Nvt phanquyet jw

1. Bàn v phán quy t c a Th m phán J. Weinstein
trong “v ki n da cam”
Nguy n Văn Tu n
M t chút l ch s …
Trong th i gian 14 năm (1961 – 1975) xung t quân s gi a Mĩ và Vi t Nam,
ngoài s lư ng vũ khí và n dư c kh ng l , quân i Mĩ còn s d ng n m t s hóa
ch t như là m t phương ti n quân s . Trong th i gian 10 năm (tính t 1961 n 1971),
quân i Mĩ ã phun xu ng mi n Trung và Nam Vi t Nam t ng c ng g n 77 tri u lít hóa
ch t, trong ó 64% là Ch t màu da cam [1]. Trong các hóa ch t này, c bi t là ch t c
da cam có ch a dioxin, m t hóa ch t c h i s m t mà con ngư i t ng bi t n. Chi n
d ch phun hóa ch t này b th gi i lên án gay g t và có ngư i còn cho ó là m t cu c
chi n hóa h c l n nh t th gi i [2].
Các hóa ch t này ư c s n xu t và cung c p theo ơn t hàng c a B qu c
phòng Mĩ. Tham gia vào h p ng này có hơn 20 công ti hóa ch t Mĩ, k c nh ng công
ti l n và “quen thu c” như Dow Chemical Co., Monsanto Co., Pharmacia Corp, Hercules
Inc, Occidental Chemical Corp, Ultramar Diamond Shamrock Corp, Maxus Energy Corp,
Thompson Hayward Chemical Co, Harcros Chemicals Inc, và Uniroyal Chemical Inc.
Sau khi chi n tranh ch m d t vào năm 1975, các nhà khoa h c Mĩ ti n hành m t
lo t nghiên c u qui mô trên c u quân nhân Mĩ v tác h i c a ch t c da cam hơn 20
năm li n. Các nghiên c u d ch t h c này cho th y nh ng c u chi n binh t ng b phơi
nhi m c ch t có nguy cơ b m t s b nh ung thư, ti u ư ng, và sinh con v i d t t b m
sinh cao hơn nh ng ngư i không b phơi nhi m c ch t [3].
Trư c các phát hi n khoa h c ó và hàng lo t nghiên c u trên các công nhân hãng
xư ng hóa h c t Âu châu và Mĩ, năm 1984 m t nhóm c u chi n binh Mĩ ki n các
công ti hóa ch t Mĩ v nh ng tác h i s c kh e mà h ch u ph i khi tham gia vào chi n
d ch phun c ch t. V ki n, dư i s ch trì c a Th m phán Jack Weinstein, tuy nhiên
không ư c ti n hành, mà k t thúc b ng m t th a thu n ngoài tòa. Theo th a thu n này,
các công ti hóa ch t ng ý l p ra m t quĩ y t xã h i kho ng 180 tri u Mĩ kim nh m tr
c p cho các c u chi n binh Mĩ t ng b nh hư ng b i ch t c da cam.
V ki n da cam và phán quy t
Riêng t i mi n Nam Vi t Nam, ngay t th p niên 1960s gi a lúc chi n d ch phun
hóa ch t ang nh cao, báo chí Sài Gòn ã t ng báo ng v tác h i c a ch t c da
cam. Ch ng h n như trên báo Tin Sáng (s ra ngày 26/6/1969) dư i t a “Th m h a
c a hóa ch t di t c : bào thai d d ng” cho bi t t i xã Tân H i, ph n kéo nhau n b nh
vi n T Dũ h y nh ng bào thai d d ng. Các ph n này cho bi t ch sau khi có thai

2. kho ng 2 tháng, bào thai làm cho h au n không th nào ch u ng n i, r i âm h b t
u ch y máu. Sau khi b n tin trên ư c tư ng thu t, chính quy n mi n Nam lúc ó l p
t c óng c a báo Tia Sáng, và không có dân chúng vào xem nh ng bào thai d d ng.
Sau năm 1975, Vi t Nam có thi t l p m t trung tâm chuyên nghiên c u v h u
qu c a chi n tranh, và c bi t là h u qu c a ch t c da cam trong th i chi n. Ph n
l n nh ng nghiên c u này có s h p tác c a các nhà khoa h c Mĩ, nhưng k t qu không
ư c công b trong các di n àn khoa h c qu c t . M t s ít nghiên c u ư c công b
cho th y m t s vùng t i mi n Nam v n còn nhi m c ch t khá cao. i u này cũng phù
h p v i th i gian bán h y c a dioxin là kho ng 10 năm tr lên, và phù h p v i các
nghiên c u Ý, nơi mà h u qu c a dioxin v n có th t n t i sau 30 năm.
Nhưng phía Vi t Nam trong su t g n 30 năm sau chi n tranh, vì lí do chính tr và
ngo i giao, v n không ơn ki n hay c p n chuy n b i thư ng chi n tranh như Mĩ
ã kí k t trong Hòa ư c Paris 1973. (Theo Hi p nh này, Mĩ s vi n tr cho Vi t Nam
3,25 t Mĩ kim trong vòng 5 năm, và thêm vào ó là vi n tr dư i các “hình th c khác” tr
giá 1,5 t Mĩ kim. Trong m t thư tháng 2 năm 1973 T ng th ng Richard Nixon vi t cho
Th tư ng Ph m Văn ng, ông cho bi t Mĩ s góp ph n gi i quy t các trư ng h p m t
mát, di t n vì chi n tranh và c ng hi n vào công cu c phát tri n công nghi p mi n B c
Vi t Nam.) V l i, g n như là m t mâu thu n v i các qui ư c qu c t , còn có qui nh
r ng vì ch quy n qu c gia, các nư c n n nhân chi n tranh không th âm ơn ki n các
nư c gây ra tai h a chi n tranh n u các nư c này không ch p thu n! Thành ra, trong
th c t , r t ít trư ng h p n n nhân chi n tranh ư c b i thư ng; ch có nh ng trư ng h p
cá nhân ph m t i chi n tranh b truy t trư c tòa án qu c t dư i áp l c c a nư c th ng
tr n như trư ng h p Rwanda và Nam Tư g n ây. V n còn l i là ch có th ki n các
công ti hóa ch t như c u chi n binh Mĩ ã làm.
u năm ngoái (ngày 30/1/2004), H i n n nhân ch t c da cam Vi t Nam quy t
nh ơn ki n các công ti hóa ch t Mĩ. Các công ti này b truy t v i 10 t i ph m, k
c t i ph m chi n tranh, làm l i b t chính, gây thương tích cho thư ng dân, v.v. V ki n
tuy còn trong giai o n u nhưng ã gây ư c chú ý c a th gi i v n n nhân dioxin
Vi t Nam (b i vì trư c ây nói n dioxin ngư i ta ch nghĩ n c u chi n binh Mĩ). Dư
lu n th gi i ng lo t và nhi t tình ng v phía các n n nhân. Hàng tri u ch kí c a
công dân Vi t Nam và công dân ngoài Vi t Nam trên kh p năm châu là m t bi u hi n s
ng h c a h dành cho n n nhân Vi t Nam.
Sau m t th i gian ng n xem xét b ng ch ng và lí lu n t phía nguyên ơn và b
ơn, ngày 10/3/2005 Th m phán Jack Weinstein thu c tòa án a h t Brooklyn, New
York, công b phán quy t trong m t tài li u dài 233 trang [4]. Trong b n phán quy t dài
và ph c t p, ông Weinstein c p n các trư ng h p ki n cáo trư c ây, n các khía
c nh lí thuy t c a lu t pháp Mĩ và lu t pháp qu c t , và k t lu n r ng: “Các yêu sách c a
phía nguyên ơn không có cơ s pháp lí dư i b t c lu t n i a, hay lu t qu c gia, hay
lu t ti u bang, hay lu t qu c t . V ki n không ư c xét x .” (There is no basis for any

3. of the claims of plaintiffs under the domestic law or any nation or state or under any form
of unternational law. The case is dismissed.)
Chi ti t b n phán quy t c a Th m phán Weinstein tương i ph c t p, nhưng có
th chia thành 2 ph n: m t ph n liên quan n các khía c nh pháp lí, và m t ph n liên
quan n các khía c nh khoa h c. V các khía c nh pháp lí, có nh ng i m chính như
sau (các s trang c p n trong các o n văn sau ây là s trang trong b n phán quy t
c a ông Weinstein):
Th nh t, ông cho r ng H i n n nhân ch t c da cam Vi t Nam (còn g i t t theo
ti ng Anh là VAVA) là m t t ch c b t v l i, ngoài chính ph , có tư cách i di n cho
n n nhân, và có tư cách pháp nhân ơn ki n các công ti hóa ch t t i Mĩ (trang 73-4).
V i phán quy t này, ông bác b m t trong nh ng cáo bu c khá gư ng ép c a phía b ơn
(các công ti hóa ch t) cho r ng vì Vi t Nam là m t qu c gia do ng C ng s n lãnh o,
t t c nh ng gì và nh ng ai làm u áng nghi ng .
Th hai, Th m phán Weinstein bác b lu n i m c a phía b ơn r ng h ch làm
theo ơn t hàng c a Chính ph Mĩ mà thôi, và lúc ó Chính ph Mĩ cũng bi t v s
c h i c a hóa ch t; do ó n u ki n thì ki n Chính ph Mĩ ch không ph i các công ti
(trang 11). Tư ng c n nh c l i, trư c ây (năm 1984) h cũng lí lu n như th trong phiên
tòa c a các c u chi n binh Mĩ. Ông Weinstein không ng ý v i l p lu n này; ông cho
r ng các công ti ph i ch u trách nhi m v s n ph m c a h . Ông nói thêm r ng các công
ti không th nói r ng h ch làm theo ơn t hàng, vì h có th t ch i h p ng n u h
mu n (trang 154).
Th ba, trư c l p lu n c a phía b ơn (và B Tư pháp Mĩ) cho r ng v ki n có
th gây tr ng i n vi c thi hành các chính sách bang giao c a Mĩ trên trư ng qu c t
( i m này còn ư c g i là v n h c thuy t chính tr - political question doctrine), ông
Weinstein cho r ng ông không th y m t nh nghĩa ch t ch nào v v n này, hay nó
th c s có nghĩa gì. Ông phê phán B tư pháp Mĩ mu n ng ngoài lu t pháp qu c t và
có m t s “th i phòng” v quy n l c hành pháp (trang 116). Ông kh ng nh r ng nư c
Mĩ không n m ngoài lu t pháp qu c t , và tòa án có vai trò b o m các cơ quan hành
pháp Mĩ ph i tuân th theo lu t pháp qu c t . ây là m t phán quy t quan tr ng, vì các
lu t sư c a chính ph Mĩ cho r ng cơ quan hành pháp Mĩ (như t ng th ng) có th quy t
nh lu t pháp qu c t nào mà h mu n tuân hành và lu t nào h không mu n tuân hành.
Th tư, ông Weinstein cho r ng các nguyên ơn có th d a theo lu t pháp qu c t
ki n các công ti hóa h c, b i vì các công ti này không có c ân mi n t t các lu t
pháp qu c t liên quan n cá nhân (trang 16 và trang 141). Nói cách khác, chi n
th ng phiên tòa và ư c b i thư ng thi t h i, phía nguyên ơn c n ph i ch ng minh r ng
các công ti ã vi ph m lu t qu c t . ây không ph i là chuy n ơn gi n, nh t là trong
các tòa án Mĩ. Th t v y, th ng ki n, phía nguyên ơn ph i ch ng minh cho ư c r ng
(a) vi c s d ng hóa ch t di t c là b t h p pháp dư i lu t qu c t , (b) các công ti bi t
trư c s n ph m c a h s ư c dùng cho m c ích gì (c) h cung c p s n ph m và tr

4. thành k “tòng ph m” (trang 141). Theo ý ki n c a Th m phán Weinstein phía nguyên
ơn có th ch ng minh (b) và (c), nhưng không ch ng minh ư c (a).
Ông Weinstein cho r ng các nguyên ơn chưa ch ng minh ư c r ng vi c s
d ng hóa ch t di t c là m t hành ng vi ph m lu t pháp qu c t (trang 17). Ông cho
r ng lúc ti n hành chi n d ch s d ng hóa ch t Vi t Nam, chưa có m t qui ư c nào c m
dùng thu c di t c trong chi n tranh (dù ngày nay, qu c t ã có nh ng qui ư c này).
ây chính là m t lí do chính ông bác ơn c a phía nguyên ơn.
Tư ng c n nh c l i r ng Qui ư c Hague (còn g i là Hague Convention) năm 1907
c m dùng “ c ch t và vũ khí t m c ch t” trong các cu c xung t quân s [5]. Qui
ư c Hague còn gi i h n quy n c a các phe tham chi n s d ng các phương ti n gây
thương tích m t cách không c n thi t cho i phương [6]. Qui ư c Hague 1907 sau này
còn ư c c ng c thêm b ng Ngh nh Geneva năm 1925 (Geneva Protocol of 1925).
Ngh nh Geneva c m dùng các ch t hơi ng t, các c ch t, và các lo i khí c (nói
chung là vũ khí hóa h c) trong chi n tranh [7].
Trong th i gian chi n tranh, gi a lúc Mĩ phun c ch t xu ng Vi t Nam, năm
1969 i h i ng Liên hi p qu c (UN General Assembly) thông qua ngh quy t v i
tuyên b r ng ch t c da cam là m t vũ khí hóa h c và yêu c u c m oán vi c s d ng
vũ khí này cũng như các vũ khí sinh h c. Như v y, chính sách và chi n d ch phun c
ch t da cam c a Mĩ xu ng các nơi dân cư t i Vi t Nam ã vi ph m các i u kho n v qui
ư c chi n tranh.
Th năm, v n b i thư ng chi n tranh không áp d ng trong trư ng h p này, vì
ây không ph i là m t phiên tranh t ng gi a hai chính ph , mà là gi a hai nhóm cá nhân
(trang 117, 124). Ông Weinstein ghi nh n r ng v n b i thư ng chi n tranh không
ư c ưa ra bàn th o sau khi chi n tranh ch m d t, khác v i trư ng h p Th chi n th II
và các cu c chi n khác (trang 121). ây là m t phán quy t có ý nghĩa, b i vì các công ti
hóa ch t và lu t sư c a chính ph Bush c khăng khăng cho r ng phía nguyên ơn òi b i
thư ng chi n tranh (làm như òi h i này – n u có th t – là m t t i ph m v y!) Nhưng
ông Weinstein không c p r ng B trư ng ngo i giao Mĩ lúc ó là Henry Kissinger có
h a b i thư ng cho Vi t Nam trong hòa ư c Paris 1973, nhưng sau này thì b i ư c.
Th c ra, năm 1997 chính ph Vi t Nam l i b i thư ng cho Mĩ vì món n cũ c a chính
quy n Vi t Nam C ng Hòa. Phân n a s ti n này dành cho các quĩ h c b ng.
V các khía c nh khoa h c và b ng ch ng, b n phán quy t có nh ng i m chính như
sau:
Th nh t, Th m phán Weinstein cho r ng ch t màu da cam ch là m t hóa ch t
di t cây c ch không ph i là ch t c, dù ông công nh n ch t này có ch a dioxin và
dioxin là m t c ch t (trang 60-1). Ông còn cho r ng các nh hư ng x u c a ch t c
da cam ch là “h qu ph ” (“collateral consequences”) ch không ph i do c ý làm t n

5. thương n con ngư i. Có th nói ây cũng chính là m t phán quy t y u t nh t c a
Weinstein mà ch c ch n các lu t sư s kháng ki n l n sau.
Phán quy t này còn mang tính “ch c ng tóc làm ba” và mâu thu n. Trong gi i
khoa h c th gi i, ai cũng bi t dioxin là m t c ch t s 1 mà con ngư i bi t n, và nó
là m t thành ph n c a ch t c da cam. Công nh n ch t màu da cam có ch a dioxin và
công nh n dioxin là m t c ch t, y th mà cho r ng ch t màu da cam ch là thu c di t
cây c ch không ph i c ch t rõ ràng là m t mâu thu n.
Th hai, ông Weinstein cho r ng chi n d ch s d ng hóa ch t Vi t Nam không
có ý nh gây t n thương, au n cho con ngư i, mà ch nh m m c tiêu di t cây c
(trang 175-6). Ông cho r ng nh ng t n h i trên dân chúng là h qu ph (ông dùng ch
“collateral harmful consequences for humans”, trang 184), ch không c ý. Do ó, các
cáo bu c c a phía nguyên ơn như tra t n, gi t ngư i phi pháp, và di t ch ng không th
áp d ng trong trư ng h p này, b i vì nh ng hành vi này c n ph i có ý thì m i áp d ng
lu t pháp qu c t ư c.
ây, hình như ông Weinstein l n l n gi a b ơn (các công ti hóa ch t) v i
ngư i s d ng hóa ch t (lính Mĩ). Ngư i lính có th không bi t s c h i c a hóa ch t
và không c ý gi t ngư i hay gây t n thương cho dân chúng b ng hóa ch t. Nhưng
các công ti bi t rõ s n ph m c a h có n ng dioxin cao và bi t rõ r ng s n ph m c a
h s dùng h y di t môi trư ng. ây là i m c n ph i xem xét kháng ki n. Các
công ti s n xu t thu c lá và asbestos cũng có th nói s n ph m c a h âu có ý gi t ngư i
(và trư c kia h cũng không bi t tác h i c a thu c lá), nhưng trong th c t các s n ph m
này có kh năng gi t ngư i, và các công ti s n xu t ã b ph t ph i b i thư ng thi t h i
cho n n nhân.
Th ba, Th m phán Weinstein không th y thuy t ph c b i các lu n i m c a phía
nguyên ơn v nguyên nhân b nh t t. M t m t, ông ch p nh n r ng nguyên ơn b phơi
nhi m c ch t, m t khác ông không tin r ng các nghiên c u trong quá kh ã ch ng
minh các c ch t này là nguyên nhân gây b nh cho nguyên ơn (trang 18). m t o n
sau, ông còn cho r ng nh ng cáo bu c v b nh t t c a phía nguyên ơn mang tính “giai
tho i”, chuy n v t (“anecdotal evidence”) vì phía nguyên ơn chưa ti n hành m t nghiên
c u qui mô d ch t h c (trang 42). Ông thêm r ng trư ng h p các c u chi n binh Mĩ
ư c b i thư ng vào năm 1984 không áp d ng ư c cho các nguyên ơn, b i vì nh n
ti n tr c p c a h (c u chi n binh Mĩ) không c n n ch ng c v nguyên nhân.
ây là m t phán quy t khó hi u nh t. Ông Weinstein không nói r ng các cáo
bu c v b nh tr ng c a phía nguyên ơn là gi d i (như m t s báo chí tư ng thu t sai)
hay không có liên h v i ch t c da cam, ông ch nói r ng chưa có y b ng ch ng
v nhân qu (cause-and-effect) ưa n m t k t lu n trong tòa án Mĩ. Th c ra, n u
nói v cái g i là ch ng minh m i liên h nhân qu thì nó i ra ngoài ph m vi c a y khoa.
Trong y khoa và khoa h c, không có cái g i là “ch ng minh”, mà ch có b ng ch ng có
nh t quán hay không nh t quán v i gi thuy t hay không mà thôi. Trong y t công c ng,

6. ngư i ta không có và s không bao gi có (ngo i tr c ý gi t ngư i) cái xa x th
nghi m b ng cách cho n n nhân u ng dioxin xem có b nh hay không. Không ai bi t
m t cách chính xác cơ ch gây tác h i c a thu c lá, nhưng vì ngư i hút thu c có nhi u
b nh so v i ngư i không hút thu c lá, và s th t ó cũng xã h i h n ch t hút thu c
lá. Tương t , chưa ai bi t chính xác nh ng cơ ch sinh h c gây tác h i c a ch t c da
cam và dioxin, nhưng s th t là c u chi n binh Mĩ và Vi t Nam t ng b phơi nhi m c
ch t có nguy cơ sinh con v i d t t b m sinh cao, và s th t ó cũng phù h p v i gi
thuy t gây tác h i c a c ch t da cam.
Trong các trư ng h p khác v b i thư ng do nhi m c ch t (như trư ng h p
“Erin Brockovich” California như c p n trong phán quy t), nguyên ơn ch c n
trưng bày b ng ch ng cho th y t l b nh t t trong nhóm b nhi m c ch t cao hơn nhóm
không b nhi m (và ó không th là m i liên h nhân qu ) v n ư c xem là b ng ch ng
thuy t ph c. Trong trư ng h p này, có nghiên c u cho th y trong th i gian t 1955-1964
(trư c khi có chi n d ch phun c ch t) t l d t t thai nhi trong 3 làng là 2,1%, và gi a
nh ng năm 1965-1974 (sau khi chi n d ch da cam) thì t l này trong 3 làng trên tăng n
5% (Trích t bài báo trong t p san Environmental Health Perspectives 2000; 108: s 10),
và dùng lí lu n c a trư ng h p Erin Brockovich, ngư i ta cũng có th xem ó là b ng
ch ng v tác h i c a ch t c da cam. Do ó, vi c òi h i b ng ch ng c a Weinstein
xem ra là m t òi h i quá máy móc!
Tuy nhiên, cho r ng trư ng h p c a các c u chi n binh Mĩ không áp d ng thì qu
là ki u nói “lư ng chu n” (double standard) b i vì trong th c t , chính ph Mĩ ch b i
thư ng cho nh ng c u chi n binh nào m c nh ng b nh mà có b ng ch ng cho th y là
chúng có liên quan n ch t c da cam. Xin nêu m t ví d c th : u năm nay 2003,
m t thông cáo báo chí t Vi n Y khoa Mĩ (Institute of Medicine; tr c thu c Vi n Hàn
lâm Khoa h c Mĩ) cho bi t, sau khi duy t xét qua 6 công trình nghiên c u v nh hư ng
c a dioxin (trong vòng 2 năm qua), các nhà khoa h c tuyên b h ã có b ng ch ng
k t lu n r ng dioxin là nguyên nhân gây ra ch ng ung thư b ch c u mãn tính (t c là
Chronic lymphocytic leukemia, hay CLL). Trư c ây, ngư i ta t ng nghi ng CLL có
liên h v i dioxin, nhưng b ng ch ng khoa h c chưa ư c rõ ràng; nay thì m i liên h ó
coi như ã ư c kh ng nh. i u quan tr ng là các d ki n khoa h c này không ph i
xu t phát t nghiên c u trên c u quân nhân Mĩ, mà t các nghiên c u trên các công nhân
làm vi c trong các hãng xư ng hóa ch t. N u d a vào cách th m nh b ng ch ng c a
ông Weinstein, ngư i ta cũng có th nói r ng chưa có b ng ch ng v m i liên h gi a
dioxin và CLL! Th nhưng chính ph Mĩ nghĩ khác: V i phát hi n m i này, chính ph
Mĩ tuyên b là h s ng ý b i thư ng cho c u quân nhân Mĩ, nh ng ngư i t ng tham
chi n Vi t Nam, n u h m c ch ng b nh CLL. N u chính ph Mĩ ch p nh n nh ng
b ng ch ng gián ti p nhưng có cơ s khoa h c như th thì hà c gì chánh án Weinstein
l i yêu c u b ng ch ng t phía Vi t Nam?
Th tư, v v n trách nhi m c u tr , Th m phán Weinstein cho r ng Tòa án
không có quy n ra l nh các công ti ph i làm công tác c u vi n, như làm s ch môi trư ng
t i các vùng b nhi m, vì ông cho r ng vi c ó không th thi hành ư c, vì tòa án Mĩ

7. không th i n m t qu c gia khác giám sát vi c th c thi. V l i, Weinstein cho r ng
tòa án Mĩ không có quy n pháp lí ra l nh cho các công ti ph i làm công tác c u vi n.
ây có l là m t khi m khuy t c a lu t pháp Mĩ, b i vì các công ti Mĩ có th i quanh
th gi i và h y di t môi trư ng các nư c khác, nhưng các tòa án Mĩ không có quy n ra
l nh cho h làm s ch môi trư ng!
Th năm, Th m phán Weinstein m m t cánh c a cho vi c kháng ki n v i kh
năng là nhi u thông tin v ch t c da cam s ư c trình bày thêm. Ông vi t r ng n u
Tòa phúc th m không ng ý v i nh ng phán quy t c a ông, thì tòa án s s n sàng xem
l i v n v i i u ki n ph i có nhi u d ki n d ch t h c v m i liên h gi a b nh t t và
ch t c da cam (trang 128).
Vài kinh nghi m và bài h c
Có th nói nh ng v n liên quan n h qu c a chi n d ch phun c ch t da
cam trong th i chi n tranh Mĩ – Vi t chưa bao gi ư c th o lu n n nơi n ch n
ch n pháp ình. Kho ng 20 năm v trư c khi các c u chi n binh Mĩ ki n các công ti hóa
ch t Mĩ v nh ng tác h i s c kh e mà h ch u ph i khi tham gia vào chi n d ch phun c
ch t, và v ki n ư c k t thúc b ng m t th a thu n ngoài tòa mà theo ó các công ti hóa
ch t ng ý l p ra m t quĩ y t xã h i nh m tr c p cho các c u chi n binh Mĩ t ng b
nh hư ng b i ch t c da cam. R i nay, v ki n do H i n n nhân ch t c da cam Vi t
Nam ơn, cũng dư i s ch t a c a chánh án Weinstein, cũng ư c k t thúc b ng m t
phán quy t có th hi u theo nghĩa thông thư ng là “không nên ti n hành”.
Có th hi u ý nghĩa ng sau c a phán quy t trên là các gi i ch c tư pháp Mĩ
không mu n phiên tòa ti n hành, b i vì có l h không mu n nh ng s th t v c ch t
da cam ư c phơi bày trư c công chúng và trư c tòa. N u nh ng s th t l ch s v m c
ích, qui mô và h qu c a chi n d ch dùng c ch t da cam ư c phơi bày trư c công
chúng, các gi i ch c và kĩ ngh Mĩ ch c ch n s không tho i mái và th m chí c m th y
h ã ph m ph i l i l m. Cũng c n ph i nh c l i m t s th t ây là chi n d ch phun
c ch t da cam ã ư c quy t nh t m t quy n l c cao nh t nư c Mĩ: [c u] T ng
th ng John F. Kennedy. Ngay c nh ng a i m phun c ch t cũng ph i qua s phê
chu n c a t ng th ng Kennedy hay Nhà tr ng. Do ó, nói n trách nhi m ây là nói
n trách nhi m c a cơ quan quy n l c cao nh t nư c Mĩ, ch không ch các công ti hóa
ch t mà h v n khăng khăng cho r ng h ch làm theo ơn t hàng c a chính ph Mĩ.
Cái cơ h i mà v ki n em l i không ch có ý nghĩa h n ch trong các n n nhân
ch t c da cam Vi t Nam, mà còn em l i m t thông i p hòa bình cho th gi i. Như
ã có l n phát bi u, v ki n này làm cho công lu n th gi i th c t nh, b i vì qua các
thông tin liên quan, th gi i m i nh n ra r ng không ch c u quân nhân Mĩ, mà còn có
m t c ng ng l n t i Vi t Nam v n còn b nh hư ng b i c ch t da cam. úng như
Philip Jones Griffith, nhi p nh gia tác gi cu n sách “Agent Orange: ‘Collateral
Damage’ in Vietnam,” vi t: “Vi t Nam là m t phòng thí nghi m nơi mà ngư i ta có th
phát hi n ư c s tàn sát c a dioxin v n còn ti p di n m t cách ch m ch p,” nhưng “Th t

8. là áng ti c, không ai có hành ng gì [trư c th m tr ng dioxin].” Chi n d ch dùng c
ch t da cam t i Vi t Nam ã s n sinh ra m t danh t m i trong kho tàng ng v ng ti ng
Anh: ecocide (t m d ch: tiêu di t môi sinh). Hi p ư c Geneva ph i thay i i u kho n
ngăn ng a m t chi n d ch như th tái di n trên th gi i. Do ó, v ki n còn là m t l i
c nh cáo nh ng th l c mu n gây chi n bi t r ng h qu c a m t chi n tranh hóa h c s
còn kéo dài cho dù cu c chi n ã ch m d t ba th p niên.
V ki n còn cho chúng ta m t cơ h i nhìn l i chính chúng ta rút ra nh ng
bài h c và kinh nghi m. Bài h c quan tr ng nh t qua v ki n này, theo tôi, là v n
nghiên c u khoa h c và b ng ch ng. Th m phán Weinstein nh n xét r ng phía Vi t Nam
thi u b ng ch ng v tác h i c a c ch t da cam vì thi u m t nghiên c u qui mô d ch t
h c. ây không ph i là m t nh n xét thi u cơ s , b i vì ph i th ng th n nhìn nh n
r ng v phía Vi t Nam, có th nói v n nghiên c u ch t c da cam là m t s b l cơ
h i. Hơn m t ph n tư th k sau khi chi n tranh ch m d t, Vi t Nam v n chưa ti n hành
nh ng nghiên c u qui mô, có h th ng xác nh m c nghiêm tr ng cũng như tác
h i c a dioxin trong s c kh e c a ngư i Vi t Nam, hay có nhi u nghiên c u riêng l
nhưng ít khi nào ư c công b trên các di n àn khoa h c th gi i.
Trong su t th i gian 30 năm qua, ch có 6 bài báo khoa h c t Vi t Nam (nhưng 4
bài là do các nhà khoa h c Mĩ ng tên!) ư c công b trên các t p san khoa h c qu c t .
Và, ngay c nh ng nghiên c u này, không nh ng còn ít v s lư ng mà cũng ch ng cao
v ch t lư ng. Dù i u này cũng có th gi i thích ư c vì v n tài tr cho nghiên c u
còn quá h n ch , nhưng s th t v n là s th t: nghiên c u t Vi t Nam còn quá ít, n u
không mu n nói là “không có gì”. ây, tôi th y c n ph i nh n m nh hai ch “công
b ”, b i vì như nói trên trong th c t Vi t Nam ã t ng thu th p d ki n, nhưng các d
ki n này hình như ít khi nào, th m chí chưa bao gi , ư c công b trên các t p san y h c
qu c t , và do ó th gi i v n không bi t gì. Tôi cho r ng ó là m t i u r t áng ti c,
không ch trên phương di n khoa h c mà còn trên phương di n o c i v i n n nhân
c a c ch t. Nhà nghiên c u c n và nên công b nh ng d ki n ó th gi i bi t ư c
tác h i c a c ch t.
Kinh nghi m t Mĩ và Ý như trình bày trư c ây [8] cho th y nghiên c u tác h i
lâu dài c a c ch t da cam hay dioxin là m t vi c làm hoàn toàn kh dĩ. Trong cu n
sách m i xu t b n (Ch t c da cam, dioxin và h qu , Nhà xu t b n Tr , 2004), tôi ã
bàn tương i chi ti t v ba nh hư ng nghiên c u, mà tôi xin tóm lư c như sau: Th
nh t, phát tri n cho ư c m t phương pháp ư c nh m c phơi nhi m c ch t cho
t ng cá nhân trong nh ng vùng t ng b nh hư ng c ch t; th hai, thi t l p m i liên h
gi a m c phơi nhi m c ch t da cam và các b nh như ung thư, d t t b m sinh, ti u
ư ng, và t l gi i tính; th ba, th m nh tác h i c a dioxin hay c ch t da cam i v i
c u trúc di truy n (gen).
t ư c nh ng m c tiêu trên, chúng ta c n ph i thi t k m t chương trình
nghiên c u cho có h th ng khoa h c. Nói có “h th ng khoa h c” có nghĩa là các công
trình nghiên c u trong chương trình này ph i ư c t ch c và ti n hành theo các nguyên

9. t c khoa h c sao cho k t qu có th công b trên các di n àn khoa h c qu c t và sao
cho ng nghi p trên th gi i công nh n. (Hi n nay, cũng có m t vài công trình nghiên
c u nh trong nư c, nhưng k t qu chưa ư c gi i khoa h c qu c t ánh giá úng m c
vì các khi m khuy t liên quan n phương pháp khoa h c).
Trư c m t m t công trình nghiên c u có th ti n hành ngay. Năm 1991-1992 các
nhà khoa h c Mĩ và Vi t Nam o n ng dioxin trên 3.243 i tư ng kh p ba mi n t
nư c và k t qu ã ư c công b vào năm 1995 [9]. ây là m t nghiên c u r t t n kém,
nhưng r t ti c là d ki n chưa ư c t n d ng úng m c. V n t ra là sau 10 năm,
tình tr ng s c kh e c a nh ng i tư ng này ra sao: nh ng ngư i có n ng dioxin cao
(hay th p) vào năm 1991-1992 thư ng hay m c nh ng b nh gì trong 10 năm sau ó, hay
nguy cơ t vong có liên h gì n n ng dioxin hay không. tr l i nh ng câu h i
này (và cũng là m t cách cung c p b ng ch ng v nh hư ng c a ch t c da cam trên
s c kh e n n nhân) m t nghiên c u có th ư c thi t k r t ơn gi n: tái thu th p các
thông tin v s c kh e c a nh ng i tư ng này, và sau ó ti n hành phân tích m i liên h
gi a n ng dioxin và b nh t t. ây là m t nghiên c u hoàn toàn kh thi, b i vì thông
tin ban u ã có, ch c n thu th p thêm thông tin k ti p mà thôi.
T t nhiên khó khăn thì v n ang tr c ch y, nhưng khó khăn không th là hàng
rào ngăn c n m t công trình nghiên c u như th , mà là nh ng thách th c chúng ta c n
gi i quy t m t cách sáng t o. Không th th ng nói khó khăn mà không b t tay làm.
Ch khi nào chúng ta ti n hành nghiên c u thì m i có s li u công b , làm cơ s
cho các àm phán và ph n bi n v i phía các công ti hóa ch t Mĩ. Tôi tin r ng v i quy t
tâm c a lãnh o và các nhà nghiên c u trong và ngoài nư c m t chương trình nghiên
c u như th có th em l i nhi u k t qu có ích không ch cho n n nhân c a c ch t da
cam, mà còn c ng hi n nhi u tri th c quan tr ng cho th gi i y h c.
V n o c và “b i thư ng”
Có m t s th t c n ph i nêu ra ây là trong quá trình v n ng cho v ki n, tuy
có hàng tri u ch kí ng h c a nhi u b n bè trên th gi i, nhưng con s ch kí t ngư i
Vi t h i ngo i thì r t ít. Có l m t ph n là do nh ng ngư i i u hành các cơ s truy n
thông Vi t ng h i ngo i t thái ch ng l i t t c nh ng gì xu t phát Vi t Nam mà h
v n có thành ki n là c a “C ng s n Vi t Nam”, nên h u qu là h u h t các cơ s truy n
thông h i ngo i u im l ng, th m chí có ngư i còn ch ng l i cu c v n ng, vì h cho
r ng vi c ó ch làm l i cho “c ng s n”! M t vài cá nhân, ư c m t vài cơ s truy n
thông h i ngo i trân tr ng gi i thi u là “nhà nghiên c u khoa h c”, thì tìm nh ng lí l
c c kì u trĩ và phi khoa h c nói ngư c l i các lu n i m c a phía nguyên ơn. M t
s khác thì có quan i m cho r ng n u phiên tòa k t thúc có l i cho phía nguyên ơn thì
s ti n b i thư ng s ch ng n tay n n nhân mà ch n m âu ó trong các cán b .
Nh ng hi u l m và thái trên làm cho m t b ph n l n trong c ng ng ngư i Vi t h i
ngo i th ơ trư c m t v n h t s c l n cho ng bào trong nư c.

10. Nhưng nói n hai ch “b i thư ng” có ph i là nói n chuy n n n nhân òi ti n
t các công ti hóa ch t Mĩ hay không? Th c ra trong ơn ki n, các n n nhân không
c p c th v n này, mà m t ph n l n ch nêu ra nh ng cáo bu c v vi ph m lu t pháp
qu c t . Thành ra, trong tình hình quan h Vi t – Mĩ ngày càng t t p như hi n nay,
m t v n t ra nh ng thành ph n liên i trong chi n d ch phun c ch t ph i làm gì
hàn g n v t thương chi n tranh, khép l i m t chương l ch s au lòng.
Các văn ki n qu c t v quy n con ngư i (human rights) như Qui ư c v b o v
quy n con ngư i và các quy n t do cơ b n năm 1953 (European Convention for the
Protection of Human Rights and Fundamental Freedoms) [10] và Qui ư c c a Mĩ v
quy n con ngư i năm 1978 (American Convention on Human Rights) u có li t kê i u
kho n v b i thư ng chi n tranh [11]. Theo các qui ư c này, các thành ph n tham chi n
hay l c lư ng vũ trang c a thành ph n tham chi n vi ph m i u kho n c a Qui ư c
Hague 1907, n u ư c yêu c u, ph i ch u trách nhi m b i thư ng cho n n nhân [12].
Quy n ư c b i thư ng là m t quy n không th tách r i kh i các qui ư c qu c t v
quy n con ngư i và qui ư c chi n tranh. Quy n ư c b i thư ng sau chi n tranh ư c
ghi nh n và ch p nh n b i các qu c gia trên th gi i. G n ây, o lu t Rome v Tòa án
t i ph m qu c t cũng thi t l p m t quĩ tài tr (trust fund) cho n n nhân chi n tranh và
gia ình c a h [13].
Tuy trên văn b n là như th , song trong th c t thì r t ph c t p, b i vì v n có
liên quan n quan h chính tr , ngo i giao, và kinh t gi a các phía lâm chi n. G n như
là m t mâu thu n v i các qui ư c qu c t , còn có qui nh r ng vì ch quy n qu c gia,
các nư c n n nhân chi n tranh không th âm ơn ki n các nư c gây ra tai h a chi n
tranh n u các nư c này không ch p thu n! Sau th chi n th II, các nhà nư c ng minh
th ng tr n thi t l p m t tòa án quân s (g i là Tokyo Trial) truy t m t s ngư i Nh t
(chính xác là 28 cá nhân) ã có hành ng ph m t i chi n tranh, nhưng song song v i
truy t t i ph m chi n tranh, các nư c ng minh cũng ra K ho ch hòa bình Marshall
(Marshall Peace Plan), mà theo ó, Mĩ vi n tr cho m t Nh t dư i hình th c u tư kinh
t và h tr kĩ thu t.
Trong trư ng h p Vi t Nam, có l cách th c t là thi t l p m t quĩ tài tr qu c t
cho n n nhân ch t c da cam t i Vi t Nam. Quĩ này s do các nư c trên th gi i t ng
tham chi n Vi t Nam, k c có l ph n l n t Mĩ, óng góp. Quĩ nên ư c m t h i
ng qu c t ng ra qu n lí và i u hành d a vào nh ng tiêu chí nghiêm ng t mà m i
bên u nh t trí. Vài vi c làm c th mà quĩ này có th ti n hành như:
M t, t ch c i u tr nh ng b nh ư c công nh n là do phơi nhi m c ch t gây
ra (như ung thư, d t t b m sinh, ti u ư ng, b nh da, v.v.), t o công ăn vi c làm cho
nh ng cư dân trong các vùng b nhi m (như l p ra nh ng trư ng hay trung tâm d y ngh
theo mô hình c a trung tâm do ông Tr n Duyên H i i u hành Hà N i), l p b nh xá và

11. trư ng h c nâng cao i s ng v t ch t và trình văn hóa cho n n nhân và cư dân t i
nh ng nơi b nhi m c ch t.
Hai, quĩ nên b ra m t s ngân kho n làm s ch môi trư ng t i nh ng nơi b
nhi m n ng như Biên Hòa, A Lư i, A Sao, v.v. Hi n nay, k t qu c a nhi u nghiên c u
cho th y t i các a i m này, n ng dioxin r t cao, có khi cao hơn 130 l n n ng an
toàn cho phép, vì ch t c ã l ng ng xu ng lòng t, nh t là các nơi bùn l y. Do ó,
nhu c u làm s ch môi trư ng t i nh ng nơi này ph i ư c xem là m t ưu tiên hàng u.
Ba, quĩ tài tr nên h tr và giúp thành l p m t vi n nghiên c u qu c t v
ch t c da cam và dioxin. Vi n s qui t nhi u chuyên gia trên th gi i v hóa h c, y
h c, môi trư ng h c và d ch t h c ti n hành nh ng nghiên c u cơ b n cũng như
nghiên c u lâm sàng xác nh cơ ch tác h i c a dioxin và ch t c da cam trên con
ngư i và môi trư ng. Vi n cũng có th ph c v như là m t trung tâm ào t o các nhà
khoa h c tương lai chuyên v môi trư ng h c và y t - môi trư ng h c. ây là m t vi c
làm mang ý nghĩa qu c t vì nó s cung c p thông tin khoa h c quí báu vào kho tàng tri
th c c a con ngư i v tác h i c a dioxin.
Nư c c th i h u chi n ghi nh n trách nhi m v sai l m c a c trong th
chi n th II, không ch vì n n nhân c a chi n tranh, mà còn vì tương lai nư c c.
Ngư i c hi u r ng m t qu c gia không dám nhìn nh n cái sai trái c a mình trư c con
em mình và trư c th gi i thì không th nào khôi ph c o c ư c. Do ó, v n còn
có m t ý nghĩa l n hơn ây: Trong tương lai kh năng mà nư c Mĩ gây nh hư ng tích
c c n th gi i tùy thu c vào uy tín o c c a Mĩ. M t nư c Mĩ vĩ i và hào hi p
ch có th xây d ng trên n n t ng o c v ng m nh. Ngư i Mĩ t ng ghi nh n r ng
không ch Mĩ mà còn có nhi u ngư i khác trên hành tinh này cũng có quy n s ng, quy n
t do, quy n mưu c u h nh phúc như ngư i Mĩ. Trong trư ng h p n n nhân ch t c da
cam, ngư i Mĩ cũng có th b t u v i m t trong nh ng chân lí quan tr ng nh t: ó là
nên nh n lãnh trách nhi m v nh ng tác h i c a c ch t trong th i chi n.
Chú thích
[1] Xem chương III trong sách “Ch t c da cam, dioxin và h qu ”, Nguy n Văn Tu n,
Nhà xu t b n Tr , Thành ph H Chí Minh, 2004.
[2] “Vietnam: ‘The Biggest Chemical War’ in History”, Le Nouvel Observateur, s ra
ngày 14/3/2004. Ngoài ra, Tháng Tư năm 2002, m t cu c h i th o khoa h c t i i h c
Yale, qui t nhi u nhà khoa h c môi trư ng hàng u trên th gi i, h xem xét và ánh
giá nh ng b ng ch ng nghiên c u khoa h c m i nh t, và i n k t lu n r ng chi n d ch
phun hóa ch t da cam trong th i chi n là m t “cu c chi n tranh hóa h c l n nh t trong
l ch s nhân lo i.”

12. [3] Xem chương X trong sách “Ch t c da cam, dioxin và h qu ”, Nguy n Văn Tu n,
Nhà xu t b n Tr , Thành ph H Chí Minh, 2004.
[4] Nguyên văn b n phán quy t (ti ng Anh) có th xem t i a ch sau ây:
http://www.ffrd.org/AO/10_03_05_agentorange.pdf và http://Vietnam-Dioxine.org
[5] Section 2, Chapter 1, Article 23 of Convention (IV) respecting the Laws and
Customs of War and Land and its annex: Regulations concerning the Laws and Customs
of War on Land. The Hague, 18 October 1907.
[6] Tài li u ã d n s [5], Article 22.
[7] Protocol for the Prohibition of the Use of Asphyxiating, Poisonous or Other Gases,
and of Bacteriological Methods of Warfare. Geneva: 17 June 1925.
[8] Xem lo t bài trên báo Ngư i lao ng 12/3/2005, “Dioxin và kinh nghi m t
Seveso”, và Di n àn s tháng 4/2002 “Dioxin, Vi t Nam và Mĩ: gi a tình c m và khoa
h c”.
[9] Công trình nghiên c u này do Giáo sư Arnold Schecter ch trì dư i s c ng tác c a
các ng nghi p Mĩ – Vi t, ã ư c công b dư i t a “Agent Orange and the
Vietnamese: the persistence of elevated dioxin levels in human tissues,” ăng trong
American Journal of Public Health, năm 1995, tháng Tư, b 85, trang 516-22.
[10] Article 5 of the European Convention for the Protection of Human Rights and
Fundamental Freedomes, 3 September 1953.
[11] Article 10 of the American Convention on Human Rights, 18 July 1978.
[12] Article 3 of the Hague Convention of 1907.
[13] Article 79 of the Rome Statute of the International Criminal Court.