalnız O’na
çevirenlerden başkası bundan ders çıkarmaz. Haydi, artık sadece Allah’a dua ederek, dini yalnız O’na has
kılan kimseler olunuz; her ne kadar kâfirler hoşlanmasa da... Zira O, dereceleri yüksek olan/yükselten
Refî’, mutlak otorite sahibidir.” (Mü’min 40:13-15)
Refî’ isminin içinde geçtiği pasaj, “imanda ihlâs”, yani Allah’a aracısız kulluk konusundadır. Vahyin “ayet”
dediği hakikatin adını, vahyin tesbit ettiği kıymete kanaat etmeyen birileri çok sonraları “mucize” koyma
ihtiyacı duymuşlardır. Hiç şüphe yok ki bu, Kur’an’ın diline karşı geliştirilmiş paralel bir dildir. Kur’an’ın
koyduğu kıymete kanaat etmeyenler, “ayet”in karşısına “mucize”yi, “olağanın” karşısına “olağanüstüyü”
koymuşlardır
Kur’an “Allah’ın ayetlerini göstermekte olduğunu” söylüyor ve hemen ardından bu ayetlere bir misal veriyor:
Gökten insan için bir rızık indirmek… İşte Kur’an’ın “ayetler” dediği olağanın yerine kelamın ehl-i kitaptan
esinlenerek icat ettiği “mucizeler”… İşte vahyin inşa ettiği “olağana mucize gözüyle bakan” Kur’ani aklın yerine
icat edilen ve mucize adını koyacağı illüzyon arayan nevzuhur akıl… Ayet ancak Allah’a yönelenlerin ders
çıkaracağını söyleyerek bitiyor. Allah’a yönelmenin burada Allah’ın kitabına yönelmek olduğunu söylemeye
hacet yok.
Arkadan gelen ayet sözü dinde ihlâsa getiriyor. “Dinde ihlâs” demek, “kulluğu Allah’a has kılmak”
demektir. Bu ise neyin dinden olup olmadığı konusunda sözü Allah’ın söylediğini kabul etmek demektir. Pasaj
zımnen müşriklerin probleminin bu olduğunu söylüyor. Onlar kendilerini, İbrahim’in getirdiği dine nisbet
ediyorlardı. Fakat Allah’ın dininin içine, atalar dinine ait unsurları katmakta bir beis görmüyorlardı. Yani
Allah’ın dininin içini, insanın dolduracağını düşünüyorlardı.
Ayet aracısız kulluğun ölçütü olarak duayı gösteriyor. Kim dinde ihlâs sahibidir? Sadece Allah’a dua edenler,
Allah’tan başkasına dua etmeyenler. İhlâs suresine neden bu adın verildiği şimdi daha iyi anlaşılıyordur.
Ayet bir şeyi daha söylüyor: O zamanın kâfirleri aracısız kulluktan hazzetmiyorlarmış. Yani duanın yalnız
Allah’a edilmesinden rahatsız oluyorlarmış. Kur’an’ın bu uyarılarını tekrar etmekten başka kusuru olma-
yanlardan rahatsız olanlar, kimlerle aynı gözede buluştuklarının farkındalar mı dersiniz?
Nihayet asıl konumuz olan Refî’ ismine geliyor söz. Allah’ın “arş sahibi” olması, “mutlak otorite sahibi” olması
anlamına geliyor. Ayet, mutlak otorite sahibi olan Allah’ın “dereceleri yüksek” veya “dereceleri yükselten” bir
Refî’ oluşuna dikkat çekiyor.
Refî’ isminin dinde ihlâs konusuyla alakası nedir?
Kulluğu Allah’a has kılmanın önündeki en büyük engel, toplumun gözünde aşağılanmaktı. Toplum kulluğu
Allah’a has kılanı, hemen dışlıyor ve düşük görüyordu. Mekke müşriklerinin Nebi’ye ve mü’minlere
muamelesi de buydu.
Aynı şey günümüzde farklı biçimde oluyor. Kulluğu Allah’a has kılmak için, Allah kuluna yetmez mi
de, gidip falana tevessül ediyor, feşmekân ölüden yardım istiyorsunuz?” dediğinizde, cahil yığınların ve onların
cehaletlerini sömüren bezirgânların din telakkisi ile zıt düşüyorsunuz.

5. Peki, bu durumda ne yapmalı?
Allah’ın Er-Refî’ olduğuna iman etmeli. Cahillerin beğenisini kazanmak ve onların elleriyle yükselmek yerine,
yüceler yücesiolan Allah’ın beğenisini kazanmak ve O’nun Refî ismiyle yükselttiklerinden olmayı tercih etmeli.
Kur’an’da geçen on dört derecât’tan altısı ref’ kökünden gelen fiillerle birlikte gelir. Derecât, “dereceler,
kademeler, basamaklar” demektir.
Refî’ ismiyle birlikte gelen derecât neye delalet eder?
Üç şeye:
1. Allah’ın yükseltmesi, aniden değil, aşama aşamadır. Bu Allah’ın sünnetidir.
2. Peygamberler örneğinde olduğu gibi, Refî’ olan Allah’ın yükselttiklerinin hepsi aynı olmak zorunda değildir.
Onlar arasında da derece farkları olabilir.
3. Refî’ olan Allah yükseltme işini derece derece yapıyorsa, bu, O’nun yükseltirken bir ölçme ve
değerlendirme yaptığını gösterir. Bu da zımnen, kulların niyet, irade, tercih ve davranışlarına bakarak onları
yükselttiği sonucunu verir. Zaten içinde ref’ kökenli bir fiil geçen şu ayet bu sonucu vermez mi: “Güzel
sözler O’na yükselir; o sözleri ise salih amel yükseltir.” (35:10) Allah en doğrusunu bilir.
Sözün özü: Allah birini yükseltirse, dünya âlem bir araya gelse onu alçaltamaz. Allah birini alçaltırsa, dünya
âlem bir araya gelse onu yükseltemez.
Şu halde ey talib, sen Refî’ olan Allah’ın yükselttiklerinden olmaya çalış! Yığınların kimi yükselttiklerine
bakmak istiyorsan, servet zengini ama takva yoksunu olan Karun’un Kur’an’da anlatılan kıssasını oku! Üstüne
de “İnsanların çoğu akletmez… Şükretmez… İman etmez” ayetlerini oku!
4. REFÎ’ OLAN ALLAH’IN TECELLİLERİ
4.1. Refî’ olan Allah semayı yükseltmiştir
Fiile bakan her esma gibi, Refî’ isminin de tecellileri vardır. Uçsuz bucaksız uzayın oluşması, gök kubbenin
dikilmesi, Allah’ın Refî’ isminin tecellilerinin en başında gelir. Zira hayat ancak bu tecellinin ardından
mümkün olabilmiştir.
“Göğü özenle O yükseltti ve ona bir denge ve ölçü koydu.”(Rahman 55:7)
“Allahgördüğünüz bir direk olmaksızın gökleri yükselten zattır.” (Ra’d 13:2)
“Göğe (bakmadılarmı) ki, O onu nasıl yükseltti?”(Ğaşiye 88:18)
Allah’ın göğü yükseltmesi, semanın hem mekânda yüksekliğine, hem de makamda yüksekliğine delalet eder.

6. Semâ “üstte olan, tepede olan” demektir. İnsanın başından yukarıda olan her şey onun semasıdır. Yukarıdaki
ayetlerde “uzay” anlamında kullanılmıştır.
Kur’an kozmolojisinde semâvat ve’l-‘ard (gökler ve yer) kalıbı, bütün bir “evreni” ifade eder.
Yalnızca semâvat çoğulunun üç muhtemel anlamı vardır:
1. Asmosfer içi gök.
2. Güneş sistemi.
3. Uzayın tümü.
“O semâyı yükseltti” ifadesinin açılımı, “O üstte olanı yükseltti” anlamını verir. Zaten üstte olanın
yükseltilmesi ne demektir? Bu sorunun cevabını bulmada şu ayet yardımcı olabilir:
“Yükseltilmiş gök kubbe şahit olsun!”(Tûr 52:5)
O gök kubbe ki, onu Refî’ olan Allah yükseltti. Sadece mekânını üstte kılmakla kalmadı, onu şahit tutarak
makamını da âli kıldı.
Gök kubbe şahit olursa, insan o şahitten nasıl kaçabilir, neyi kaçırabilir? Bununla söylenmek istenen şu: Ey
insan! Eğer Allah’a isyan edeceksen, O’nun yükselttiği bir gök kubbenin altında yapma bunu! Git, kendine
başka bir gök kubbe bul, onun altında yap!
Gök kubbeyi yükselten Allah, bir gün gelecek onu aşağı indirecektir. O gün gökyüzünün ömrünün dolduğu
gündür. O gün Son Saat’tir. Kur’an bu hakikati şöyle haber verir:
“Gerçekleşmesi kesin olan o korkunç olay gerçekleştiği zaman, kimse kalmayacak onun gerçekliğini
yalanlayan; odur (yüksek olanı) alçaltan,(alçak olanı) yükselten.” (Vakıa 56:1-2)
4.2. Allah elçilerini yükseltmiştir
Refi ismi, Allah’ın elçileri üzerinde de tecelli eder. Allah elçilerini destekler. O’nun desteğinin bir parçası da,
elçilerini yükseltmesidir.
Mesela;
 Allah Hz. İdris’i “yüce bir konuma yükseltmiştir” (19:57). Adının anlamının da ima ettiği gibi, İdris yazıyı
bularak insanlığa “ders” veren, insanlığın tümünün öğretmeni olma konumunu hak eden bir peygamberdir.
 Allah Hz. İbrahim’i derecelerle yükseltmiştir (6:63). Bu derecelerin her biri, Hz. İbrahim’in tırmandığı
merdivenin bir basamağını temsil eder. Bu merdiven imtihan merdivenidir.
 Bir basamağında ateşle sınanmış,
 Bir basamağında babasıyla sınanmış,

7.  Bir basamağında eşi Sare ile sınanmış,
 Bir basamağında çocuğu İsmail ve annesiHacer’le sınanmış,
 Bir basamağında yeğeni Lut’un kavmiyle sınanmıştır.
Bu sınavlardan her birini geçişte bir derece kazanmıştır. Allah onu işte böyle derecelerle yükseltmiştir.
 Allah, Hz. Yusuf’u yükseltmiştir: “Dilediğimizi derecelerle yükseltiriz ve her ilim sahibinin üstünde her
şeyi bilen bir Alîm vardır.” (12:76) Bu ayet Hz. Yusuf’un art arda gelen imtihanlarının bitiminde yer alır.
Onun iffet, gayret, hikmet, adalet, liyakat, ehliyetle “Mısır’a sultan oluş” kıssasının ruhunu yansıtır. Hz.
Yusuf,
 gördüğü rüya,
 babasının sevgisi,
 kardeşlerinin kıskançlığı,
 kuyu,
 kölelik,
 güzellik,
 kadın,
 şehvet,
 zindan,
 bilgi,
 iktidar,
 servet,
 şöhret,
 güç ve
 devlet ile sınanmış, bütün bu sınavları alnının akıyla vermiştir.
Allah da imtihan basamaklarını çıkan Yusuf’u derecelerle yükseltmiştir.
 Allah Meryem’i yükseltmiştir: “Biz onu yüce bir makama yükselttik.” (19:57) Zira Meryem bir hak
adağıdır. Annesi Hanne tarafından Allah’a adanmış, Allah da onun makamını yükselterek bu adamayı
ödüllendirmiştir.
 Allah’ın Refî’ isminin en büyük tecellisi “âlemlere rahmet” olarak gönderdiği Hz. Peygamber’e olmuştur:
“Senin için şanını yükseltmedik mi?” (94:4) İlginçtir burada ra-fa-‘a fiili kullanıldığı halde “dereceler”
kullanılmamıştır.
Şerh suresinde Allah’ın üç konudaki yardımı dile getiriliyor:
1. Göğsünü genişletmesi.
2. Yükünü hafifletmesi.
3. Şanını yükseltmesi.
İlki Allah Rasulü’nün şahsıyla ilgili, ikincisi nübüvvetiyle ilgili, üçüncüsü risaletiyle ilgili.
Allah onu yükselttiği gibi, mü’minler de onu el üstünde tutmalıdırlar. Zira o mü’minlere kendi öz
canlarından daha önceliklidir (33:6). Edep dışı hareket etmemelidirler. Mesela ona karşı seslerini
yükseltmemelidirler (49:2). Bu ayet yaşayanlar için hem lâfzen hem de manen anlaşılır.

8. Fakat Nebi’nin vefatından sonra lâfzî olan kısmı tarihe karışmış, fakat manevi kısmı bakidir. Zımnen şunu
söyler: Mü’min kişinin sözü, Nebi’nin sözünü bastırmamalıdır. Herkesin bir sözü olabilir, fakat herkesin
sözünün yeri, Nebi’nin sözünün arkasıdır, önü değil. Tabi ki burada, Nebi’nin sözünün ona nisbetinin sahih
olması şarttır.
4.3. Rasullerin bazısını bazısı üzerine yükseltmek
Refî’ isminin her peygamberdeki tecellisi aynı değildir. Bu tıpkı bir prizmada kırılan ışığın farklı renklerde
görülmesine benzer. Işık aynı ışıktır, fakat renkleri farklı farklıdır. Zira ışığın dalga boyları değişmiş, bu da
gören göze renk farkı olarak yansımıştır.
Peygamberlerin mizaçları farklı olduğu gibi, gönderildikleri ümmetlerin ve çağların tabiatları da farklıdır.
Farklı ümmetlere ve çağlara gönderilen peygamberlere Refî ismi farklı tecelli etmiştir:
“Söz konusu elçilerden bazılarını bazılarına üstün kıldık. Onlardan kimisiyle Allah konuşmuş, kimisini de
yüce mertebelere yükseltmiştir. Meryem oğlu İsa’ya da hakikatin apaçık belgelerini verdik ve onu mukaddes
ruh ile destekledik.” (Bakara 2:253)
Kur’an, peygamberlere imana dair iki hususun altını çizer:
1. Peygamberler arasında “tefrik” yasaktır: “Onun elçileri arasından hiçbirini ayırt etmeyiz.” (2:285) Yani
Yahudilerin Hz. İsa’yı, Hıristiyanların Hz. Muhammed’i ayırt ettiği gibi… Biz Musa’ya ve İsa’ya,
Muhammed’e iman ettiğimiz gibi iman ederiz. Bir tanesini inkâr etmenin hepsini inkâr etmek demeye
geldiğini biliriz.
2. Peygamberler arasında “tefâdul”u tasdik eder: Delili de yukarıdaki Bakara 253. ayettir. Ayette, faddalnâ
ba’dahum ‘alâ ba’din ibaresi geçiyor. Bu Arap dilinde deyimsel bir ifadedir. Ba’duhum ‘alâ ba’d, aynı türe
ait birden çok bireyin birbirinden farklı olan yanlarını ifade eder (Krş: 17:55; 4:34). Elmalılı üstadın da
isabetle vurguladığı gibi buna tefadul denilir. Nitelikteki aynılığa rağmen nicelikteki çeşitlilik ve farklılığa
delalet eder (Krş: 2:136; 285). Yani: “Bazı hususlarda bazısını bazı hususlarda ise bazısını üstün kıldık”
demektir.
Mesela;
 Hz. İbrahim için “Allah’ın dostu” (halilullah) ifadesi kullanılmıştır. Refî’ isminin Hz. İbrahim’deki
tecellisi “dostluk” şeklinde olmuştur. Buradan diğer peygamberlerin Allah’ın dostu olmadığı anlamı çıkmaz.
Ama Hz. İbrahim’de bu baskın bir vasıf olmuştur.
 Hz. Musa Allah’ın özel konuşmasına (kellem’Allah) muhatap olmuştur. Bu Allah’ın diğer peygamberlerle
konuşmadığı anlamına gelmez.
 Hz. İsa “O’ndan bir ruh” olarak nitelendirilmiştir. Bu konu için aşağıda müstakil bir bahis açacağız.
 Yukarıdaki ayette “Yüce mertebelere çıkarılmış” olan Hz. Peygamber’dir. Çünkü o bütün insanlığa
gönderilmiş zamanlar ve mekânlar üstü bir elçiydi.

9. Bakara 253’te geçen fiiller doğrudan Allah’a isnat edilmiş, peygamberlerin birbirlerine bazı hususlarda
üstün kılındığı bir gerekçeye bağlanmamıştır. Buradan şu sonuca varabiliriz: Peygamberler arasındaki bu
farklılık “zâtî” ve “kazanılmış” bir farklılık değil, zenginlik cinsinden “verilen” bir farklılıktır. Refî’ olan
Allah, mü’minleri de yükseltir. Fakat onların yükselişi kendi amellerine bağlanmıştır: “Allah içinizden tam
inanan ve ilim sahibi olanları kat be kat yüceltecektir: Zira Allah yapıp ettiklerinizden tümüyle
haberdardır.” (58:11) Bu da yukarıda vardığımız sonucu desteklemektedir.
Sözün özü: Kur’an peygamberler arasında “tefriki” yasaklar, fakat “tefadulu” yasaklamaz. Aksine Allah onlar
arasındaki derece farkına dikkat çeker ve her birinin farklı üstünlüklere sahip olduğunu beyan eder (43:32).
4.4. Hz. Peygamber tafdîle izin vermemiştir
Kur’an peygamberler arasında tefâdul’ü (farklı konularda birbirinden üstünlük) tasdik eder, fakat tafdîl’i tasdik
etmez.
Tafdil, bir peygamberin diğer bütün peygamberlerden üstün olduğunu iddia etmektir. Hz. Peygamber buna
asla izin vermemiştir.
İşte Allah Rasulü’nün efdaliyet konusundaki hassasiyetinden örnekler:
 Bir gün kendisini “ya hayra’l-beriyye” (Ey yeryüzünün en hayırlısı!) diye çağıran kimseye, “O dediğin
İbrahim’dir!” buyurmuştur. (Ebu Davud,4672)
 Biri Müslüman diğeri Yahudi iki adam tartıştılar. Müslüman “Allah’ın insanlık içerisinden seçip üstün
kıldığı Muhammed’dir” dedi. Yahudi de “Hayır, Allah insanlık içerisinden Musa’yı seçip üstün kılmıştır”
dedi. Tartışma şiddetlendi, Müslüman Yahudi’ye bir tokat aşketti. Yahudi, Hz. Peygamber’e gelerek olayı
anlattı ve Müslümanı şikâyet etti. Nebi buyurdu ki:
“Beni Musa’dan üstün tutmayın. İnsanlar Kıyamet Günü bayılacaklar, ben de onlarla birlikte bayılacağım.
Ayıldığımda Musa’yı arşa sıkı sıkıya tutunmuş bir vaziyette göreceğim. Bilmiyorum; o da bayılıp benden önce
mi ayılacak, yoksa Allah onu bundan istisna mı tutacak?” (Buhari, 2280; Müslim, 1700; Ebu Davud, 4671)
Bakara 253’ün tefsirinde Kurtubi, bu ayetin “Hz. Peygamber diğer peygamberlerden üstündür” demeye dahi
cevaz vermediği görüşündedir. Bu konuyu tartışan Kurtubi “Peygamberlik açısından üstünlük iddiasının ayetin
açık anlamına aykırı olduğu” sonucuna varır.
Rasulullah, burada kendisini Hz. İbrahim ile yarıştırmaya kalkacak mü’minleri uyarmakta, tafdil hastalığına
karşı kendi yöntemince tedbir almaktadır.
Aynı kaygıyla Kur’an’da aktarılan yaratılış konusundaki merakından dolayı (2:260) mü’minlerin gönlünde bir
tereddüt oluşmasın diye “Ben şüphe etmeğe İbrahim’den daha müstahakkım” diyecektir. (Buhari, Enbiya 64)
Görev yerini terk eden Hz. Yunus’a kendisini efdal tutmaya kalkanları şöyle uyarıyordu: “Kimseye, ‘Ben Yunus
b. Metta’dan daha hayırlıyım’ demek yaraşmaz!” (Buhari, Enbiya 35)

10. Kendisine insanların efdali sorulduğunda “En muttakileridir!” cevabını verdi.
 Onlar “Biz bunu sormuyoruz” dediklerindeyse konuyu bambaşka bir boyuta taşıyarak; “Yusuf; Allah’ın
dostununoğlu,Allah’ınpeygamberinin oğlu,Allah’ın peygamberi” demişti.
 “Sana sorduğumuz bu da değildi” dediklerinde “Bana Arap kavminden mi soruyorsunuz? Onların cahiliye
döneminde hayırlı olanları, eğer düşünce yeteneğini geliştirmişlerse, Allah’a teslimiyet döneminin de en
hayırlılarıdır” diye cevap vermişti. (Buhari, 3175; Müslim, Fedail 168)
Kur’an “birinin diğerlerinden üstünlüğü” anlamına gelen tafdîl’e dahi izin vermezken, “hepsi bir yana, o bir
yana” demeye gelen tevahhud’e nasıl izin verir? Şimdi tafdil ihtimali her belirdiğinde yukarıdaki örnek tavrı
sergileyen Allah Rasulü’nün, kendisinden yüzlerce yıl sonra Hıristiyanlara özenilerek uydurulmuş olan “Sen
olmasaydın âlemleri yaratmazdım” türünden Allah adına uydurulmuş yalanlarıduysa,nasıltepkigösterirdiacaba?
4.5. Hz. İsa’nın ref edilmesi ne demek?
Refî’ olan Allah’ın peygamberleri yükselttiğini ve derecelerle onları birbirlerinden farklı kıldığının örneklerini
yukarıda gördük. O Refî’ ismi ve bu isme dönük fiilleriyle Hz. İdris’i, Hz. İbrahim’i, Hz. Yusuf’u, Hz.
Meryem’i, Hz. İsa’yı ve Hz. Peygamber’i yükseltmiştir.
Tam bu noktada rivayet kültüründen kaynaklanan bir sorunla karşı karşıya kalmaktayız. Hz. İbrahim, Hz.
Yusuf, Hz. Meryem ve Hz. Muhammed’i “yükselteceğini” buyuran Allah’ın kelamı onları göğe çekip orada
yaşatmak olarak anlaşılmazken, söz Hz. İdris ve bilhassa da Hz. İsa’nın “yükseltilmesine” gelince göğe çekip
orada yaşatmak şeklinde anlaşılmaktadır. Hz. İdris çıktığı gökte kendi haline terk edilirken, Hz. İsa daha sonra
gökten yeryüzüne geri indirilmektedir. Bu anlamanın arka planında Ehl-i Kitap kültürünün yer aldığı tartışılmaz
bir gerçektir.
Eğer Kur’an’da “yükseltildiği” ifade edilen tek peygamber Hz. İsa olsaydı, bu yoruma “Kur’an bir kapı açıyor”
denilebilirdi. Ama değil. Hz. İsa dışında daha başka isimler de var. Bu yorumu benimseyenler rivayetleri
Allah’ın kitabına arz edecekleri yerde, Allah’ın kitabını rivayetlere arz ediyorlar. Peki, Allah’ın kitabı
onaylıyor mu? Hayır onaylamıyor. İşte delili:
“O zaman Allah “Ey İsa!” demişti, “Seni vefat ettiren Benim ve seni katıma yükseltenim ve Ben seni
küfreden kimselerden arındıranım; sana tabi olanları, kıyamet günü inkâr edenlere üstün kılanım: En
sonunda hepinizin dönüşü bana olacak. İşte o zaman anlaşmazlığa düştüğünüz konularda aranızda Ben
hüküm vereceğim.” (Âl-i İmran 3:55)
“Seni vefat ettiren Benim” ne demektir?
“Senin ruhunu kabzeden, seni öldürdüğünü iddia eden Yahudiler değil, benim” demektir. Bu âyet Maide 117 ile
birlikte okunduğunda, teveffa’nın anlamının “ruhunu kabzetme” olduğu açıkça anlaşılır.
Rivayetleri Kur’an’a arzetmek yerine Kur’an’ı rivayetlere arzedenler, Kur’an’ı görüşlerine uydurmak için ayet
üzerinde iki tasarrufta bulunuyorlar:
1. “Seni vefat ettireceğim” ile “seni katıma yükselteceğim” ibarelerinin sıralarını değiştiriyorlar. Öndekini
arkaya, arkadakini öne alıyorlar.

11. 2. Vefât kelimesini lâfzî ve asli anlamından çıkarıyorlar. Anlamı “ölüm” olan bu kelimeye “uyku” anlamı
veriyorlar. Bu durumda İsa ölmemiş oluyor. Oysa Kur’an Hz. Peygamberden önce hiç kimseye ölümsüzlük
bahşedilmediğini açıkça söylüyor (21:34-35). Bu hem hayatın yasasına, hem de Kur’an’a aykırıdır.
Rivayetten geçemedikleri için Kur’ani hakikatten geçmeyi göze alanlar, ayet üzerinde bir tasarrufta daha
bulunuyorlar. Vefât’ı mecaza yordukları halde, ref’i lâfzî manaya yoruyorlar ve “Allah’a yükseltilmek” olarak
alıyorlar.
Peki, biz de vefât’a lafzi, ref’e mecazi mana vermekte, aynı hatayı tersinden yapmış olmuyor muyuz?
Olmuyoruz. Zira “Katıma yükselteceğim” cümleciğindeki “yükselme” zorunlu olarak mecazdır. Ref, sözlükte
hem maddi hem de manevi yükselmeyi ifade eder. Kur’an’da her iki anlamıyla kullanılmıştır. Fakat mekândan
münezzeh olan Allah’a nisbetle kullanıldığı bu makamda zorunlu olarak mecazdır. Aksi “Allah’ın yanına
çıkmak” iddiası anlamına gelir ki, bu Allah için caiz değildir. Buradaki ref‘, Kur’an’da Hz. Lût’a atfedilen “Ben
Rabbime hicret ediyorum” (29:26) sözündeki hicret ve Hz. İbrahim’e atfedilen “ben Rabbime gidiyorum”
(37:99) cümlesindeki “gitme” gibi anlaşılmak zorundadır.
Ayet üzerinde bu iki ameliyeyi yapanlar, “Allah’ın katı”nın neden gök olduğu sorusunu da cevaplamak
durumundadır. Her ne kadar Mülk 17’de Allah’ın gökte olduğu dile getirilirse de, Zemahşeri’nin de
vurguladığı gibi, bu âyet Allah’ın mekânını değil müşriklerin yanlış inanışını dile getirir. Açıktır ki ref’ manevi
bir yüceltme ve ilahi ikrama nail kılmadır.
Benzer bir ayetinhangiesma ile sonbulduğunalütfendikkat:
“Bilakis Allah(İsa’yı) kendine yükseltti.Ve Allahher daim Azîz’dir, Hakîm’dir.” (Nisa 4:158)
Hz. İsa’yı yükselttiğini söyleyen ayet neden Aziz ve Hâkim ismiyle biter, hiç düşündünüz mü? Hz.
Peygamber’in isrâ’sından söz eden İsra 1’in Semî’ ve Alîm esmasıyla bitmesindeki mesaj burada da var. Ayet
zımnen diyor ki: Ey muhatap! Burada söyleneni Allah’ın şanına yaraşmayan bir şekilde anlama! Zira Allah
Azîz’dir; zatını, ölümlü bir insan ile yan yana tasavvuredenlerin tasavvurundan beridir.
4.6. İnsanlardan bazısını bazısı üzerine yükseltmek
Refî’ olan Allah’ın tecellilerinden biri de insanları birbirinden farklı kılmaktır.
Bu farklılık iki boyutludur.
1. Yaratılıştan gelen farklılık:Kabiliyetler, kapasiteler, maharetler, eğilimler, mizaçlar farklıdır.
 Bazıları doğuştan sanata yatkınken,bazıları ilme yatkındır.
 Bazıları yumuşak mizaçlıyken, bazıları sert yapılıdır.
 Bazıları hızlıyken, bazıları yavaştır.
 Bazıları yönetmeye yatkınken, bazıları yönetilmeye yatkındır.

12. İşte şu ayet Allah’ın Refî’ ismine fiili atıfla bu hakikati dile getirir:
“Rabbinin rahmetini onlar mı paylaştırıyorlar? Asıl onlar arasında, bu dünya hayatındaki geçimlerini
paylaştıran ve bir kısmı diğer bir kısmını istihdam etsin diye birbirlerine derecelerle üstün kılan Biziz:
Rabbininrahmeti var ya: onların biriktirdiği her şeyden daha değerlidir.” (Zuhruf 43:32)
Bu ayet zımnen şu hakikati dile getirir: Farklılıkları övünme ya da yerinme gerekçesi değil, hayatı paylaşma ve
inşa etme vesilesi bilsinler. Suhriyyen, “kendi fonksiyonunu oynamaya mecbur olarak” manasındadır. İnsanlar
arasındaki bu farklılık olmasaydı, hayat çekilmez olurdu. Herkes hayatın bazı alanlarına yüklenir, başka bazı
alanlarda ise iş yapacak adam bulunmazdı.
2. Sonradan olan farklılık: İnsanların çaba ve gayretleri, akıl ve iradelerini kullanma oranları, sorumlu davranıp
davranmama tercihleri aynı değildir.
 Bazıları çok çalışır, bazıları yatar.
 Bazıları yeteneğinikullanır, bazıları hiç kullanmaz.
 Bazıları akleder, bazıları akletmez.
 Bazıları sorumlu davranır, bazıları sorumsuzdur.
Refî’ olan Allah “karşılık vermede” bu ikisini bir tutmayacağını, öncekileri sonrakilere derecelerle üstün
kılacağını vaat etmektedir:
“Çünkü O, sizi yeryüzüne mirasçı kılmış ve bahşettiği nimetlerle sizi sınamak için bir kısmınızı
diğerlerinizden derecelerle üstün kılmıştır. Kuşkusuz Rabbin karşılık vermede çok seridir: Fakat, bununla
birlikte O gerçektençok bağışlayıcıdır,sonsuz merhamet sahibidir.” (En’âm 6:165)
“Eğer dileseydik…ama dilemedik” üslubundaki şu aşağıda gelen ayete dikkat! Şeytana uyan ve sapıklığı seçen
birine Kur’an’ın uyarılarının fayda vermeyeceği söyleniyor. “Neden fayda vermez?” sorusuna “Çünkü
nasipsiz” cevabınıvereceklere “bilemediniz” diyor ve doğru cevabıveriyor:“Çünkü talep etmedi,talep etmeyene
Onasipetmiyor; kanunubu!” diyor.
İşteo ayet:
“Bir de onlara, mesajlarımızı ulaştırdığımız halde, onları elinin tersiyle itip şeytana uyan ve sonunda sapık olup
çıkan kimsenin durumunu haber ver. Ki, eğer Biz dileseydik onu mesajlarımızla yükseltirdik, ne ki o dünyaya
sarıldı ve ihtirasının peşine düştü. İşte bu yüzden böyle birinin durumu, üstüne varsan da kendi haline bıraksanda
hırlayıp duran bir köpeğe benzer. Mesajlarımızı yalanlamaya kalkanların durumu işte böyledir. Şu halde (bu) kıs-
saları aktar,belki üzerinde düşünürler.” (A’raf 7:175-176)
4.7. Namaz ve secde Refî’ isminin tecellisidir
İbadetler ve ibadet mekânları üzerinde de Allah’ın Refî’ isminden bir tecelli vardır:
“İçerisinde sabah akşam O’nun adı anıldığı için Allah’ın yükseltilmelerine izin verdiği ibadethanelerde,
O’nun ululuğunu ve yüceliğini sürekli dile getiren nice yiğitler vardır. Onları ne ticaret ne bir (başka)
kazanç kapısı Allah’ı anmaktan, namazı hakkını vererek eda etmekten ve arınmak için verilmesi gerekeni
vermekten alıkoyabilir;onlarkalplerinve gözlerin dehşetle döndüğü günden korkarlar.”(Nûr24:36-37)
Allah Rasulü, özellikle secdeyiAllah’a yükselme vesilesi olarak nitelemiştir.

13. Allah Rasulü’nün hizmetinde bulunmuş kişilerden biri olan Sevban Allah’a en sevgili amelin ne olduğunu
merak eder ve Nebi’den şu cevabı alır: “Secdeyi çokça yapmanı tavsiye ederim. Zira sen Allah’a her secde
edişinde, Allah seni o secde sebebiyle derece olarak yüceltir (rafe’ake) yine aynı sebeple senden sadır olan
hataları da düşürür.” (Müslim, 488; Tirmizi, 388; Nesai, 1138; Ahmed, 22433)
Buram buram Kur’an’ın inşa ettiği bir bilinç kokan şu hadis,secdenin değerine dikkat çeker:
Rebia b. Ka’b el-Eslemi anlatıyor: Ben Rasulullah ile birlikte geceledim. Abdestine ve diğer ihtiyaçlarına
yardımcı oldum. “İste!” dedi. “Cennette sana yoldaş olmak isterim” dedim. “Ya da bundan başka bir şey”
dedi. Ben “İsteğim sadece bu” dedim.
Dedi ki: “Öyleyse çok secde ederek kendin için bana yardımcı ol!” (fe-a’nî ‘alâ nefsike bi-kesreti’s-sucûd)
(Müslim, 489; Ebu Davud, 1320; Tirmizi, 3416; Nesâi, 1137; İbn Mace, 3879; Ahmed 16578 vd)
Secde ile Rabbinin yüksekliğini ananlar ve Rabbinin yüksek katına secdelerden dilekçeler yollayanlar, o
secdeleri cennette altlarında muhteşem döşekler olarak bulacaklar. Cennette mü’minleri bekleyen “yükseltilmiş
döşekler” (furuşin merfû’ah), mü’minlerin dünyadayken gönderdikleri secdeler olsa gerektir. Mü’minin
dünyada ahirette karşılığını almak için yaptığı ibadet, ahirette ete kemiğe bürünmüş bir varlık olarak
kendisine sunulacaktır.
5. REFÎ’ OLAN ALLAH’A DUA
Ya Refî’, Ya Allah!
Her yükseğin üstündekiyüksekliğine bakıyorum,
Kalbim hamd tomurcuklarına duruyor.
Şahdamarımdan daha yakın oluşuna bakıyorum,
Gönlüm şükür secdesine kapanıyor:
Gönlümün başını secdeden kaldırma Ya Rabbi!
Ya Refî’, Ya Allah!
Ben Seni anarsam seniyüceltmiş olmam,
Fakat Sen beni anarsan,ben yücelmiş olurum.
Ben Seni unutursam, sana bir zarar vermiş olmam,
Fakat Sen beni unutursan,ölümden bin beter ölürüm:
Beni benden mahrum kıl, Senden mahrum kılma Ya Rabbi!
Ya Refî’, Ya Allah!
Gökleri yükseltir, yerleri alçaltırsın, eyvallah!
İmanı yükseltir, küfrü alçaltırsın, eyvallah!
Bir zamanı yükseltir, bir zamanı alçaltırsın, eyvallah!
Bir üstte sınar, bir altta sınarsın, eyvallah!
Sırtımıza götüremeyeceğimiz yükü vurma Ya Rabbi!
Âmin!