teoría de léxicoloxía

1. 1. INTRODUCIÓN Á LEXICOLOXÍA. CONCEPTOS XERAIS
1.1. O léxico: definición
Entendemos por léxico o conxunto das palabras dunha lingua. Cómpre, porén, precisar que en
sentido estrito e para o estudo estrutural do significado se considera que non todas as palabras
usadas nunha lingua forman parte do léxico: constitúeno só aquelas que designan a realidade
extralingüística (realidades concretas ou nocións abstractas).
Nalgunhas palabras, por exemplo, en carballo distinguimos dous tipos de significado:
a) o elemento carball (tamén presente, entre outras palabras, en carballeira, carballal, carballeda),
fainos asociar esa palabra coa idea que temos dunha determinada árbore de folla caduca que
produce o froito chamado “landra”. Este significado relaciónase coa realidade extralingüística;
b) o significado achegado polo elemento –o (tamén presente en libro, cabalo, amigo...) indícanos
xénero masculino e número singular. Este significado é gramatical: permite relacionar esa palabra
con outras do seu sintagma. Por exemplo, o artigo que o preceda nunha frase debe ter ese mesmo
xénero e número. Hai unha serie de palabras nas que é posíbel distinguir eses dous tipos de
significado; mais outras como a, de ou que só posúen significado gramatical, non teñen referente
extralingüístico.
En sentido estrito forman parte do léxico só as palabras do primeiro tipo: denominarémolas
palabras lexicais e son os substantivos, adxectivos, verbos e adverbios de modo. Pola contra as
palabras gramaticais (artigos, pronomes, preposicións, conxuncións e o resto dos adverbios) non
forman propiamente parte do léxico estruturado dunha lingua.
2. A ESTRUTURA DA PALABRA. A DERIVACIÓN
2.1. A estrutura da palabra
2.1.1. Os morfemas
Como é sabido, a palabra non é a unidade mínima da linguaxe, porque podemos identificar
unidades menores que serían os seus constituíntes. Unha destas unidades menores recibe o nome de
morfema e é a unidade mínima dotada de significante e de significado. Os morfemas poder ser de
dous tipos básicos:
Lama das Quendas 1 Lingua galega

2. a) Os morfemas léxicos:
Son morfemas con significado léxico, que remiten á realidade extralingüística indicando un
concepto abstracto, un obxecto ou acción, e indican o significado básico da palabra. Distinguimos
neles entre lexemas e afixos.
● Os lexemas tradicionalmente recibían o nome de raíz ou radical. Constitúen o elemento
constante e invariábel das palabras flexivas: nen-o, nen-a, nen-o-s, nen-a-s, cheg-a-ba–s,
cheg-a-ría-s, cheg-a-se-n... Cando ese lexema é o único constituínte da palabra falamos de
lexemas independentes (Carlos, nada, sempre); cando o lexema necesita ser completado con
morfemas gramaticais falamos de lexemas dependentes (alt-, galeg-, cerv-, cheg-, com-). A
existencia dun lexema común é o criterio fundamental para podermos agrupar as palabras en
familias léxicas (campo, campamento, acampar, acampada, campismo, campestre,
campesiño, descampado...) . Hai que ter en conta que algunhas familias léxicas poden ser
irregulares por teren variantes no lexema: razón, racional, racionalismo...; persoa,
personalidade...
● Os afixos ou morfemas derivativos son unha clase especial de morfemas
léxicos que permiten crear palabras novas a partir das xa existentes
(re-pas-a-r, ex-presid-ente, capital-ismo, ardor-os-o, dent-ista, anti-
con-xel-ante, facil-it-a-r ...) e poden ir antes ou despois do lexema. Os
morfemas derivativos clasifícanse segundo a súa posición respecto do
lexema: serán prefixos cando van colocados diante del (desfacer,
irregular, malgastar) e sufixos cando se colocan despois (brancura, altitude, normal,
caixeiro). Existen tamén os interfixos ou infixos, que non teñen significación e funcionan
como consoantes de ligazón para evitar cacofonías entre prefixo e lexema (gas-ometr-ía, en-
s-anch-a-r) ou entre lexema e sufixo derivativo (nai-c-iñ-a, rei-c-iñ-o). Un tipo especial de
morfema derivativo é o constituído polos morfemas alterativos (diminutivos e aumentativos):
aínda que se comportan como os morfemas derivativos porque engaden ao substantivo
determinados matices (tamaño, valoración, afectividade...) van sempre despois do lexema e
non producen un cambio de categoría, dúas características que os aproximan aos morfemas
flexivos.
b) Os morfemas gramaticais:
Posúen un significado gramatical. Este significado non vai referido á realidade
extralinguística, senón a aquelas categorías específicas presentes na estrutura gramatical de cada
lingua. Constitúen a parte variábel das palabras flexivas e modifican e precisan o significado dos
lexemas especificando as categorías propias das distintas clases de palabras. Por exemplo, nos nomes
o xénero e o número (alt-o, alt-a; alt-o-s, alt-a-s); nos verbos a conxugación, o modo e tempo e o
número e a persoa (cant-a-ba-mos, esper-a-re-i, lev-a-s) ou o significado da relación no caso das
preposicións e conxuncións: e, sen, porque. Como no caso dos lexemas, hai morfemas gramaticais
Lama das Quendas 2 Lingua galega

3. libres, que son aqueles que aparecen como palabras independentes (os determinantes, os pronomes,
os verbos auxiliares, as preposicións e as conxuncións), mentres que os demais, que non poden
constituír palabra por si sós, son chamados morfemas gramaticais dependentes ou trabados.
2.1.3. Tipos de palabras
Tendo en conta os posíbeis modelos estruturais da palabra teriamos os seguintes tipos :
• Palabras simples: están formadas por un lexema que pode ir acompañado ou non de
morfemas gramaticais (escur-o-s, neg-a-ba-s, louc-o, dur-a-se-n, mar).
• Palabras derivadas: están formadas por un lexema e por un ou máis morfemas derivativos. A
este conxunto chamámoslle tema. Despois do tema poden aparecer morfemas gramaticais
flexivos (escur-idade, libr-eir-o, can-in-os, neg-a-ción-s, fart-ura, dur-eza, chov-isc-a-ba, des-
leal-dade). Frecuentemente as palabras derivadas son un tipo de unidade diferente á da
palabra base, permitindo os morfemas derivativos a formación de adxectivos a partir de
substantivos (hospital • hospital-ari-o), substantivos a partir de adxectivos (leal • leal-dade),
verbos a partir de substantivos ou adxectivos (rastro • rastr-ex-a-r, débil • debil-it-a-r) ou de
adverbios a partir de adxectivos (forte • forte-mente).
• Palabras compostas: As palabras compostas máis habituais están formadas por máis dun
lexema (pasatempo, xirasol, augardente). Existen tamén as palabras compostas gramaticais,
formadas por palabras cuxos constituíntes son morfemas gramaticais e non léxicos (este outro
• estoutro, de un • dun, con o • co) ou por unha palabra gramatical e outra léxica (por vir •
porvir; todo poderoso • todopoderoso).
• Palabras complexas: Consisten en frases fixas, formadas por
palabras independentes noutros contextos pero que nese
conxunto frásico non o son, cunha orde ríxida e sen que se
poidan nin intercalar nin elidir elementos: vichelocrego,
fervellasverzas.
• Palabras parasintéticas: Temos parasíntese cando nunha palabra
se dá prefixación e sufixación a un tempo e de maneira
combinada (en-soberb-ec-er, empobr-ec-e-r, porque non existen
nin prefixo con lexema (*ensoberbo, *empobre) nin lexema con
sufixo (*soberbecer, *pobrecer). Fálase tamén nestes casos de circunfixos ou morfemas
derivativos descontinuos. O morfema derivativo sería así o conxunto de prefixo e sufixo
2.2. A formación de palabras por derivación
A derivación é o procedemento máis habitual que temos en galego para crearmos palabras
novas, que poden ser dunha clase gramatical diferente á da palabra base só (adx.) • soidade (subst.).
Para a derivación utilizamos diferentes afixos, que poden ir colocados antes do lexema (prefixos) ou
despois do lexema (sufixos).
Lama das Quendas 3 Lingua galega

4. O rendemento de sufixos e prefixos é bastante variábel. Hai algúns frecuentísimos (des-, in-,
-eir, -os, -al, -ismo, -ción, -sión...) en tanto que outros teñen un uso máis limitado e a súa
capacidade de xerar novas palabras é máis reducida.
2.2.1. Derivación por prefixación
Colocamos un afixo antes do lexema. Re + ler = reler, in + capaz = incapaz, a + normal =
anormal, des + cargar = descargar, etc. Por outra parte, a conexión semántica entre o prefixo e a
base non é tan ríxida como a que se dá entre esta e o sufixo, pois está máis presente a idea de
derivación na mente dos falantes, o que xustifica a aparición ás veces de trazos de separación (ex-
director).
En coincidencia cos sufixos, si é tamén frecuente a alomorfía nos prefixos, unhas veces
motivada polo fonema inicial da palabra base (insuficiente, imposíbel, irreal, ¡legal) e outras veces
explicábel etimoloxicamente pola convivencia dunha forma latinizante con outra patrimonial
(interposición / entremeter, superabundancia / sobrealimentación
Algúns destes prefixos constituíron derivados na lingua de orixe sen que hoxe exista o seu
lexema como palabra independente en galego (acéfalo, amorfo), feito que se estende a outros casos
como metamorfose ou dispersar.
En relación con isto está a problemática dos nomes gregos ou latinos que se engaden aos
lexemas a modo de prefixos para formaren novas palabras pertencentes ao léxico técnico ou
científico de carácter internacional: televisión, videoxogo, electrodoméstico. Ou ben se consideran
neoprefixos, ou ben partes integrantes de neocompostos1.
prefixo significado exemplos
de orixe grega an-, a- carencia, privación anarquía, amoral
ana- contrariedade, inverso anacronía
conformidade analoxía
anfi- dunha e doutra parte anfibio, anfiboloxía
anti- oposición, actuación en contra de antiheroe,
antinéboa
apo- posición contraria apóstata
arqui-, arce-, posición superior arquipélago,
arque- arcebispo
1Destes falaremos no apartado da composición.
Lama das Quendas 4 Lingua galega

5. cata- movemento cara abaixo catabolismo,
catacumba
totalmente cataclismo,
catástrofe
distribución, orde catálogo
dia- movemento a través diacronía,
diapositiva
separación diafragma
dis- dificultade, anomalía disfunción, dislexia
endo- interioridade endócrino,
endocardio
epi- posición superior epiderme, epígrafe
eu- ben, bo eufemismo,
eutanasia
hiper- posición superior, exceso hipérbole,
hipertensión
hipo- posición inferior, escaseza hipoteca,
hipoderma
meta- alteración metátese,
metafonía
para- á beira de paráfrase,
paramilitar
peri- arredor de perímetro, perífrase
sin- simultaneidade, compañía sincronía, sinfonía
de orixe latina ab-, abs-, a- afastamento, separación aversión, abdicación
ad-, a- aproximación, dirección adverbio, achegar
ante- anterioridade antepasado,
anteollos
circum/n- arredor de circumpolar,
circuncidar
cis- do lado de acó cisxordano
com-, con-, co- contigüidade, compañía confraternidade,
cohabitar
contra- oposición, contrariedade contranatural,
contradicir
segundo lugar contraalmirante
de- inversión, separación, privación demérito, deforme,
decaer
des- de- acción contraria, eliminación, desequilibrio,
carencia desigual, desalgar
exceso descarado
dis-, di- carencia, ausencia, separación disimetría, dispar,
Lama das Quendas 5 Lingua galega

6. disgregar
ex-, es-, e- movemento cara fóra emanar, expatriar
ex- estado ou posición anterior ex-alumno, ex-
alacalde
negación, privación exánime
intensificación exclamar,
exterminar
extra- fóra de extramuros,
extraordinario
moi extrafino
in-, im-, i- negación, privación ilexíbel, incivil
in-, im-, en-, em- movemento cara a dentro ingresar, embarcar
inter-, entre- posición intermedia interdental,
entreabrir
inter- relativo a varios internacional,
interurbano
intra- interior intrauterino,
intramuscular
intro- movemento para dentro introvertido,
introducir
ob-, o- fronte a, confrontación opoñer
per- intensidade perdurar, perseguir
pos-, post- posterioridade posguerra,
postoperatorio
pre- anterioridade prenatal, presupor
pro- movemento cara diante prolongar, promover
en lugar de pronome, procónsul
re- movemento cara atrás recuar, retraer
repetición rearmar, reler
intensificación reafirmar,
rebrandecer
retro- movemento cara atrás retrovisor
sub-, su-, so- inferioridade subcomisión,
soportal
2.2.2. Derivación por sufixación
Colocamos un sufixo despois do lexema. Predic(ir) + ción = predición; branco + ura= brancura,
sinxelo + eza = sinxeleza, mozo + idade= mocidade, etc.
Ás veces, entre o lexema ou raíz e o sufixo derivativo aparece unha consoante de ligazón
(interfixo), que non ten ningún valor gramatical e cuxa función é a de facilitar a pronuncia e evitar a
cacofonía: cafe-t-eira.
Lama das Quendas 6 Lingua galega

7. 2.2.3. Derivación sen sufixo ou regresiva
Este é un proceso de derivación especial, xa que hai palabra derivada, mais non morfema
derivativo, razón polo que algúns gramáticos non a consideran como verdadeira derivación. Se na
prefixación ou na sufixación engadimos un elemento ao lexema, na derivación regresiva reducimos o
corpo da palabra primitiva: pechar • peche, cortar • corte, sacar • saque, amarrar • amarre, etc.
En todos estes casos o que se fai é adaptar a terminación da forma verbal á terminación propia das
formas nominais. Nalgúns destes casos é difícil determinar se a forma nominal deriva do verbo ou
acontece á inversa.
Algúns sufixos apreciativos ou alterativos:
Forma Exemplos
-iño / -iña carriño, mesiña, xoíña
-elo / -ela fontela, soutelo
-echo / -echa pequecho, bolecha
-ete / -eta vellete, saqueta
-ico / -ica fachico, choromica
Diminutivos -ote / -ota rillote, vellote
-olo / -ola raparigola, cabezolo
-uco / -uca leiruco, mulleruca
-ucho / -ucha Carmucha, Pepucho
-ucho / -ucha Carmucha, Pepucho
-uxo / -uxa Catuxa
-azo / -aza festaza
Aumentativos 2
-ón / -ona casona, zapatón
-aco / -aca libraco
-allo / -alla borralla
-acho / -acha regacho, fiacha
-ancho / -ancha ferrancho
Despectivos
-ucho / -ucha casucha
-ello / -ella casarello
-exo / -exa lugarexo
-oupo / -oupa casoupa
O sufixo -IÑO/-IÑA, un dos máis rendíbeis no galego, ten os seguintes valores:
a) propiamente diminutivo, modificando o sentido dun substantivo concreto coa noción de menor
tamaño: a mesiña de noite.
b) intensificador, fundamentalmente con adxectivos, indefinidos e adverbios: o ceo está clariño;
hoxe non fixen nadiña.
c) expresa o sentimento de afecto do falante sobre determinado ser ou obxecto: despois de xantar
non perdoa a súa sestiña.
d) en función apelativa úsase procurando o favor ou boa disposición do interpelado: tes que ser boíño
e axudarme; sentidiño, rapaces, non fagades esa tolería.
2Hai unha serie de substantivos en que a terminación –ón non é sufixo : campión, ladrón, patrón… Nestes casos a forma feminina presenta a
solución –oa: campioa, ladroa, patroa…
Lama das Quendas 7 Lingua galega

8. e) aínda que menos frecuente, tamén pode ter valor despectivo: que vas esperar desta xentiña ?
Algúns sufixos nocionais ou derivativos aplícanse ás bases antes dos sufixos flexionais. Como
base adóptase, en xeral, a de masculino e singular, no caso dos substantivos. Hai excepcións como
mullerío, vaqueiro ou galiñeiro que proveñen da forma feminina.
Os sufixos que crean nomes sobre bases verbais incorporan, en xeral, a vogal temática do
verbo, pero hai tamén bases atemáticas: repar-a-r > repar-a-ción, restitu-í-r > retitu-ción.
Xeralmente a vogal temática correspondente á derivación da CI é /a/, en tanto que nas da CII e CIII
pode ser diferenciada /e/, /i/ ou única /i/ (repar-a-dor, repart-i-dor, convenc-e-mento; mov-í-
bel/mov-i-ble.
a) Forma Exemplos
-ada estacada, ramada
-ado alumnado, profesorado
-axe follaxe
-ame / -amia cordame, dentamia
-dura dentadura
Colectivos
-aria / -ario poemario, maquinaria
-eiro / -eira cancioneiro, cabeleira
-al instrumental, areal
-menta osamenta
-edo / -eda arboreda, rochedo
-eiro / -eira piñeiro, figueira
-eiro / -eira carballeiro, erbedeiro
Vexetais -al canaval
-ido / -edo / -eda figueirido, piornedo
-ar olivar, pomar
-ario herbario, incensario
-eiro billeteiro, botelleiro
Locativos
-eira leñeira
3
-ería / -aría librería, libraría
Temporais -ada alborada, invernada
-eira sementeira
-ía invernía, nordesía
-ada badalada, coitelada
-azo estacazo, fungueirazo
Acción
-ada cuada, fuciñada
-ada cacicada, parrulada
-erio / -eira barbeiro, zapateiro
Profesión -ario / -aria bibliotecaria, empresaria
-ista artista, ebanista
3Estes dous sufixos son, en xeral, intercambiábeis. Non admiten a solución –ería os derivados da palabra base en –ario (comisario, notario).
Por seren derivados do francés no admiten a solución en –aría: batería, galería, galantería e mercería.
Lama das Quendas 8 Lingua galega

9. b) sufixo –idade, -edade, -dade: forma substantivos abstractos sobre unha base nominal co
significado de “calidade de”.
Enfermo > enfermidade; heteroxéneo > heteroxeneidade; feliz > felicidade; moral > moralidade;
4
amable > amabilidade ; cruel > crueldade.
Os adxectivos orfo (> orfandade), bo (> bondade) e virxe (> virxindade) utilizan a variante –
ndade, que remite a un momento da historia en que estas palabras tiñan vogal nasal. Os adxectivos
amigo e inimigo non seguen ningunha regra pois son amizade e inimizade. Neste mesmo grupo de
irregulares inclúense saudade, dificultade e facultade, que non se forman sobra bases adxectivas.
c) Sufixo –nte: crea nomes derivados de verbos. Engádese á base verbal composta polo lexema e a
vogal temática.
Fabric+a-r > fabricante; val+e-r > valente; o+í-r > oínte
A gran dificultade deste sufixo é que nalgúns verbos da CIII o derivado non é regular, senón
que entra por vía culta, polo que presenta a vogal temática –e- ou –ie-: incidir > incidente; afluír >
afluente; nutrir > nutriente. Outros casos anormais son servente e dormente de servir e durmir.
d) Sufixo –anza / -ancia, -enza / -encia, -iencia, -uencia. Forma substantivos sobre unha base
verbal. Significa “acción ou efecto de”. Os alomorfos varían segundo a palabra sexa culta ou popular.
Nestas últimas aparece –anza, -enza (perseveranza, habenza, doenza); nas cultas ou máis recentes as
outras variantes (resonancia, urxencia, incidencia, afluencia).
Esta dualidade tamén se dá en palabras non derivadas como diferenza, indiferenza,
sentenza, presenza, pertenza, licenza; ganancia, vixencia, ciencia, conciencia, deficiencia,
consecuencia, delincuencia.
O mesmo acontece con -za, -zo (avinza, cobiza, graza, desgraza, terza, terzá, terzar,
xustiza, axustizar, inxustiza, finanza, preguiza, cansazo, postizo, andazo, espazo, espazoso, espazar,
espazador, prezo, desprezo, menosprezo, prezar, desprezar, servizo, servizal, terzo, xuízo, axuizar,
prexuízo) fronte a -cia, -cio (avaricia, delicia, milicia, noticia, pericia, suspicacia, perspicacia,
pertinacia, anuncio, beneficio, bulicio, comercio, desperdicio, exercicio, negocio, sacrificio,
silencio).
e) Sufixos para a formación de xentilicios:
Para a formación dos xentilicios baseados en nomes de lugar galegos empréganse os
alomorfos -án / -a (compostelán/compostelá, ourensán/ourensá, muradán/muradá), -es / -esa
(cambadés/cambadesa, vilanovés/vilanovesa, vigués/viguesa), -ense (pobrense, miñense, bañense,
tudense, pastoricense), -ego / -ega (chairego/chairega), -eiro / -eira (betanceiro/betanceira), -¡no
(fonsagradino/fonsagradina, monfortino/monfortina).
4Os adxectivos en –ble / -bel empregan a base latina.
Lama das Quendas 9 Lingua galega

10. Os lugares do bloque centro-oriental poden presentar un xentilicio coa terminación dialectal
-ao, á (lancarao/lancará, melidao/melidá, masidao/masidá, dezao/dezá, courelao/courelá,
cortegao/cortegá...).
Para formar os xentilicios baseados en nomes de lugar non galegos empréganse, ademais dos
mesmos sufixos que se utilizan para formar os galegos (catalán/catalá, alemán/alemá, afgán/afgá;
alavés, albanés, bahamés; aveirense, badaxocense, canadense; habaneiro, capoeiro, sampauleiro,
santiagueiro; filipino, triestino, palestino, arxentino, herculino, mallorquino, menorquino), estoutros:
-ano/-ana:tebano/tebana, cubano/cubana, mozambicano/mozambicana, alsaciano/alsaciana...
-iano/-iana: caboverdiano/caboverdiana, azoriano/azoriana, laosiano, ecuatoriano...
5
-í : magrebí, fecí, bengalí, beirutí, paquistaní...
-eño/-eña: caribeño, rondeño, porteño, malagueño, xibraltareño...
-arra: bilbotarra, biarriztarra, donostiarra.
-enco/-enca: sabadellenco, flamenco...
-ón/-oa: bretón/bretoa, teutón/teutoa, saxón/saxoa.
Outras terminacións menos rendíbeis son as que aparecen en monegasco croata, polaco,
andaluz, provenzal, europeo, biscaíño, español...
f) Sufixo –ez/-eza: crea substantivos que indican a posesión dunha calidade. Non hai regra fixa para
saber cando levan un ou outro. En principio, levan sufixo –ez os adxectivos esdrúxulos (acidez,
placidez, flaccidez, lucidez...), con excepción de morbideza e aspereza. Agora ben, hai substantivos
graves e agudos que levan esta terminación (fluidez, honradez, redondez, mudez, sandez, vellez,
nenez, preñez, pequenez, viuvez...). altivo e maduro permiten as dúas solucións altivez/altiveza,
madurez/madureza.
g) Sufixo –deiro/-deira: forma adxectivos sobre unha base verbal. Indica “coa característica acusada
de” (faladeiro, andadeiro), e substantivos co valor de “obxecto que serve para” (escumadeira,
cebadeiro, abrazadeira...). algúns tamén indican “lugar onde se realiza algún labor” (fiadeiro,
picadeiro...)
h) Sufixo –doiro/-doira: sobre unha base verbal forma substantivos que indican “lugar onde”
(ancoradoiro, embarcadoiro, secadoiro, pousadoiro); e créanse con el substantivos que indican
“obxecto que serve para” (rascadoiro, zoscadoiro, rapadoira...).
i) Sufixo –dor: serve, fundamentalmente, para crear adxectivos que indican “que realiza unha certa
actividade” (reparador, aforrador, loitador, explotador, conservador, ameazador...)
Emprégase para formar substantivos que expresan “máquina ou obxecto que realiza unha
determinada función” (recolledor, calzador, sintonizador, amortecedor, acendedor, batedor,
5Sufixo de orixe árabe que se emprega sobre topónimos desta orixe.
Lama das Quendas 10 Lingua galega

11. malladora, ambientador, procesador) ou “profesión” (escribidor, inquisidor, cazador, secuestrador,
narrador, serrador, enterrador, presentador...)
k) Sufixo –torio: Crea substantivos e adxectivos de carácter culto, que indican “lugar no que se fa¡”
(locutorio, sanatorio, reformatorio, dormitorio, escritorio .. ) e “instrumento ou obxecto que serve
para” (reclinatorio, anovulatorio, recordatorio... ). Os adxectivos indican “relativo a” (depredatorio,
obrigatorio, depilatorio...)
l) Sufixo -an, -á / -án, -ana /-ano, -ana: O sufixo -ano, -ana emprégase para crear adxectivos que
indican a posesión dunha característica ou dunha propiedade. Emprégase en palabras que entraron
recentemente no idioma ou de nova creación: anglicano, anglicana, diluviano, republicano,
republicana; humano, humana; franciscano, franciscana; paisano; provinciano, provinciana;
rosaliano, rosaliana; pondaliano, pondaliana; ferriniana...
O sufixo -án, -ana úsase para crear adxectivos que indican a posesión dunha
determinada calidade, especialmente se é negativa: testán, toleirán, parvallana; lordana; carallana;
cabezán.
O sufixo -án, -á úsase para crear adxectivos xentilicios (catalán, alemán, mariñá)l e
empregouse noutros momentos da historia da lingua para crear adxectivos caracterizadores: cidadán,
cristián, pagán, rufián, livián, temperán, musulmá. A mesma terminación posúena os substantivos
6
irmán, curmán, capitán, curmán, escribán, sancristán, sultán...
3. PALABRAS COMPOSTAS E COMPLEXAS. OS NEOLOXISMOS
3.1. A composición das palabras
As palabras compostas son aquelas formadas pola combinación de máis dun lexema: xirasol
(xira + sol) augardente (auga + ardente) beirarrúa (beira+ rúa).
Algunhas palabras que orixinariamente eran compostas e recoñecíbeis como tal polos falantes
poden estar hoxe tan alteradas que xa non se distinguen os seus elementos constituíntes, de modo
que, desde unha perspectiva estritamente sincrónica, podemos consideralas como simples: é o caso
de fidalgo = «fillo + de + algo»
● Nas palabras compostas por xustaposición os dous elementos constituíntes conservan a súa
independencia fónica, aínda que o significado da palabra composta sexa xa diferente ao dos
lexemas constituíntes. Van grafados como palabras independentes (arco da vella, cabaliño do
demo, porco bravo), ou mediante trazo ou guión (galego-portugués, socio-pedagóxico, árabe-
israelí).
6Un dos principais erros ó empregar estes sufixos débese á súa aparición en determinadas palabras ás que non ¡les corresponde. Ha¡ casos
nos que, por tratarse dunha forma popular, debería aparecer -án (livián) e úsase -ano (*liviano) ou, por ser unha palabra culta, tería que
aparecer -ano (humano, urbano) e emprégase -án (*humán, *urbán).
Lama das Quendas 11 Lingua galega

12. ● Nas palabras compostas por aglutinación, os dous elementos están máis intimamente
soldados, de maneira que van grafados como unha única palabra (gardameta) ou
experimentan mesmo procesos de crase ou de disimilación: augardente, cabodano,
verdinegro.
4. Os neocompostos
Outro tipo particular de compostos son os chamados neocompostos ou compostos eruditos,
que constitúen un número moi destacado de palabras, pertencentes principalmente ao léxico técnico
ou científico. Formáronse modernamente na lingua a partir de lexemas polo xeral latinos ou gregos.
A palabra composta non existía como tal na lingua orixinaria nin existe tampouco como norma cada
constituínte autonomamente en galego.
Os neocompostos proceden na súa maioría do latín (agricultura), do grego (antropófago) ou
son híbridos greco-latinos (automóbil) ou do latín e do grego (socioloxía); de entre os moi numerosos
exemplos pódense citar: paleografía, bibliografía, filoloxía, antropoloxía, arboricultor piscicultura,
vermicida, fratricida, carnívoro, aerofaxia, cacofonía, calidoscopio, demagogo, dactilografía,
filántropo, misóxino, ortodoncia, pedagoxía, tecnocracia, toponimia, xenofobia, cefalalxia, teólogo,
helicóptero, radioscopia, fisioterapia, nigromancia, etc. Mais tamén poden proceder, aínda que en
número moitísimo menor, doutras linguas, como árabe e grego (alcolímetro), francés e grego
(burocracia) ou latín e inglés (motocross).
Na práctica existen moitos problemas á hora de delimitarmos os neocompostos e grandes
discrepancias entre os estudiosos. Partíndomos da consideración dos neocompostos como a unión de
dúas bases lexicais procedentes de linguas diferentes ao galego e non operantes nel por separado
hoxe en día como norma xeral, algúns dos seus primeiros constituíntes acabaron por se xeneralizar e
popularizar na lingua, pasando a funcionaren como neoprefixos e, por tanto, dando lugar a palabras
derivadas por prefixación.
O mesmo aconteceu con algúns dos segundos constituíntes dos neocompostos, que acaban por
funcionar como neosufixos na lingua actual ao permitiren a creación de neoloxismos acrecentados a
bases galegas e xa non greco-latinas (aínda que si a imitación dos compostos que estas forman). Así
temos, por exemplo, dedocracia (de acordo co modelo de democracia), gasoduto (a imitación de
acueduto), gatofilia, aulofobia, depormanía, mercadotecnia..., onde -cracia, -auto, -filia, -fobia,
-manía ou -tecnia se comportan como novos sufixos nocionais.
Dámos a continuación unha lista cos principais elementos:
De orixe latina
1. Primeiro elemento
Lama das Quendas 12 Lingua galega

13. AGRI campo agrimensor, agricultura
AMBI ambos ambivalente, ambidextro
ARBORI- árbore arborícola, arborecida
AVI- ave avicultura, avícola
BIS/BI- dúas veces bípede, bisavó
CALCI- cal, calcio calcífero, calcímetro
CALORI- calor, temperatura calorífero, calorímetro
CARBO- ácido carbónico carbonato, carbonífero
CASE- queixo caseificar, caseína
CRUCI- cruz crucíferas, crucifixo
CUADRI- catro cuadrúpede, cuadrilátero
CURVI- curvo curvilíneo, curvímetro
EQUI- igual equidistante, equivaler
FERRI/FERRO- ferro ferrífero, ferrocarril
IGNI- lume ignífugo, ignició
LOCO- lugar locomoción, locomotriz
MOTO- motor motociclo, motocultivo
MULTI- moito multiforme, multicelular
OLEP/OLEO- aceite oleoduto, oleicultura
OMNI- todo omnipotente, omnívoro
PEDI- pé pediluvio, pedicuro
PISCI- peixe piscicultura, pisciforme
PLURI- moitos, varios pluriforme, plurilingüe
RADIO- raios X, radiografía, radioterapia
SEMI- metade, parcial semicírculo, sentiautomático
TRI- tres tricolor, tritongo
UNI- un unísono, unicornio
VERMI- verme vermífugo, vermicida
2. Segundo elemento
-CIDA que mata suicida, fratricida
-COLA que cultiva ou habita vitícola, arborícola
-CULTURA acto de cultivar apicultura, piscicultura
-FERO que contén ou produce aurífero, frutífero
-FORME que ten forma de cuneiforme, floriforme
-FUGO que foxe ou fa¡ fuxir centrífugo, febrífugo
-PARO que enxendra multíparo, ovíparo
-PEDE pé palmípede, velocípede
-SONO que soa horrísono, unísono
-VORO que come carnívoro, herbívoro
-XERO que contén ou produce flamíxero
De orixe grega
1. Primeiro elemento
AERO- aire aerofaxia, aeronave
ANEMO- vento anemógrafo, anemómetro
ANTROPO- home antropófago, antropoloxía
ARQUEO- antigo arqueoloxía, arqueozoico
AUTO- de si mesmo autobiografía, autógrafo
BIBLIO- libro biblioteca, bibliografía
BIO- vida biografía, bioloxía
CACO- malo cacofonía, cacófago
CALI- fermoso caligrafía, calidoscopio
Lama das Quendas 13 Lingua galega

14. CICLO- círculo ciclomotor, ciclometría
CITO- cavidade, célula citoloxía, citoplasma
COSMO- mundo cosmoloxía, cosmovisión
CROMO- cor cromosoma, cromolitografía
CRONO- tempo cronoloxía, cronómetro
DACTILO- dedo dactilografía
DECA- dez decaedro, decálogo
DEMO- pobo democracia, demagogo
DI- dous disílabo, dicotomía
ELECTRO- electricidade electroimán, electroscopio
ENNEA- nove enneasílabo, enneágono
ETNO- raza, pobo etnografía, etnoloxía
FARMACO- medicina farmacoloxía, farmacopea
FILO- amigo filoloxía, filosofía
FISIO- natureza fisioloxía, fisionomía
FONO- voz, son fonógrafo, fonoloxía
FOTO- luz, fogo fotómetro, fotosfera
GASTRO- estómago gastroenterite, gastronomía
HELIO- sol heliografía, heliocéntrico
HEMI- metade hemisferio, hemistiquio
HEMO/HEMATO- sangue hematoma, hemofilia
HENDECA- once hendecasílabo, hendecágono
HEPTA- sete heptágono, heptasílabo
HETERO- outro heterodoxo, heteroxéneo
HEXA- seis hexágono, hexaedro
HIDRO- auga hidróxeno, hidrografía
HIPO- cabalo hipódromo, hipopótamo
HOM(E)O- semellante homófono, homeopatía
ICTIO- peixe ictioloxía, ictiosauro
ISO- igual isócrono, isósceles
LITO- pedra litografía, litosfera
MACRO- grande macroscopia, macrobiótica
MEGA(LO)- grande megaterio, megalomanía
MELO- canto melodía, melómano
MESO- medio mesocarpo, mesolítico
MICRO- pequeno microscopio, microclima
MIRIA- dez mil, numeroso miriámetro, miriápodos
MISO- que odia misóxino, misántropo
MITO- fábula mitoloxía, mitómano
MONO- un só monarca, monótono
MORFO- forma morfema, morfoloxía
NECRO- morto necrópole, necroloxía
NEO- novo neolatino, neoloxismo
NEURO- nervio neuroloxía, neurastenia
OCTO- oito octosílabo, octaedro
ODONTO- dente odontoloxía, odontite
OFTALMO- ollo oftalmoloxía, oftalmoscopio
ONOMATO- nome onomatopea, onomatoloxía
ORO- montaña oroxenia, orografía
ORTO- correcto, recto ortografía, ortodoncia
PALEO- antigo paleografía, paleolítico
PAN- todos, todo panteísmo, panhelenismo
PATO- doenza patoloxía, patóxeno
PED- neno pediatría, pedagoxía
PENTA- cinco pentágono, pentagrama
PIRO- lume, fogo pirotecnia, pirómano
PNEUMO- pulmón pneumonía, pneumotórax
Lama das Quendas 14 Lingua galega

15. POLI- moito políglota, policlínico
POTAMO- río potamografía, potamoplancton
PROTO- primeiro prototipo, protoplasma
PSEUDO- falso pseudociencia, pseudónimo
PSICO- alma, espírito psicoloxía, psiquiatría
QUILO- mil quilogramo, quilómetro
QUIRO- man quiromancia, quirópteros
RINO- nariz rinoplastia, rinoceronte
RIZO- raíz rizotónico, rizópodos
SIDERO- ferro siderurxia, sideróxeno
TAQUI- rápido taquicardia, taquigrafía
TECNO- ciencia, técnica tecnoloxía, tecnocracia
TELE- lonxe teléfono, telegrama
TEO- deus teoloxía, teocracia
TERMO- quente, calor termómetro, termodinámica
TETRA- catro tetraedro, tetrasílabo
TIPO- figura, marca tipoloxía, tipografía
TOPO- lugar toponimia, topografía
TRI- tres trisílabo, trípode
XENO- estranxeiro xenofobia, xenomanía
XEO- terra xeografía, xeofísica
XILO- madeira xilófono, xilografía
ZOO- animal zooloxía, zoofilia
2. Segundo elemento
-AGOGO que conduce demagogo, pedagogo
-ALXIA dor neuralxia, cefalalxia
-ARCA que manda patriarca, xerarca
-AROUíA mando oligarquía, monarquía
-CÉFALO cabeza dolicocéfalo, oligocéfalo
-CRACIA poder democracia, aristocracia
-DOXO que opina heterodoxo, ortodoxo
-DROMO lugar para correr hipódromo, canódromo
-EDRO base, cara poliedro, icosaedro
-FAGO que come antropófago, cacófago
-FILIA amizade hemofilia, halterofilia
-FILO amigo bibliófilo, columbófilo
-FOBIA inimizade hidrofobia, claustrofobia
-FOBO inimigo xenófobo, hidrófobo
-GAMIA casamento monogamia, endogamia
-GLOSA/GLOTA lingua políglota, ¡isoglosa
-GRAFíA escrita, descrición ortografía, xeografía
-GRAFO que escribe polígrafo, biógrafo
-GRAMA escrita telegrama, epigrama
-LATRíA culto idolatría, iconolatría
-LOGO que fala ou trata teólogo, filólogo
-LOXíA discurso, ciencia arqueoloxía, tecnoloxía
-MANCIA adiviñación quiromancia, nigromancia
-MANO tolo, inclinado mitómano, megalómano
-MAQUIA combate tauromaquia, naumaquia
-METRíA medida antropometría, xeometría
-NOMíA le¡, regra economía, autonomía
-PODO pé miriápodos, artrópodos
-POLE cidade metrópole, necrópole
-PTERO que ten ás helicóptero, ápteros
-SCOPIA acto de ver microscopio, radioscopia
Lama das Quendas 15 Lingua galega

16. -SOFíA sabedoría filosofía, teosofía
-TECA lugar onde se garda biblioteca, hemeroteca
-TERAPIA cura fisioterapia, hidroterapia
-TOMíA corte, división dicotomía, neurotomía
4. AS FAMILIAS LÉXICAS
4.1. Que é unha familia léxica?
Cando agrupamos as palabras segundo un criterio da afinidade semántica temos o chamado
campo lexical. Así, por exemplo, consideramos que a serie constituída por palabras como eufórico,
sereno, tranquilo, preocupado, triste, alegre, deprimido, riseiro poden ser agrupadas no campo
lexical dos estados de ánimo porque participan dunha significación común. Observemos que a
afinidade entre esas palabras se produce só no campo do significado, xa que na súa forma son
diferentes: o lexema de base é distinto en cada caso.
Cando agrupamos as palabras segundo o criterio da afinidade formal temos a chamada familia
léxica. alto, altura, altanería, enaltecer, altímetro, altivo, alteza, altiplano, altilocuente, altibaixo
libro, libreiro, libreto, libraría,libresco...
mozo, mocidade, moceiro, mozarrón, remozar...
historia, historial, historiador, histórico, prehistórico, prehistoria, historiar, historiografía,
historiográfico...
4.2. As familias léxicas regulares
Son as familias léxicas en que a raíz ou lexema permanece invariábel en to-dos os elementos
da familia:
porta, porteiro, portazo, pórtico, portada, portaría
papel, papeleira, papelaría, empapelar, empapelador, papeleta, transpapelar, papelorio
4.3. As familias léxicas irregulares
Como en moitos casos a palabra latina adoptada ten unha ou varias palabras irmás galegas
que non coinciden completamente na forma, temos un grande número de familias léxicas chamadas
irregulares. Nelas encontramos dous lexemas base semellantes, pero non idénticos:
Un dos lexemas pertence ao fondo tradicional do léxico galego. Trátase por tanto dunha palabra onde
podemos ver toda unha serie de trazos que caracterizan a evolución da nosa lingua desde o étimo
latino orixinario.
O outro lexema do que derivan as demais palabras da familia é unha forma culta tomada
directamente do latín e que por tanto non reflicte os cam-bios evolutivos característicos do galego,
senón todo o máis unha adaptación ortográfica.
Lama das Quendas 16 Lingua galega

17. Exemplos:
Lat. LEGE Lat. lei, leal legal, ilegal, ilegalizar, legalización, ilegalización, lexislar, le-
DIGITU ^ xislación dedo, deda, dedada, dedal, dedaleira dixital, dixitalina, díxito
Lat. STATU estado, estada, estadía estatal, estatalizar, estatalización
Lat. SOMNU sono, sonada, sonámbulo, soneca, soneira somnolencia, somnífero,
insomne
Lat. MULTU moito multitude, multiplicar, múltiple, múltiplo
Lat. PISCE peixe, peixeira piscicultura, piscícola, piscicultor, piscis
Lat. CAPSULA caixa, caixeiro, encaixar, caixista, caixón cápsula, encapsular
Lat. DOLORE dor, dorido doloroso, indoloro
4.4. Palabras populares, cultismos e semicultismos
Nas familias léxicas irregulares encontramos polo tanto palabras populares, cultismos e
semicultismos. Son palabras populares (tamén chamadas patrimoniais) as que forman parte do léxico
desde os primeiros momentos da formación da lingua. Tamén o son as derivadas e compostas
directamente delas. Estas palabras experimentaron todas as transformacións fonéticas que se
produciron no paso do latín ao galego .
As palabras semicultas son aquelas que entraron no idioma despois da súa formación (século
VIII) e polo tanto experimentaron unha evolución menos intensa ou diferente das palabras populares.
A miúdo esta evolución diferente debeuse a que o léxico semiculto era usado na súa forma latina en
ámbitos elevados (pola Igrexa, fundamentalmente) e este uso influíu na súa evolución popular: do
lat. SAECULU cabería esperar en galego a forma *sello; sen embargo temos século; de ECCLESIA
cabería esperar *ellexa, e temos igrexa, etc
Son palabras cultas as que se introduciron no idioma de forma serodia, por vía erudita, para
crear novos vocábulos. Non experimentaron polo tanto os cambios fonéticos propios das palabras
patrimoniais e semicultas; manteñen intacta –ou con lixeiros retoques ortográficos– a forma latina
orixinaria. Comparemos as formas populares anteriores con estas cultas que lles corresponden:
lunar, molar, rotación, flamíxero, nocturno, etc. As palabras cultas son moi s e mellantes en todas as
linguas románicas, como podemos comprobar se comparamos as anteriores coas súas correspondentes
castelás.
CLAVICULA chavella caravilla clavícula CATHEDRA cadeira cátedra
PLANU chan de pran plano FABULARE falar fabular
SECRETU segredo secreto CLAMARE chamar clamar
LIMPIDU limpo límpido LITIGARE lidar litigar
CAPITULU cabido capítulo CALIDU caldo cálido
ALIENARE allear alienar
Lama das Quendas 17 Lingua galega