Luận Án Tiến Sĩ Y Học Nghiên Cứu Một Số Đặc Điểm Huyệt Ủy Trung Và Ảnh Hưởng Của Điện Châm Huyệt Này Đối Với Bệnh Nhân Yêu Cước Thống Thể Thận Hư.doc

Nhận viết đề tài trọn gói – ZL: 0934 573 149 – Luanvantot.com
TẢI TÀI LIỆU KẾT BẠN ZALO : 0934 573 149
BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO
TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y HÀ NỘI
BỘYTẾ
VŨ THÁI SƠN
NGHIÊN CỨU MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM
HUYỆT ỦY TRUNG VÀ ẢNH HƯỞNG
CỦA ĐIỆN CHÂM HUYỆT NÀY ĐỐI
VỚI BỆNH NHÂN YÊU CƯỚC THỐNG
THỂ THẬN HƯ
LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC
HÀ NỘI - 2018

BỘ GIÁO DỤC VÀ ĐÀO TẠO BỘ Y TẾ
TRƯỜNG ĐẠI HỌC Y HÀ NỘI
VŨ THÁI SƠN
NGHIÊN CỨU MỘT SỐ ĐẶC ĐIỂM
HUYỆT ỦY TRUNG VÀ ẢNH HƯỞNG
CỦA ĐIỆN CHÂM HUYỆT NÀY ĐỐI
VỚI BỆNH NHÂN YÊU CƯỚC THỐNG
THỂ THẬN HƯ
Chuyên nghành: Y học cổ truyền
Mã số: 62720201
LUẬN ÁN TIẾN SĨ Y HỌC
Người hướng dẫn khoa học:
1. PGS.TS. NGUYỄN BÁ QUANG
2. PGS.TS. LÊ ĐÌNH TÙNG
HÀ NỘI - 2018

LỜI CẢM ƠN
Để hoàn thành luận án này, tôi xin trân trọng bày tỏ lòng biết ơn
sâu sắc tới:
Đảng ủy, Ban Giám hiệu, Phòng Đào tạo sau Đại học, Khoa Y học Cổ
truyền, Bộ môn Sinh lý Trường Đại học Y Hà Nội đã tạo điều kiện và giúp đỡ
tôi trong quá trình học tập và làm luận án.
Đảng ủy, Ban Giám đốc, Phòng Kế hoạch Tổng hợp, các khoa phòng
của Bệnh viện Châm cứu TW và Viện Y Dược học Dân tộc Thành phố Hồ Chí
Minh đã cổ vũ, tạo mọi điều kiện cả về vật chất lẫn tinh thần cho tôi hoàn
thành khóa học.
Labo Trung tâm Sinh-Y-Dược quân sự, Bộ môn Sinh lý học-Học viện Quân
Y đã cho phép và tạo điều kiện thuận lợi cho tôi trong học tập, nghiên cứu.
Phó Giáo sư, Thầy thuốc nhân dân, Tiến sĩ Nguyễn Bá Quang, Giám
đốc Bệnh viện Châm cứu Trung ương; PGS.TS. Lê Đình Tùng, Trưởng Bộ môn
Sinh lý, Trường Đại học Y Hà Nội là những người Thầy đã trực tiếp hướng
dẫn vô cùng tận tình, chu đáo, đã dạy dỗ, giúp đỡ tôi trong suốt thời gian học
tập và nghiên cứu. Quí Thầy đã trang bị cho tôi kiến thức chuyên ngành, giúp
đỡ tôi sửa chữa thiếu sót trong luận án, động viên tôi trong suốt quá trình học
tập, nghiên cứu.
Các Thầy, Cô Khoa Y học Cổ truyền và Bộ môn sinh lý Trường Đại học
Y Hà Nội với những kinh nghiệm, lòng nhiệt tình đã giúp đỡ, động viên tôi
trong suốt thời gian học tập và hoàn thành luận án.
Các Nhà khoa học trong Hội đồng đánh giá luận án cấp Cơ sở và cấp
Trường đã cho tôi những góp ý sâu sắc để tôi hoàn thiện bản luận án.

Tôi xin gửi lời cảm ơn chân thành tới tất cả các bệnh nhân tình nguyện
tham gia nghiên cứu.
Cuối cùng con xin được bày tỏ lòng biết ơn sâu sắc tới Bố mẹ, gia đình và
người thân đã luôn bên cạnh, khuyến khích con trong suốt quá trình học tập. Tôi
xin được cảm ơn tới bạn bè đồng nghiệp đã luôn động viên, khích lệ tôi để vượt
qua những khó khăn trong quá trình nghiên cứu và hoàn thành luận án.
Xin trân trọng cảm ơn !
Hà Nội, ngày tháng năm 2018
Nghiên cứu sinh
Vũ Thái Sơn

LỜI CAM ĐOAN
Tôi là Vũ Thái Sơn, nghiên cứu sinh khóa 32 Trường Đại học Y Hà Nội,
chuyên ngành Y học cổ truyền, xin cam đoan:
1. Đây là luận án do bản thân tôi trực tiếp thực hiện dưới sự hướng dẫn của
Thầy PGS.TS. Nguyễn Bá Quang và PGS.TS. Lê Đình Tùng.
2. Công trình này không trùng lặp với bất kỳ nghiên cứu nào khác đã được
công bố tại Việt Nam
3. Các số liệu và thông tin trong nghiên cứu là hoàn toàn chính xác, trung
thực và khách quan, đã được xác nhận và chấp thuận của cơ sở nơi
nghiên cứu
Tôi xin hoàn toàn chịu trách nhiệm trước pháp luật về những cam kết này.
Hà Nội, ngày tháng năm 2018
Học viên
Vũ Thái Sơn

DANH MỤC CÁC CHỮ VIẾT TẮT
BN
C
CLS
CSTL
D0
D1
D4
D7
L
n
NC
RLCG
RLVĐ
RLPXG
X
S
TKHT
TVĐ
VAS
YHCT
YHHĐ
: Bệnh nhân
: Chứng
: Cận lâm sàng
: Cột sống thắt lưng
: Trước điều trị
: Ngày điều trị thứ 1
: Đốt sống thắt lưng
: Cỡ mẫu
: Nghiên cứu
: Rối loạn cảm giác
: Rối loạn vận động
: Rối loạn phản xạ gân xương
: Đốt sống cùng
: Thần kinh hông to
: Tầm vận động
: Visual Analog Scale
: Y học cổ truyền
: Y học hiện đại

MỤC LỤC
ĐẶT VẤN ĐỀ ............................................................................................................................... 1
Chương 1: TỔNG QUAN TÀI LIỆU .............................................................................. 3
1.1. Quan niệm của y học cổ truyền và các nghiên cứu của y học hiện đại về
huyệt vị ......................................................................................................................................... 3
1.1.1. Vai trò và tác dụng của huyệt ........................................................................... 3
1.1.2. Các nghiên cứu về huyệt..................................................................................... 7
1.1.3. Sự tương đồng về huyệt theo Y học cổ truyền với Y học hiện đại 11
1.2. Phương pháp điện châm............................................................................................. 12
1.2.1. Định nghĩa...............................................................................................................12
1.2.2. Vài nét lịch sử của kích thích điện lên huyệt...........................................12
1.2.3. Ảnh hưởng của châm lên các hệ thống cơ quan trong cơ thể...........13
1.2.4. Cách vận dụng các hiểu biết về điều trị điện vào kích thích điện lên huyệt
...................................................................................................................................................16
1.3. Cơ sở sinh lý của cảm giác đau và cơ chế kiểm soát cảm giác đau........18
1.3.1. Định nghĩa đau ......................................................................................................18
1.3.2. Ý nghĩa của cảm giác đau.................................................................................18
1.3.3. Ngưỡng đau ............................................................................................................18
1.3.4. Đường dẫn truyền cảm giác đau về hệ thống thần kinh trung TW 18
1.4. Các phương pháp giảm đau thường dùng trên lâm sàng.............................. 22
1.4.1. Thuốc giảm đau tác dụng lên hệ thần kinh trung ương.......................22
1.4.2. Thuốc giảm đau tác dụng ngoại biên........................................................... 22
1.4.3. Phương pháp xoa bóp.........................................................................................22
1.4.4. Phương pháp châm cứu.....................................................................................22
1.4.5. Phương pháp ngoại khoa...................................................................................22
1.4.6. Một số phương pháp vật lý trị liệu ............................................................... 23
1.5. Tổng quan về chẩn đoán và điều trị đau thần kinh hông to........................23
1.5.1. Đau dây thần kinh hông to theo quan niệm Y học hiện đại...............23
1.5.2. Đặc điểm giải phẫu của dây thần kinh hông to và các cấu trúc liên quan23
1.5.3. Nguyên nhân gây đau thần kinh hông to ...................................................25
1.5.4. Triệu chứng lâm sàng và cận lâm sàng của đau thần kinh hông to .. 26

1.5.5. Chẩn đoán đau thần kinh hông to..................................................................29
1.5.6. Điều trị đau dây thần kinh hông to............................................................... 30
1.5.7. Chứng yêu cước thống theo quan niệm của Y học cổ truyền...........31
1.5.8. Một số nghiên cứu điều trị đau thần kinh hông to tại Việt Nam và
trên thế giới ............................................................................................................33
1.6. Huyệt Ủy trung và ứng dụng thực tiễn lâm sàng.............................................36
1.6.1. Vị trí và liên quan giải phẫu vai trò của huyệt Ủy trung.....................36
1.6.2. Ứng dụng thực tiễn lâm sàng:Theo kinh nghiệm của người xưa . 36
Chương 2: ĐỐI TƯỢNG VÀ PHƯƠNG PHÁP NGHIÊN CỨU...................38
2.1. Đối tượng nghiên cứu..................................................................................................38
2.1.1. Người trưởng thành bình thường...................................................................38
2.1.2. Bệnh nhân yêu cước thống thể thận hư ......................................................38
2.1.3. Tiêu chuẩn chọn bệnh ........................................................................................39
2.1.5. Tiêu chuẩn loại trừ............................................................................................... 39
2.2. Phương pháp nghiên cứu ........................................................................................... 40
2.2.1. Thiết kế nghiên cứu............................................................................................. 40
2.3. Các chỉ tiêu nghiên cứu.............................................................................................. 40
2.4. Phương tiện nghiên cứu và phương pháp xác định các chỉ tiêu nghiên cứu
........................................................................................................................................................41
2.4.1. Xác định vị trí huyệt và đặc điểm sinh lý huyệt Ủy trung .................41
2.4.2. Kỹ thuật châm và kích thích bằng máy điện châm................................ 44
2.4.3. Nghiên cứu hàm lượng beta-endorphin trong máu bệnh nhân đau
thần kinh tọa khi điện châm huyệt Ủy trung ...........................................46
2.4.4. Nguyên lý hoạt động của máy đo ngưỡng đau do hãng Ugobasile
sản xuất ....................................................................................................................47
2.4.5. Đánh giá mức độ giảm đau theo thang điểm VAS của 2 nhóm điều trị . 48
2.4.6. Các chỉ số lâm sàng............................................................................................. 49
2.4.7. Nghiên cứu sự biến đổi một số chỉ số sinh tồn .......................................52
2.5. Phương pháp xử lý số liệu.........................................................................................53
2.6. Vấn đề đạo đức trong nghiên cứu ..........................................................................53
Chương 3: KẾT QUẢ NGHIÊN CỨU..........................................................................56
3.1. Đặc điểm sinh học huyệt Ủy trung ở người bình thường............................ 56

3.1.1. Vị trí, hình dáng và diện tích của huyệt Ủy trung..................................56
3.1.2. Đặc điểm sinh học của huyệt Ủy trung.......................................................58
3.2. Đặc điểm huyệt Ủy trung ở bệnh nhân yêu cước thống thể thận hư ......60
3.2.1. Đặc điểm huyệt Ủy trung ở bệnh nhân yêu cước thống thể thận hư
...................................................................................................................................................60
3.2.2. Sự thay đổi đặc điểm huyệt Ủy trung dưới ảnh hưởng của điện châm .. 62
3.3. Tác dụng của điện châm trong điều trị bệnh nhân yêu cước thống thể thận hư
........................................................................................................................................................63
3.3.1. Đặc điểm bệnh nhân yêu cước thống thể thận hư..................................63
3.3.2. Đặc điểm lâm sàng và cận lâm sàng của đối tượng nghiên cứu
trước điều trị ..........................................................................................................66
3.3.3. Đánh giá kết quả điều trị...................................................................................70
3.3.4. Kết quả điều trị chung........................................................................................88
3.3.5. So sánh hiệu quả điều trị của 2 nhóm theo thể bệnh YHCT:............90
3.3.6. Sự biến đổi các chỉ số sinh tồn ở bệnh nhân yêu cước thống thể thận hư . 93
3.3.7. Đánh giá sự thay đổi ngưỡng đau tại các thời điểm điều trị..............94
3.3.8. Sự biến đổi hàm lượng beta-endorphin trong máu bệnh nhân qua
các thời điểm điều trị .........................................................................................95
3.3.9. Sự tương quan giữa ngưỡng đau và hàm lượng beta- endorphin . 96
Chương 4: BÀN LUẬN..........................................................................................................97
4.1. Đặc điểm sinh học huyệt Ủy trung ở người bình thường............................ 97
4.1.1. Về vị trí, hình dáng và diện tích huyệt Ủy trung....................................98
4.1.2. Về nhiệt độ da tại huyệt Ủy trung.................................................................99
4.1.3. Về cường độ dòng điện qua da vùng huyệt Ủy trung........................ 100
4.2. So sánh đặc điểm huyệt Ủy trung trên bệnh nhân yêu cước thống thể
thận hư với người trưởng thành bình thường...........................................................102
4.2.1. Đặc điểm của huyệt Ủy trung ở bệnh nhân yêu cước thống thể thận
hư trước khi điện châm so với người trưởng thành bình thường 102
4.2.2. Về sự biến đổi các đặc điểm của huyệt Ủy trung sau khi điện châm
................................................................................................................ 103
4.3. Tác dụng của điện châm huyệt Ủy trung trong điều trị bệnh nhân yêu
cước thống thể thận hư.......................................................................................................105

4.3.1. Đặc điểm của bệnh nhân................................................................................ 105

4.3.2. Đặc điểm lâm sàng và cận lâm sàng bệnh nhân yêu cước thống thể
thận hư trước điều trị 107
4.3.3. Tác dụng của điện châm trong điều trị bệnh nhân yêu cước thống
thể thận hư 112
KẾT LUẬN ............................................................................................................................... 126
KIẾN NGHỊ.............................................................................................................................. 128
DANH MỤC CÁC CÔNG TRÌNH NGHIÊN CỨU ĐÃ CÔNG BỐ LIÊN
QUAN ĐẾN LUẬN ÁN
TÀI LIỆU THAM KHẢO
PHỤ LỤC

DANH MỤC BẢNG
Bảng 3.1. Khoảng cách (mm) từ huyệt Ủy trung được xác định mốc YHCT
đến vị trí huyệt được xác định bằng máy Neurometer 56
Bảng 3.2. Diện tích huyệt Ủy trung...............................................................................57
Bảng 3.3. Nhiệt độ da (0
C) trong và ngoài huyệt Ủy trung ở các nhóm tuổi .. 58
Bảng 3.4. Cường độ dòng điện ( A) qua da trong và ngoài huyệt Ủy trung
ở các nhóm tuổi 59
Bảng 3.5. Đặc điểm nhiệt độ da (0
C) tại huyệt Ủy trung ở bệnh nhân yêu
cước thống thể thận hư so sánh với người bình thường 60
Bảng 3.6. Cường độ dòng điện qua da ( A) vùng huyệt Ủy trung ở bệnh nhân
yêu cước thống thể thận hư so sánh với người bình thường 61
Bảng 3.7. Sự thay đổi nhiệt độ da (0
C) tại huyệt Ủy trung ở bệnh nhân yêu
cước thống thể thận hư dưới tác dụng của điện châm 62
Bảng 3.8. Sự thay đổi cường độ dòng điện qua da ( A) vùng huyệt Ủy
trung ở bệnh nhân yêu cước thống thể thận hư dưới tác dụng của
điện châm. 63
Bảng 3.9. Phân bố bệnh nhân theo giới .......................................................................63
Bảng 3.10. Phân bố bệnh nhân theo tuổi .......................................................................64
Bảng 3.11. Phân bố bệnh nhân theo thời gian mắc bệnh........................................64
Bảng 3.12. Phân bố bệnh nhân theo tính chất lao động ..........................................65
Bảng 3.13. Phân bố đối tượng nghiên cứu theo vị trí rễ thần kinh bị chèn ép .. 65
Bảng 3.14. Phân bố đối tượng nghiên cứu theo thể bệnh của YHCT...............66
Bảng 3.15. Phân loại mức độ đau theo thang điểm VAS trước điều trị...........66
Bảng 3.16. Phân loại mức độ giãn CSTL trước điều trị..........................................67
Bảng 3.17. Phân loại nghiệm pháp Lasègue trước điều trị....................................67
Bảng 3.18. Đánh giá một số triệu chứng lâm sàng trước điều trị .......................68
Bảng 3.19. Phân loại tầm vận động CSTL trước điều trị .......................................68
Bảng 3.20. Đánh giá chức năng hoạt động CSTL trước điều trị.........................69
Bảng 3.21. Đặc điểm phim X-quang CSTL .................................................................69

Bảng 3.22. Bảng phân loại về mức độ giảm đau sau 4 ngày điều trị ................71
Bảng 3.23. Bảng phân loại về mức độ giảm đau sau 7 ngày điều trị ................72
Bảng 3.24. Bảng phân loại mức độ giãn cột sống thắt lưng sau 4 ngày điều trị
73
Bảng 3.25. Bảng phân loại mức độ giãn cột sống thắt lưng sau 7 ngày điều trị
74
Bảng 3.26. Bảng phân loại sự cải thiện góc Lasègue sau 4 ngày điều trị ..... 76
Bảng 3.27. Phân loại mức độ cải thiện góc Lasègue sau 7 ngày điều trị ...... 76
Bảng 3.28. Phân loại mức độ cải thiện chức năng hoạt động CSTL Owestry
Disability sau 4 ngày điều trị 84
Bảng 3.29. Phân loại mức độ cải thiện chức năng hoạt động CSTL Owestry
Disability sau 7 ngày điều trị 85
Bảng 3.30. Mức độ cải thiện các triệu chứng lâm sàng sau 4 ngày điều trị . 86
Bảng 3.31. Mức độ cải thiện các triệu chứng lâm sàng sau 7 ngày điều trị . 87
Bảng 3.32. Kết quả điều trị chung sau 4 ngày điều trị.............................................88
Bảng 3.33. Kết quả điều trị chung sau 7 ngày điều trị.............................................89
Bảng 3.34. So sánh kết quả điều trị của hai nhóm theo thể thận âm hư ..........90
Bảng 3.35. So sánh kết quả điều trị của hai nhóm theo thể thận dương hư . 91
Bảng 3.36. So sánh kết quả điều trị giữa thể thận âm hư và thể thận dương
hư của nhóm NC 92
Bảng 3.37. Sự biến đổi các chỉ số sinh tồn...................................................................93
Bảng 3.38. Sự thay đổi của ngưỡng đau (g/s) trước và sau điều trị...................94
Bảng 3.39. Sự biến đổi hàm lượng beta-endorphin trong máu bệnh nhân 2
nhóm nghiên cứu qua các thời điểm điều trị 95
Bảng 3.40. Mối tương quan giữa ngưỡng đau và hàm lượng beta-endorphin
qua các thời điểm điều trị 96

DANH MỤC BIỂU ĐỒ
Biểu đồ 3.1. So sánh hiệu quả giảm đau tại các thời điểm điều trị. ................70
Biểu đồ 3.2. So sánh độ giãn CSTL tại các thời điểm điều trị..........................72
Biểu đồ 3.3. So sánh hiệu suất cải thiện mức độ chèn ép rễ tại các thời
điểm điều trị 75
Biểu đồ 3.4. So sánh hiệu suất cải thiện mức độ chèn ép rễ tại các thời
điểm điều trị. 77
Biểu đồ 3.5. So sánh hiệu suất cải thiện mức độ ngửa cột sống tại các thời
Biểu đồ 3.6. So sánh hiệu suất cải thiện mức độ nghiêng cột sống tại các
thời điểm điều trị. 79
Biểu đồ 3.7. So sánh hiệu suất cải thiện mức độ xoay cột sống tại các thời
Biểu đồ 3.8. So sánh hiệu suất cải thiện điểm Owestry Disability tại các
thời điểm điều trị. 83

DANH MỤC HÌNH
Hình 1.1. Hệ thống vô cảm của não và tủy sống ....................................................21
Hình 1.2. Đám rối thần kinh thắt lưng.........................................................................24
Hình 1.3. Đường đi và chi phối cảm giác của thần kinh hông to....................25
Hình 2.1. Máy Neurometer type RB-65 .....................................................................42
Hình 2.2. Máy Thermo - Finer type N-1....................................................................43
Hình 2.3. Máy điện châm M8 .........................................................................................45
Hình 2.4. Máy đo ngưỡng đau........................................................................................47
Hình 2.5. Thước đo độ đau VAS...................................................................................48
Hình 2.6. Thước đo tầm vận động khớp.....................................................................51

1
ĐẶT VẤN ĐỀ
Châm cứu là một phương pháp chữa bệnh không dùng thuốc dùng để
điều trị và phòng ngừa bệnh tật. Cơ sở khoa học của phương pháp này là dựa
trên Học thuyết kinh lạc thông qua việc kích thích những “Huyệt vị”, có mối
liên hệ mật thiết với các tạng phủ bên trong cơ thể, sẽ làm giải phóng những
hóa chất nội sinh có tác dụng nhất định giúp điều chỉnh những rối loạn của cơ
thể. Nhưng nghiên cứu sâu về đặc điểm từng loại huyệt rất ít tác giả đề cập và
việc sử dụng 1 số huyệt đặc biệt vẫn phải dựa vào những kinh nghiệm của
người xưa mà chưa có những luận giải cụ thể [1].
Theo “Tứ tổng huyệt ca” trong Châm cứu đại toàn có câu: "Yêu bối Ủy
trung cầu”, nghĩa là khi điều trị các bệnh lý cột sống lưng và chi dưới thì cần
phải sử dụng huyệt Ủy trung, bởi vì huyệt Ủy trung là huyệt hợp (ký hiệu quốc
tế là UB40) theo ngũ hành đại diện cho Thổ của kinh Túc thái dương bàng
quang – là đường kinh đi từ mắt lên đỉnh đầu xuống lưng, sau đó đi xuống chi
dưới và có quan hệ biểu lý với tạng thận chủ trị bệnh lý vùng eo lưng [1].
Chứng yêu cước thống của YHCT tương đương với bệnh lý đau dây
thần kinh hông to của YHHĐ - một bệnh lý về thần kinh rất thường gặp trên
lâm sàng, ảnh hưởng đến chất lượng cuộc sống của người bệnh nếu không điều
trị triệt để. Phần lớn các trường hợp đau thần kinh hông to có thể chữa khỏi
bằng nội khoa bảo tồn, đặc biệt là các phương pháp không dùng thuốc như
châm cứu. Trong thực tiễn lâm sàng điều trị bệnh yêu cước thống bằng châm
cứu, chúng tôi thường gặp nhất là yêu cước thống thể thận hư và thường dùng
huyệt Ủy trung để điều trị và thấy có hiệu quả rất tốt, nhưng cho tới nay chưa
có một công trình nghiên cứu nào đề cập đến đặc điểm sinh học huyệt Ủy
trung, những thay đổi đặc điểm này trên người bệnh và khi có tác động

2
điện châm vào huyệt. Vì thế, để làm sáng tỏ vấn đề này và khẳng định hiệu quả
của phương pháp điện châm trong điều trị yêu cước thống thể thận hư, chúng
tôi tiến hành đề tài: “Nghiên cứu một số đặc điểm huyệt Ủy trung và ảnh
hưởng của điện châm huyệt này đối với bệnh nhân yêu cước thống thể
thận hư”.
Mục tiêu của công trình nghiên cứu này nhằm:
1. Tìm hiểu hình dáng, diện tích của huyệt Ủy trung trên bề mặt da,
cường độ dòng điện qua da và nhiệt độ da vùng huyệt trên người
trưởng thành bình thường.
2. So sánh cường độ dòng điện, nhiệt độ da vùng huyệt Ủy trung giữa bệnh
nhân yêu cước thống thể thận hư và người trưởng thành bình thường.
3. Đánh giá tác dụng của điện châm huyệt Ủy trung lên các chỉ số lâm
sàng và cận lâm sàng ở bệnh nhân yêu cước thống thể thận hư.

3
Chương 1
TỔNG QUAN TÀI LIỆU
1.1. Quan niệm của y học cổ truyền và các nghiên cứu của y học hiện đại
về huyệt vị
Theo tài liệu xưa của Y học cổ truyền, “Huyệt” là nơi ra vào lưu hành
của thần khí, không phải là da, gân, xương. “Huyệt” là nơi mạch khí phát ra, là
nơi khí của tạng phủ xuất ra ở 12 kinh mạch và là khí phủ. Người xưa dùng
nhiều danh từ khác nhau để gọi tên của nơi hội tụ khí huyết của tạng phủ kinh
lạc. Trong sách “Châm cứu giáp kinh” của Hoàng Phủ Mật thì huyệt được gọi
là “Khổng huyệt” nghĩa là cái lỗ trống không. Ngoài ra còn nhiều sách dùng
danh từ “Thâu huyệt”, “Khí huyệt”, “Du huyệt” [1].
Trên cơ thể có ba loại huyệt chính: Huyệt nằm trên đường kinh (kinh
huyệt), huyệt nằm ngoài đường kinh (kỳ huyệt) và A thị huyệt. Trên 12 kinh chính
có những huyệt chủ yếu là: 12 huyệt nguyên, 12 huyệt lạc, 12 huyệt bối du, 12
huyệt mộ, 60 ngũ du huyệt, 12 huyệt khích, 8 huyệt hội, 8 giao hội huyệt [1].
1.1.1. Vai trò và tác dụng của huyệt
Sách Tố Vấn viết "Người ta có 12 khớp lớn, 365 khe nhỏ chưa kể huyệt
của 12 kinh mạch, đều là nơi vệ khí lưu hành. Đó cũng là nơi tà khí vào cơ thể
và lưu lại, phải dùng châm, cứu để đuổi tà khí đi”. Như vậy, huyệt vừa là nơi
thần khí lưu hành xuất nhập, vừa là nơi tà khí xâm nhập vào cơ thể, vừa là nơi
dùng kim hay mồi ngải tác động vào đó để đuổi tà khí ra ngoài [2],[3],[4],[5].
- Về sinh lý: Huyệt có quan hệ chặt chẽ với kinh mạch và tạng phủ mà
nó phụ thuộc. Huyệt là nơi thần khí vận hành qua lại vào ra, nơi tạng phủ kinh
lạc dựa vào đó mà thông suốt với phần ngoài cơ thể, làm cho cơ thể thành một
khối thống nhất, góp phần duy trì các hoạt động sinh lý của cơ thể luôn ở trong
trạng thái bình thường [3].

4
- Về bệnh lý: Huyệt cũng là cửa ngõ xâm nhập của tà khí lục dâm. Khi
sức đề kháng của cơ thể (chính khí) bị suy giảm thì tà khí qua các huyệt này
vào gây bệnh cho các đường lạc, nếu bệnh tiến triển nặng hơn tà khí sẽ từ kinh
vào sâu trong tạng phủ [3].
- Về chẩn đoán: Khi tạng phủ bị bệnh, có thể có những thay đổi bệnh lý
phản ánh ra ở huyệt như đau nhức, hoặc ấn vào đau, hoặc hình thái huyệt bị
thay đổi...Thay đổi này là tín hiệu giúp các nhà lâm sàng có thêm tư liệu để
quyết định chẩn đoán bệnh [3].
- Về phòng và điều trị bệnh: Huyệt là nơi tiếp nhận những kích thích
khác nhau. Tác động lên huyệt một lượng kích thích thích hợp có thể điều hòa
được khí, khí hòa thì huyết hòa, khi huyết hòa thì tuần hoàn của huyết trong
mạch mới thuận lợi, được chuyển đi để nuôi dưỡng cơ thể, lấy lại thăng bằng
âm dương, nghĩa là làm ổn định những rối loạn bệnh lý, lập lại hoạt động sinh
lý bình thường của cơ thể [3].
Theo các sách châm cứu chủ yếu thì trên mười bốn kinh mạch chính có
361 tên huyệt, cộng cả hai bên trái phải thì tổng số huyệt vị là 670, bao gồm:
- 52 huyệt chỉ có ở giữa (huyệt đơn).
- 309 huyệt (309 x 2= 618) có ở hai bên (huyệt kép).
- Về số huyệt ngoài kinh và huyệt mới có tổng số là 48 huyệt [6]. Những
huyệt trên kinh có tính chất, vị trí, tác dụng, gần giống nhau,
được xếp thành từng nhóm và có tên gọi chung.
1.1.1.1. Huyệt Nguyên
Đại diện cho đường kinh là nơi khí huyết tập trung nhiều nhất so với
vùng huyệt khác. Các huyệt này nằm ở ngay hoặc gần cổ tay, cổ chân, mỗi
kinh chính có một huyệt Nguyên [7],[8].
Huyệt Nguyên có quan hệ mật thiết với Tam tiêu. Tác động vào đó có thể
thúc đẩy chức năng của các cơ quan, điều hoà hoạt động nội tạng. Vì thế đối
với bệnh của ngũ tạng lục phủ đều lấy huyệt Nguyên của chúng để điều

5
trị. Huyệt Nguyên có tác dụng chữa các chứng hư hay thực của tạng phủ thuộc
kinh mạch của huyệt. Ngoài ra qua huyệt Nguyên có thể chẩn đoán được bệnh
của tạng phủ và kinh lạc [9],[10].
1.1.1.2. Huyệt Lạc
Là huyệt liên lạc giữa một kinh âm với một kinh dương biểu lý .
Huyệt Lạc dùng để trị bệnh ngay tại đường kinh có huyệt đó, vừa có tác
dụng chữa bệnh đường kinh có quan hệ biểu lý. Ngoài ra có thể dùng phối hợp
với huyệt Nguyên của bản kinh để tăng tác dụng chữa bệnh [9],[10].
1.1.1.3. Huyệt Du ở lưng
Tất cả các huyệt này đều nằm trên kinh túc Thái dương Bàng quang. Các
huyệt này đều mang tên tạng phủ tương ứng, trừ huyệt Du của Tâm bào được
gọi là Quyết âm du.
Châm vào huyệt Du có tác dụng rất lớn đến những hoạt động của tạng
phủ tương ứng. Ngoài ra có thể dựa vào phản ứng không bình thường của
huyệt Du để chẩn đoán bệnh ở tạng phủ [9],[10].
1.1.1.4. Huyệt Mộ
Là nơi khí của tạng phủ tụ lại trên vùng bụng ngực. Khi tạng phủ có
bệnh, tại vùng huyệt Mộ tương ứng thường xuất hiện những phản ứng không
bình thường.
Có thể dùng để điều chỉnh hoạt động quá hưng phấn hoặc quá ức chế của
tạng phủ. Qua những phản ứng bất thường của huyệt Mộ có thể chẩn đoán
được bệnh ở tạng phủ tương ứng [9],[10].
1.1.1.5. Huyệt Khích
Là nơi kinh khí tụ lại, nằm sâu trong khe gân xương. Mỗi kinh chính có
một huyệt Khích, ngoài ra các mạch Âm duy, Dương duy, Âm kiểu, Dương
kiểu, cũng có một huyệt Khích. Tổng cộng có mười sáu huyệt Khích.
Thường dùng huyệt Khích để điều trị những chứng bệnh cấp của các
kinh hoặc các tạng phủ của kinh đó. Huyệt Khích cũng có thể dùng để chẩn
đoán những chứng bệnh cấp tính của tạng phủ mà đường kinh mang tên [9].

6
1.1.1.6. Huyệt Ngũ du
Mỗi kinh chính có năm huyệt từ đầu mút các chi tới khuỷu tay và đầu
gối, đại diện cho sự vận hành kinh khí của từng kinh chính. Huyệt Ngũ du
được phân bố theo thứ tự Tỉnh, Huỳnh, Du, Kinh, Hợp [9],[10].
Kinh khí vận hành trong các kinh chính ví như dòng nước chảy, mạnh,
yếu, lớn, nhỏ, nông, sâu, ở từng chỗ khác nhau.
+ Huyệt Tỉnh: Nơi mạch khí khởi giống như nước đầu nguồn bắt đầu
chảy ra, mạch khí nông, nhỏ.
+ Huyệt Huỳnh: Mạch khí chảy qua giống như nước đã thành dòng,
mạch khí hơi lớn.
+ Huyệt Du: Mạch khí dồn lại giống như nước chảy liên tục, mạch khí
to và sâu hơn.
+ Huyệt Kinh: Mạch khí chảy giống như dòng nước xiết, mạch khí sâu.
+ Huyệt Hợp: Mạch khí tụ hợp lại thành dòng vừa to vừa sâu, như các
dòng suối hợp thành sông; Là chỗ ra vào của khí.
Huyệt Ngũ du dùng để trị bệnh thuộc đường kinh của huyệt với hiệu quả
cao. Mỗi loại huyệt Tỉnh Huỳnh, Du, Kinh, Hợp có tác dụng chữa bệnh riêng.
Huyệt Ngũ du được phân loại theo ngũ hành; theo quy luật tương sinh,
tương khắc, tương thừa, tương vũ của ngũ hành dùng đặc tính của mỗi huyệt
đó để chọn huyệt chữa bệnh.
1.1.1.7. Huyệt ngoài kinh (Kinh ngoại Kỳ huyệt)
Là những huyệt không thuộc vào 12 kinh chính và hai mạch Nhâm,
Đốc. Huyệt thường có vị trí ở ngoài các đường kinh, nhưng cũng có một số
huyệt nằm trên đường tuần hành của kinh mạch chính song không phải là
huyệt của kinh mạch đó.
Huyệt ngoài kinh chưa được nói tới trong cuốn Nội kinh, đó là những
huyệt do các nhà châm cứu đời sau quan sát và phát hiện dần. Trên lâm sàng
chúng có hiệu quả điều trị rõ ràng và có vị trí cố định.

7
1.1.1.8. Huyệt A thị
Thiên kinh cân sách Nội kinh có viết "lấy chỗ đau làm huyệt", những
huyệt đó sau này được gọi là huyệt A thị. Đó là những huyệt không có vị trí cố
định, cũng không tồn tại mãi mãi, nó chỉ xuất hiện ở những chỗ thấy đau, nó
không phải là những huyệt của các kinh mạch chính và huyệt ngoài kinh. Đặc
tính của huyệt A thị là châm vào đó có thể chữa chứng đau nhức của cân cơ rất
tốt vì có tác dụng điều khí và giảm đau.
1.1.2. Các nghiên cứu về huyệt
1.1.2.1. Đặc điểm giải phẫu của huyệt
Về hình dáng và diện tích da vùng huyệt: Các nhà khoa học khi nghiên
cứu về huyệt đã nhận định rằng huyệt vị trên cơ thể không phải chỉ là một
điểm mà mỗi huyệt có vùng hình chiếu tương ứng trên mặt da. Huyệt đa số có
hình tròn và chiếm vị trí nhất định trên mặt da, kích thước các huyệt dao động
trong khoảng từ 4 đến 18 mm2, là những vùng da nhạy cảm hơn và có chức
năng đặc hiệu hơn so với các cấu trúc xung quanh [11],[12],[13].
Đỗ Công Huỳnh, Cao Xuân Đường, Trần Lê, Nguyễn Duy Lượng, Vũ
Văn Lạp đã xác định vị trí và diện tích huyệt bằng cách dùng kim châm để xác
định trên mặt da, đánh dấu các điểm không đau và ít đau ở da. Nhờ cách này,
các tác giả đã xác định được hình dáng, diện tích khác nhau của các huyệt vị
và nhận thấy rằng: đa số các huyệt có hình bầu dục, bề rộng khoảng 1,5 mm,
bề dài gấp 1,5 lần bề rộng và có khi gấp hai đến ba lần, như huyệt Túc tam lý;
ở ngoài diện tích này mũi kim châm vào bao giờ cũng gây đau. Vị trí và diện
tích huyệt xác định bằng phương pháp này hoàn toàn phù hợp với kết quả thu
được bằng các loại máy dò huyệt [12],[13].
Về nghiên cứu mô học các huyệt, người ta chưa tìm thấy cấu trúc mô
học đặc thù của huyệt. Người ta chỉ gặp trên các huyệt châm cứu những tiểu
thể kiểu Meissner hay Paccini, những bó thần kinh-cơ, những đầu mút thần
kinh hay những cấu trúc kiểu gờ gót móng ngựa [14].

8
Chia, Mao, Toomey Gregg (1976) trên cơ sở nghiên cứu cơ chế giảm
đau nhận thấy huyệt có mối liên quan với các sợi thần kinh ngoại vi. Cai W.
[15] cũng cho rằng ở huyệt châm cứu có các đầu mút tận cùng ngoại vi của sợi
thần kinh.
Về mô học vùng huyệt: Nghiên cứu các thành phần mô học của Bosy J.
cho thấy 29% số huyệt có các sợi thần kinh kiểu não - tủy. Các xung động thần
kinh phát sinh tại các huyệt được truyền theo các sợi này về tủy sống và não
bộ, 42% số huyệt có dây thần kinh dưới da và 46% số huyệt có tĩnh mạch dưới
da và đám rối thần kinh bao quanh [16].
Tế bào mast là một trong những tác nhân quan trọng trong điều hoà cân
bằng nội môi. Các tế bào này có khả năng tổng hợp, dự trữ và bài xuất vào môi
trường bên trong cơ thể một số chất có hoạt tính sinh học cao (heparin, histamin,
serotonin, hyaluronic), tham gia điều hoà các chức năng cơ thể. Vì vậy chúng còn
được gọi là “các tuyến nội tiết” một tế bào. Việc phát hiện sự tập trung các tế bào
mast tại các huyệt châm cứu có ý nghĩa quan trọng đối với việc mở ra một số
hướng suy nghĩ về cơ chế tác dụng của châm cứu và điện châm [17].
Một số tác giả còn cho rằng huyệt giống như các trung tâm tổ chức trong
quá trình phát triển hình thái. Trung tâm tổ chức là một nhóm các tế bào nhỏ,
có độ dẫn điện cao, nó quyết định và kiểm soát quá trình phát triển của một
nhóm lớn các tế bào khác [18].
Xu Y.X. và cs (2012) đã sử dụng bức xạ synchrotron để nghiên cứu cấu
trúc của các huyệt Tam âm giao, Thiên khu, Nội quan và Túc tam lý trên
chuột. Kết quả nghiên cứu đã chỉ ra rằng tại các huyệt có tồn tại nhiều vi mạch
mà trong các mô xung quanh của huyệt người ta không thể tìm thấy loại cấu
trúc đó. Các vi mạch đã làm nên cấu trúc đặc biệt của huyệt, có mối quan hệ
nhất định với chức năng của huyệt và đóng vai trò quan trọng trong châm cứu
[19].

9
Khi nghiên cứu sử dụng ánh sáng laser quang học công suất thấp để
nghiên cứu đặc điểm của các huyệt Nội quan và Giản sử trên người tình
nguyện khỏe mạnh có độ tuổi trung bình là 23,6±1,2, Huang Y. và cs thấy có
sự khác biệt đáng kể về đặc điểm quang học giữa các huyệt và vị trí ngoài
huyệt thể hiện qua sự suy giảm hệ số khuếch tán và phổ phát xạ. Các tác giả
cho rằng các đặc điểm này tạo ra những tương tác nhân-quả với sự thay đổi
chức năng của các mô [20].
1.1.2.2. Tình hình nghiên cứu đặc điểm sinh học của huyệt ở Việt Nam và thế giới
a. Về đặc điểm nhiệt độ da tại huyệt
Khi nghiên cứu nhiệt độ bằng máy đo nhiệt độ da tại các huyệt châm
cứu, Darras J.C. (1992) đã thấy một số huyệt cao hơn và ngược lại một số
huyệt thấp hơn so với vùng xung quanh huyệt và khi một bộ phận trong cơ thể
bị viêm nhiễm sẽ có cảm ứng ra các huyệt của đường kinh tương ứng làm nhiệt
độ da tại huyệt tăng cao hơn từ 10o
C đến 20o
C [21].
Nghiên cứu của Xu Y.X. (2012) ở Trung Quốc đã chỉ ra rằng cơ thể con
người có hiện tượng bức xạ hồng ngoại với cường độ khác nhau giữa các vùng
da trong huyệt và ngoài huyệt. Nhiệt độ da trong huyệt cao hơn so với ngoài
huyệt. Chuyển hóa năng lượng tại các huyệt trên cùng đường kinh cao hơn so
với vùng ngoài huyệt và cao hơn so với các huyệt không cùng đường kinh [19].
Nghiên cứu của Vũ Văn Lạp (1996) về đặc điểm huyệt Túc tam lý cho
thấy nhiệt độ da tại huyệt Túc tam lý là 31,18°C, cao hơn vùng xung quanh
huyệt. Sau 30 phút điện châm, nhiệt độ da tại huyệt Túc tam lý tăng cao hơn so
với trước điện châm trong khi đó nhiệt độ da ngoài huyệt không có sự khác
biệt ở hai thời điểm trước và sau điện châm [13].
Nguyễn Thị Vân Anh và cộng sự (2003) đã tiến hành nghiên cứu đặc
điểm nhiệt độ tại 12 cặp huyệt Nguyên ở người trưởng thành thuộc các lứa tuổi
20-25, 50-67 cho thấy tại 12 cặp huyệt Nguyên có nhiệt độ da cao hơn

10
hẳn so với vùng xung quanh, không có sự khác biệt về nhiệt độ của 12 cặp
huyệt Nguyên giữa bên phải và bên trái cơ thể, nhưng có sư khác nhau giữa
nhiệt độ của 12 cặp huyệt Nguyên ở các nhóm lứa tuổi, ở nhóm lứa tuổi 20-25
có nhiệt độ cao hơn so với ở nhóm lứa tuổi 50-67 [22].
Akabane ở Nhật Bản ngẫu nhiên nhận thấy huyệt Tỉnh ở ngón tay có
đường kinh bị bệnh của bản thân có sự chênh lệch rõ rệt so với bên lành khi
tiếp xúc với nhiệt độ cao. Sau khi được chữa lành bằng cách châm vào huyệt
Du của kinh đó ở lưng thì sự chênh lệch về cảm ứng với nhiệt độ của huyệt
Tỉnh ở hai bên không còn nữa. Theo dõi và điều trị trên 100 bệnh nhân tác giả
đi đến kết luận: khi một đường kinh bị bệnh thì cảm giác về nhiệt ở huyệt của
kinh đó sẽ thay đổi khác với bên lành, sự chênh lệch này thể hiện rõ nhất ở
huyệt Tỉnh và có thể sử dụng phương pháp đo cảm giác về nhiệt độ giữa hai
bên phải và trái để tìm ra đường kinh có bệnh [3],[23].
Lê Văn Sửu, Nguyễn Tấn Phong [24], Đỗ Công Huỳnh và cộng sự [12],
Nguyễn Thị Vân Thái [25] cũng đã dùng nhiệt kế điện tử để đo nhiệt độ của
huyệt vị dùng vào chẩn đoán và theo dõi điều trị lâm sàng thấy có kết qủa tốt.
Như vậy, các công trình nghiên cứu trong và ngoài nước đều cho thấy có
sự khác nhau về nhiệt độ giữa huyệt và vùng ngoài huyệt, giữa các huyệt trên
cơ thể người khỏe mạnh bình thường. Thông qua đo nhiệt độ của kinh lạc,
huyệt vị có thể xác định sự mất cân bằng âm dương của kinh lạc, từ đó có thể
phân tích nguyên nhân gây bệnh, đưa ra phương pháp điều trị.
b. Về điện trở da và cường độ dòng điện qua da vùng huyệt
Nghiên cứu của Phạm Hồng Vân (2014) đều cho thấy có sự khác biệt rõ
ràng về điện trở và cường độ dòng điện vùng huyệt so với vùng da xung
quanh. Da vùng huyệt có điện trở thấp và cường độ dòng điện cao hơn da vùng
xung quanh huyệt [26].
Colbert A.P. (2008) đã tiến hành ghi điện trở da tại nhiều huyệt cùng một
lúc bằng thiết bị đa kênh tự động để nghiên cứu đặc điểm điện sinh lý tại huyệt

11
Nội quan, Ngư tế và tại điểm ở giữa đường nối cổ tay và khuỷu tay của 8 tình
nguyện viên lứa tuổi từ 27- 62. Kết quả nghiên cứu cho thấy điện trở da ở huyệt
Nội quan và Ngư tế đều thấp hơn so với vị trí không phải huyệt ở gần đó [6].
Ở Việt Nam, nghiên cứu về huyệt Nguyên mới chỉ có một số công trình
đề cập đến đặc điểm của một số huyệt như: Hoàng Khánh Hằng, Phạm Thị
Minh Đức và Lê Thu Liên cho thấy có sự khác biệt về cường độ dòng điện ở
trong huyệt Hợp cốc so với ngoài huyệt, khi điện châm huyệt này làm tăng
cường độ dòng điện qua huyệt, tăng số lượng hồng cầu và bạch cầu, giảm nhịp
tim và huyết áp động mạch, gây biến đổi thành phần các sóng điện não
[11],[27]. Nguyễn Thị Ngọc Thu thấy khi điện châm huyệt Thần môn huyết áp
và nhịp tim giảm, cường độ dòng điện qua huyệt tăng lên, đồng thời tăng biên
độ và chỉ số sóng anpha ở vùng chẩm và vùng thái dương, giảm biên độ và chỉ
số sóng nhanh beta, sóng chậm theta-delta ở vùng chẩm và thái dương [28].
1.1.3. Sự tương đồng về huyệt theo Y học cổ truyền với Y học hiện đại
Theo lý luận YHCT, huyệt là nơi thần khí ra vào lưu hành (ở phần biểu
của cơ thể), có thể hiểu đó là nơi liên thông giữa cơ thể với ngoại môi, nơi cơ
thể đáp ứng (xuất), tiếp nhận (nhập), lưu hành (làm việc không ngừng) [1],
[29], Y học hiện đại cũng có một cơ quan như vậy, đó là hệ thống cơ quan cảm
thụ.
Từ các phân tích trên nhận thấy hệ thống cơ quan cảm thụ có chức năng
như hệ thống huyệt. Các cơ quan cảm thụ xúc giác, nóng, lạnh, đau tương tự
kinh huyệt (của mạch khí); các cơ quan cảm thụ đáp ứng cảm giác bản thể
tương tự như huyệt hội ở cân, cốt, các tổ chức; các cơ quan cảm thụ đáp ứng
thay đổi của tạng phủ tương tự hệ thống huyệt du, mộ tại tạng phủ, ngũ du, và
nguyên huyệt, huyệt bát hội (tạng, phủ, mạch) nằm trên các đường kinh, thống
huyệt ở cân cơ. Hệ thống cơ quan cảm thụ có cấu trúc của nó, không phải là
da, cân, xương nhưng nằm ở da, cơ, gân, xương (màng). Chỉ có dùng

12
kính hiển vi mới thấy được các cấu trúc này. Vì vậy, Y học cổ truyền chỉ có
thể nói chúng không phải là da, gân, xương.
Như vậy, qua kết quả nghiên cứu của các nhà khoa học trong và ngoài
nước, chúng ta có thể thấy được sự khác biệt về hình thái cũng như đặc điểm
chức năng giữa huyệt và cấu trúc da xung quanh huyệt và đưa đến nhận định
rằng huyệt là một vùng nhỏ trên cơ thể có sự tập trung các sợi thần kinh. Huyệt
có nhiệt độ cao hơn vùng da xung quanh và có cường độ dòng điện qua da lớn
hơn vùng lân cận, và điện trở nhỏ hơn vùng ngoài huyệt.
1.2. Phương pháp điện châm
1.2.1. Định nghĩa
Kích thích điện lên huyệt là phương pháp cho tác động một dòng điện
nhất định lên các huyệt để phòng bệnh và chữa bệnh. Dòng điện được tác động
lên huyệt qua các kim châm (điện châm) hoặc qua điện cực nhỏ đặt lên da
vùng huyệt (tức điều trị điện theo huyệt) [3].
1.2.2. Vài nét lịch sử của kích thích điện lên huyệt [3]
- Dùng điện kích thích trên điểm đau để chữa đau răng đã được
Bertholon đề cập trong bài báo Journal des savanis tháng 12/1770.
- Dùng dòng điện ngắt quãng để gây tê và gây mê toàn thân được Leduc
thực hiện năm 1910.
- Khi nghiên cứu vế châm cứu, Jolly, Roger de la Fuye và Nogier đã
kích thích cho điện qua kim và dùng chữ ellect ropuncture để gọi phương pháp
này vào khoảng 1930.
- Ở Trung Quốc, từ khoảng 1950 dùng dòng điện để kích thích qua kim
châm hoặc kích thích dây thần kinh ngoại vi để chữa bệnh cho Chu Long Ngọc
(người đề cập phương pháp kích thích thần kinh).
- Ở Việt Nam, phương pháp kích thích điện qua kim châm hoặc qua
điện cực bản nhỏ đặt lên huyệt, bắt đầu ứng dụng từ khoảng 1960.

13
1.2.3. Ảnh hưởng của châm lên các hệ thống cơ quan trong cơ thể
1.2.3.1. Ảnh hưởng của châm lên các thành phần của máu và huyết tương
Nhiều công trình nghiên cứu cho thấy châm có tác dụng kích thích khả
năng hoạt động của các thành phần trong máu. Trên thực nghiệm, khi châm
huyệt Tam âm giao, Túc tam lý, Đại chuỳ của thỏ, Still và cs [30] nhận thấy có
hiện tượng tăng số lượng hồng cầu, bạch cầu, huyết cầu tố, hematocrit và tốc
độ máu lắng. Nhiều công trình nghiên cứu trong nước cũng cho kết quả tương
tự [5],[27]. Châm còn có tác dụng hoạt hoá các thành phần của máu, nồng độ
các ion, hoạt hoá hệ thống đông máu làm cho máu dễ đông hoặc hạn chế những
hoạt động quá mức của hệ thống này và đưa chúng trở về trạng thái bình ổn
[31],[32],[33],[34],[35].
1.2.3.2. Ảnh hưởng của châm lên hệ thống miễn dịch.
Về vai trò của châm đối với hệ thống miễn dịch, nhiều tác giả cho rằng
châm có thể tham gia điều hoà đáp ứng miễn dịch dịch thể và miễn dịch tế bào
[36],[37],[38],[39],[40],[41].
Để đánh giá vai trò của điện châm lên hàm lượng beta - endorphin (β-
EP) trong các tế bào miễn dịch và lên sự phân chia tế bào, Bianchi và cs [42]
đã tiến hành đo độ tập trung của β -EP của các tế bào đơn nhân ở máu ngoại
vi và quá trình tăng sinh lympho T ở các bệnh nhân được điện châm. Kết quả
cho thấy điện châm có thể làm tăng không những hàm lượng opiat trong các tế
bào miễn dịch mà còn tăng sinh tế bào lympho. Từ đó, các tác giả cho rằng
điện châm có tác dụng điều hoà hệ thống miễn dịch [43],[44],[45].
1.2.3.3. Ảnh hưởng của châm lên hệ thống tim mạch.
Nghiên cứu ảnh hưởng của châm lên hệ thống mạch, người ta thấy châm
huyệt Nhân trung ở động vật thí nghiệm gây sốc chảy máu, có thể đưa huyết áp
trở về bình thường, tỉ lệ sống sót tăng rõ. Ngoài ra, một số tác giả thấy châm có
tác dụng giảm tính thấm thành mạch, giúp bình thường hoá quá trình trao đổi
chất giữa máu và mô, cải thiện hệ thống vi tuần hoàn làm màu

14
sắc của da tốt lên [5]. Vai trò của điện châm lên điều hoà huyết áp cũng được
nhiều công trình đề cập đến [46],[47],[48].
1.2.3.4. Ảnh hưởng của châm lên hệ thống hô hấp
Để đánh giá vai trò của châm đối với chức năng hô hấp trong lĩnh vực
thể thao, Lin và cs [49] tại Viện khoa học Y học Trung Quốc đã tiến hành
nghiên cứu trên 48 người tình nguyện nhận thấy rằng châm làm chậm nhịp tim
khi nghỉ, giảm tạo ra CO2 và như vậy có thể làm giảm tốc độ chuyển hoá.
Cũng liên quan đến hệ hô hấp, Zhang và cs khi kích thích huyệt Nhân trung ở
thỏ đã bị ngừng hô hấp thấy hoạt động cơ hoành, cơ liên sườn và các cơ hô hấp
khác được phục hồi sau khi kích thích huyệt này [50].
1.2.3.5. Ảnh hưởng của châm lên hệ thống tiêu hoá
Ngày nay, nhiều tác giả cho rằng châm có tác dụng ức chế hai hệ
adrenergic và cholinergic giúp bảo vệ niêm mạc dạ dày. Mặt khác, châm có
khả năng hoạt hoá các sợi thần kinh hướng tâm ở da và mô dưới da làm tăng
tác dụng của somatostatin và giảm cholecystokinin với hoạt động bài tiết dịch
vị [51]. Nhiều tác giả nhận thấy trên người và chó điện châm có khả năng ức
chế bài tiết acid của dạ dày dưới tác dụng kích thích của bữa ăn [52],[53].
Cũng để đánh giá vai trò của điện châm trong điều trị loét hành tá tràng,
Debriceni & Denes đã tiến hành quan sát trên 21 bệnh nhân được chẩn đoán
xác định bằng nội soi dạ dày. Kết quả cho thấy tỉ lệ khỏi sau châm ba tuần
chiếm 76% trường hợp. Ngoài ra, một số tác giả khác còn thấy rằng châm có
thể điều hoà chức năng hệ thống tiêu hoá thông qua các ảnh hưởng đến hoạt
động cơ học, điện học và bài tiết dịch [54]. Các tác dụng này có thể theo chiều
hoạt hoá như gây tăng bài tiết các neuropeptid ở tuyến nước bọt, tăng bài tiết
nước bọt [55], tăng hoạt động điện ở dạ dày. Ngược lại cũng có khi gây giảm
bài tiết acid [51], giảm hoạt động cơ học, chống buồn nôn và nôn [52],[56],
đặc biệt là những triệu chứng nôn do phẫu thuật [53],[57].

15
1.2.3.6. Ảnh hưởng của châm lên hệ thần kinh
Gần đây, rất nhiều công trình nghiên cứu tập trung đi sâu vào tác động
của châm lên hệ thần kinh trung ương. Các tác giả đã nhận định rằng châm tác
động lên chức năng của hệ thần kinh bằng nhiều con đường kể cả trực tiếp và
gián tiếp [58]. Những con đường này là một trong những cơ chế chính tạo ra
tác dụng của châm đối với cơ thể.
Ngày nay, người ta cho rằng các nhân Raphe là một trong những vị trí
xuất phát quan trọng của các xung động ức chế đi xuống của hệ thống giảm
đau trong não [59]. Trong một nghiên cứu về vai trò của châm đối với đau,
bằng cách sử dụng vi điện cực thuỷ tinh ghi điện thế ngoài tế bào của 1495
neuron ở các nhân Raphe của chuột nhắt, Liu đã nhận thấy hầu hết các neuron
thuộc nhân Raphe đều đáp ứng với kích thích đau khi kẹp đuôi chuột dưới
dạng tăng hoặc giảm các xung động điện. Điện châm huyệt Túc tam lý hoạt
hoá các neuron (làm tăng xung động điện), qua đó ức chế các đáp ứng với
nhận cảm đau. Hoạt động của các neuron nhân Raphe được điều biến thông
qua các nhân của chất xám cạnh thất (PAG), nhân accumben (NAc), và nhân
đuôi (NCa). Kích thích một trong các nhân này có thể hoạt hoá nhân Raphe
làm giảm đau.. Như vậy, điện châm đã hoạt hoá rất nhiều cấu trúc thần kinh
tham gia vào cơ chế chống đau của cơ thể như chất xám quanh não thất, nhân
Raphe, các nhân ở đồi thị, hệ limbic, tuỷ sống [60],[61],[62], [63],[64],[65].
1.2.3.7. Ảnh hưởng của châm lên hệ thống nội tiết - sinh dục
Tác dụng vào hệ thống nội tiết được xem là cơ chế tác động của châm
bằng con đường thể dịch. Khi nghiên cứu ảnh hưởng của điện châm lên các
hormon sinh dục Mo và cs [66] thấy điện châm có thể giúp bình ổn nồng độ
FSH (Follicle Stimulating Hormon), LH (Luteinizing Hormon), oestrogen,
progesteron, qua đó điều hoà quá trình rụng trứng.

16
Để tìm hiểu ảnh hưởng của điện châm lên chuột bị gây stress thực
nghiệm, một số tác giả thấy rằng, điện châm có vai trò chống stress thông qua
việc ức chế tăng nồng độ ACTH (Adreno Corticotropin Hormon), cortisol, và
các catecholamin khi cơ thể trong tình trạng bị stress [67].
1.2.4. Cách vận dụng các hiểu biết về điều trị điện vào kích thích điện lên huyệt
1.2.4.1. Các cách kích thích điện lên huyệt
- Kích thích qua kim: Cho điện cực tiếp xúc với kim châm ở huyệt để
dòng điện và thẳng các tổ chức dưới da qua kim.
- Kích thích trên mặt da bằng cực điện bé: Người ta nối cực điện với
một miếng chì mỏng, mềm và nhỏ, diện tích mỗi miếng chừng 1-2 cm². Miếng
chì được bọc bằng ba bốn lượt vải gạc mềm và tẩm nước muối 9%o. Đặt
miếng chì lên huyệt và cố định bằng băng dính. Dòng điện được truyền qua da
vào cơ thể, cách này dùng cho người sợ châm [3].
1.2.4.2. Chọn huyệt để châm và kích thích
Thông thường chọn theo 2 cách:
- Chọn huyệt theo lý luận y học cổ truyền: cũng được thực hiện khi
chọn huyệt để châm kim
- Chọn huyệt theo thuyết thần kinh: các bộ phận nhạy cảm thần kinh
phân bố ở huyệt là cơ sở để tiếp thu những kích thích vào huyệt. Kích thích từ
huyệt và từ vùng bệnh lý đều được dẫn truyền về tủy sống và não, ở đó hai
kích thích này sẽ tác động qua lại lẫn nhau, sinh ra những xung động điều
chỉnh để chuyển từ tình trạng bệnh lý về trạng thái sinh lý.
Trên cơ sở đó, nhiều nhà châm cứu đã vận dụng cách chọn huyệt có
cùng một tiết đoạn thần kinh hoặc trên đường đi của dây thần kinh chi phối cơ
quan bị bệnh [3].
1.2.4.3. Chọn dòng điện kích thích
Trong châm cứu hiện nay có hai dòng điện được sử dụng phổ cập: dòng
một chiều và dòng xung điện. Nhưng dòng phổ cập nhất là dòng xung điện.

17
Khi vận dụng hai loại dòng điện của điều trị vật lý này vào châm cứu, cần lưu
ý một sự khác nhau cơ bản về cực điện sử dụng. Khi kích thích điện lên huyệt
qua kim, kim lại cắm qua cơ thể một dòng điện trở thấp hơn da nhiều, nên chỉ
có thể dùng một điện áp nhỏ để cho qua cơ thể một dòng điện từ 10 – 200 µA.
Nếu kích thích qua một điện cực nhỏ 1 – 2 cm² đặt trên da cũng chỉ cho một
dòng điện 1 – 2 mA là cùng.
Trước một bệnh lý cụ thể cần dựa vào tác dụng sinh lý, bệnh lý của mỗi
dòng điện và yêu cầu cụ thể trên bệnh điều trị mà chọn dòng điện:
- Khi cần chữa các bệnh mạn tính:
+ Tốt nhất nên dùng dòng điện một chiều vì dòng điện này tác dụng chủ
yếu trên hoạt động điện sinh vật của tổ chức tế bào, tăng cường hoạt động dinh
dưỡng và chuyển hóa, điều hòa trương lực thần kinh. Mặt khác nó không gây
kích thích cảm giác và co cơ.
+ Dùng dòng điện hình lưỡi cày hay hình sin để kích thích các tổ chức
bị tổn thương. Đồng thời, dùng tần số thấp từ 10 – 50 Hz để tăng cường tuần
hoàn dinh dưỡng, chuyển hóa và điều hòa trương lực thần kinh.
- Khi điều trị các bệnh lý cấp tính: có thể dùng tất cả các loại xung hình
gai nhọn, hình chữ nhật, hình lưỡi cày, hình sin, vì mới mắc bệnh, các tổ chức
chưa tổn thương nghiêm trọng, có thể đáp ứng với độ dốc sườn xung nhanh.
- Khi cần kích thích và phục hồi dinh dưỡng tổ chức: dùng dòng điện
một chiều hoặc thay thế bằng xung điện.
- Khi cần chữa teo cơ liệt và có phản ứng thoái hóa: chọn xung lưỡi cày
hay hình sin cho kích thích gián đoạn. Tần số từ 20 – 30 Hz, nhịp độ gián đoạn
từ 10 – 15 lần mỗi phút, thời gian ngừng kích thích cho cơ nghỉ bằng 1/3
- 2/3 tổng thời gian điều trị.
- Khi cần điều trị đau nhức, viêm tấy, phù nề hay tụ máu do chấn
thương: chọn các xung có tần số 80 – 100 Hz và có nhịp kích thích liên tục
không có khoảng nghỉ [3].

18
1.3. Cơ sở sinh lý của cảm giác đau và cơ chế kiểm soát cảm giác đau
1.3.1. Định nghĩa đau
Hiệp hội nghiên cứu đau quốc tế (International Association for the
Study of Pain - IASP) đã định nghĩa: Đau là một cảm giác khó chịu và trải
nghiệm cảm xúc xuất hiện cùng lúc với sự tổn thương thực sự hay tiềm tàng
của các mô, hoặc được mô tả theo kiểu giống như thế [68].
1.3.2. Ý nghĩa của cảm giác đau
Đau là một cơ chế bảo vệ của cơ thể. Cảm giác đau xuất hiện tại một vị
trí nào đó khi bị tổn thương, nó tạo nên đáp ứng nhằm loại trừ tác nhân gây
đau. Hầu như tất cả các bệnh đều có triệu chứng đau. Khả năng chẩn đoán
bệnh thường phụ thuộc vào kiến thức về đau của các thầy thuốc [69].
1.3.3. Ngưỡng đau
Cường độ kích thích nhỏ nhất có thể gây ra được cảm giác đau được gọi
là ngưỡng đau. Cường độ kích thích mạnh sẽ gây ra cảm giác đau sau một thời
gian ngắn (1 giây), nhưng cường độ kích thích nhẹ đòi hỏi thời gian dài hơn
(vài giây) mới gây được cảm giác đau.
Cường độ kích thích gây ra được cảm giác đau có thể đo được bằng
nhiều cách nhưng phương pháp thường dùng là dùng kim châm vào da với áp
lực nhất định (đo được áp suất) hoặc dùng nhiệt tác động vào da (đo được
nhiệt độ). Kết quả các thí nghiệm cho thấy:
Ít có sự khác nhau giữa các cá thể về ngưỡng đau nhưng ngược lại phản
ứng với cảm giác đau lại rất khác nhau giữa các cá thể và các chủng tộc. (Nếu
dùng nhiệt để kích thích gây cảm giác đau thấy hầu hết mọi người đều có cảm
giác đau ở 45 độ C) [70].
1.3.4. Đường dẫn truyền cảm giác đau về hệ thống thần kinh trung TW
1.3.4.1. Đường dẫn truyền cảm giác giác đau từ ngoại biên về tủy sống
Sự dẫn truyền cảm giác từ ngoại vi vào tủy sống do thân tế bào neuron
thứ nhất nằm ở hạch gai rễ sau đảm nhiệm. Các sợi thần kinh dẫn truyền cảm

19
giác (hướng tâm) gồm các loại có kích thước và tốc độ dẫn truyền khác nhau,
chủ yếu 2 loại sợi dẫn truyền sau:
+ Sợi thần kinh cảm giác Aδ:
. Truyền với tốc độ 6-30 m/giây: cảm giác đau nhanh
. Sự dẫn truyền cảm giác đau Aδ bị ức chế sẽ không gây ra cảm giác
đau nhói + Sợi thần kinh cảm giác C:
. Truyền với tốc độ 0,5-2 m/giây: cảm giác đau chậm
. Sự dẫn truyền cảm giác đau C bị ức chế sẽ không gây cảm giác đau
bỏng rát, đau sâu
Vì sợi thần kinh dẫn truyền cảm giác đau có 2 loại như vậy nên khi có
một kích thích với một cường độ mạnh sẽ cho ta cảm giác đau “đúp”: ngay sau
khi kích thích sẽ có cảm giác đau nhói sau đó sẽ có cảm giác đau rát. Cảm giác
đau nhói đến nhanh để báo cho người ta biết có một kích thích nào đó tác động
có hại cho cơ thể và cần phải có phản ứng để có thể thoát ra khỏi kích thích có
hại đó [71].
1.3.4.2. Đường dẫn truyền cảm giác đau từ tủy sống lên não
a. Đường dẫn truyền cảm giác đau, nhiệt và xúc giác thô (sợi Aδ và C) đi từ rễ
sau vào sừng sau tủy sống, ở đó các sợi trục của neuron thứ nhất hay neuron
ngoại vi kết thúc và tiếp xúc với neuron thứ hai trong sừng sau tủy sống theo
các lớp khác nhau (lớp Rexed).
- Các sợi Aδ tiếp nối synaps đầu tiên trong lớp I (viền Waldeyer) và lớp
V của chất keo
- Các sợi C tiếp nối synaps đầu tiên trong lớp II và III của chất keo
b. Các tín hiệu thường được dẫn truyền qua một hoặc nhiều neuron có sợi trục
ngắn rồi sau đó bắt chéo qua bên đối diện của tủy sống ở mép trước và đi lên
não qua đường gai – đồi thị trước bên.
c. Khi đường dẫn truyền cảm giác đau đi vào não chúng được tách làm 2
đường: đường cảm giác đau nhói và đường cảm giác đau rát [72],[73].

20
* Các chất sinh học tham gia trong hệ thống giảm đau:
Có ít nhất 9 chất giống opiate đã được tìm thấy ở nhiều vùng của hệ
thống thần kinh. Đồng thời người ta cũng đã chứng minh được sự có mặt của
các receptor tiếp nhận opiate ở hệ thần kinh trung ương đặc biệt ở các vùng
của hệ thống giảm đau trong não và tủy.
Các chất truyền đạt thần kinh quan trọng nhất đó là:
- beta-endorphin, met-enkephalin, leu-enkephalin và dynorphin:
+ Có nhiều loại endorphin nhưng chất có hoạt tính mạnh nhất là beta-
endorphin. Endorphin được hình thành tư một tiền chất là beta- lipotropin, đây
là một peptid có phân tử lớn và có nhiều ở tuyến yên.
+ Endorphin có nồng độ cao ở thùy giữa tuyến yên động vật, thùy trước
tuyến yên người, vùng dưới đồi. Các neuron bài tiết endorphin thường nằm trải
dài suốt từ vùng Arcuate của vùng dưới đồi cho tới vùng quanh não thất. Chỉ ở
vùng Acuate, endorphin được hình thành ở thân neuron, còn ở các vùng khác
nó được hình thành ở sợi trục. Những sợi trục này chủ yếu đi đến vùng chất
xám quanh cống, đồi thị, amygdala giữa... Hàm lượng endorphin không thay
đổi khi cắt tuyến yên điều này chứng tỏ rằng tuyến yên không phải là nguồn
cung cấp endorphin cho hệ thần kinh trung ương. Endorphin có tác dụng giảm
đau, làm dịu đau và ức chế hô hấp [74],[75],[76].
- Enkephalin (ENK) có tác dụng giảm đau chủ yếu là met-ENK và leu-
ENK. Cả hai đều là peptid có 5 acid amin, được tách từ phân tử tiền chất là
proopiomelano (POMC):
+ ENK được tìm thấy ở tuyến yên, hypothalamus, cầu – hành não, não
giữa, tủy sống, hệ limbic. Các neuron bài tiết ENK thường có sợi trục ngắn. Nồng
độ ENK cao ở các vùng não nằm trong hệ thống giảm đau. Ở tủy sống nồng độ
cao nhất ở chất xám tủy, nơi có các synáp của các tận cùng thần kinh cảm giác.
+ ENK có tác dụng ức chế các tận cùng thần kinh bài tiết chất P đặc biệt
ở tủy sống do đó cắt đứt đường dẫn truyền cảm giác đau từ lúc tín hiệu mới chỉ
được truyền đến tủy sống.

21
Vì vậy, người ta cho rằng ENK gây ra ức chế trước synáp đối với các
sợi thần kinh dẫn truyền cảm giác đau từ lớp I qua lớp V của sừng sau tủy.
ENK được tìm thấy ở các vùng vỏ não khác như hành não, thân não, hệ limpic
ó luên quan đến một số tác dụng khác như gây nôn, giảm ho, ức chế hô hấp và
gây sảng khoái. Đây là những tác dụng thường gặp khi dùng morphin.
- Dynorphin cũng là một opiate nội sinh được tìm thấy ở tuyến yên, các
mô thần kinh. Mặc dù dynorphin chỉ được tạo thành vời một lượng nhỏ ở mô
thần kinh nhưng lại quan trọng vì nó là một opiate nội sinh cực mạnh có tác
dụng giảm đau mạnh gấp 200 lần morphin.
- Serotonin: Serotonin được tổng hợp từ một acid amin là trytophan. Nó
được bài tiết ở các tận cùng thần kinh của các neuron bắt nguồn từ thể Raphe
và tận cùng ở sừng sau tủy sống. Tác dụng của serotonin là kích thích các
neuron tại tủy sống bài tiết ENK và gây ra ức chế trước synáp trong đường dẫn
truyền cảm giác đau từ ngoại biên về trung ương. Nó có tác dụng ức chế cả sợi
C và sợi Aδ ở sừng sau tủy [69].
Hình 1.1. Hệ thống vô cảm của não và tủy sống
(1) ngăn chặn tín hiệu tại tủy sống và (2) hiện diện của neuron tiết encephalin
để ức chế đau trong cả tủy sống và não[69].

22
1.4. Các phương pháp giảm đau thường dùng trên lâm sàng
1.4.1. Thuốc giảm đau tác dụng lên hệ thần kinh trung ương
Các dẫn xuất của morphin. Tác dụng chung của các thuốc nảy là:
- Làm giảm cảm giác đau
- Làm ức chế thần kinh trung ương do đó gây ngủ, ức chế hô hấp và gây nghiện.
a. Các alkaloid tự nhiên của thuốc phiện:
Là một alkaloid có trong nhựa khô của cây thuốc phiện. Morphin có tác
dụng giảm đau mạnh do khi vào cơ thể nó gắn với các receptor của hệ thống
opiate nội sinh và gây ra tác dụng giống tác dụng của ENK.
b. Các opiate tổng hợp
Có tác dụng giảm đau gần giống morphin và cũng gây nghiện.
1.4.2. Thuốc giảm đau tác dụng ngoại biên
Gồm các dẫn xuất của salicylat, pyrazolon, anilin, indol và một số thuốc
khác. Tất cả các loại thuốc này ở mức độ khác nhau nhưng chúng đều có tác
dụng hạ sốt, giảm đau và trừ dẫn xuất anilin, những loại còn lại còn có tác
dụng chống viêm.
1.4.3. Phương pháp xoa bóp
Dựa trên sự cân bằng và ức chế lẫn nhau giữa tín hiệu đau và tín hiệu
xúc giác.
1.4.4. Phương pháp châm cứu
Người ta cho rằng cơ chế chống đau của châm cứu là sự kết hợp của cả
hai cơ chế, đó là sự ức chế dẫn truyền cảm giác đau của tín hiệu xúc giác và sự
hoạt hóa hệ thống giảm đau của cơ thể dẫn tới sự bài tiết các opiate nội sinh.
Ngày nay tổ chức Y tế Thế giới đã công nhận châm cứu tác dụng điều trị các
chứng đau do viêm dây thần kinh, viêm khớp, đau nội tạng, châm tê trong
phẫu thuật [77],[78],[79].
1.4.5. Phương pháp ngoại khoa
Được dùng trong những trường hợp đau nhiều, dai dẳng mà các thuốc
giảm đau không có tác dụng (thường do ung thư, đau dây thần kinh sinh ba).

23
1.4.6. Một số phương pháp vật lý trị liệu
Cơ chế chưa rõ ràng nhưng kết quả điều trị cho thấy có tác dụng giảm
đau đặc biệt với những đau do sang chấn, do viêm: Chạy tia hồng ngoại, Từ
trường, Laser nội mạch, Sóng ngắn, Siêu âm điều trị.
1.5. Tổng quan về chẩn đoán và điều trị đau thần kinh hông to
1.5.1. Đau dây thần kinh hông to theo quan niệm Y học hiện đại
Đau dây thần kinh hông to (dây thần kinh toạ, dây thần kinh ngồi) là một
hội chứng đau rễ thần kinh thắt lưng V và cùng I, có đặc tính: lan theo đường
đi của dây thần kinh hông to (từ thắt lưng xuống hông), dọc theo mặt sau đùi
xuống cẳng chân, lan ra ngón cái hoặc ngón út (tuỳ theo rễ bị đau) [80].
1.5.2. Đặc điểm giải phẫu của dây thần kinh hông to và các cấu trúc liên quan
Dây thần kinh hông to là một dây thần kinh to và dài nhất trong cơ thể,
nó được tạo thành bởi đám rối thắt lưng cùng gồm rễ thắt lưng L4-L5 và S1-
S2-S3. Sau khi các rễ hợp lại thành dây thần kinh hông to để đi ra ngoài ống
sống, phải đi qua một khe hẹp gọi là khe gian đốt-đĩa đệm- dây chằng. Khe
này có cấu tạo phía trước là thân đốt sống, đĩa đệm, phía bên là cuống giới hạn
bởi lỗ liên hợp, phía sau là dây chằng. Các thành phần trên bị tổn thương đều
có thể gây đau thần kinh hông to do chèn ép hoặc dày dính. Ra khỏi ống xương
sống, dây thần kinh hông to đi phía trước khớp cùng chậu, sau đó chui qua lỗ
mẻ hông to đi ra phía sau mông, nằm giữa hai lớp cơ mông. Ở mông, dây thần
kinh hông to nằm giữa ụ ngồi và mấu chuyển lớn xương đùi. Tiếp đó dây thần
kinh hông to đi dọc theo mặt sau đùi xuống giữa nếp khoeo. Đến đỉnh trám
kheo thì chia làm 2 nhánh là nhánh thần kinh hông kheo trong (thần kinh chày)
và nhánh thần kinh hông kheo ngoài (thần kinh mác chung).
Dây hông khoeo trong chứa các sợi thuộc rễ S1, đi tới mắt cá trong, chui
xuống gan bàn chân và kết thúc ở ngón chân út. Dây hông khoeo ngoài chứa
các sợi thuộc rễ L5, đi xuống mu chân và kết thúc ở ngón chân cái.

24
Hình 1.2. Đám rối thần kinh thắt lưng [80]
Thần kinh hông to chi phối vận động các cơ mông, cơ ở phần sau của
đùi, cơ cẳng chân và các cơ ở bàn chân. Rễ L5 (nhánh hông khoeo ngoài) chi
phối vận động các cơ ở cẳng chân trước ngoài, thực hiện các động tác như gấp
bàn chân, duỗi các ngón chân, đi trên gót chân và chi phối cảm giác một phần
mặt sau đùi, mặt trước ngoài cẳng chân, ngón chân cái và các ngón lân cận. Rễ
S1 (nhánh hông khoeo trong) chi phối vận động các cơ cẳng chân sau, thực
hiện các động tác như duỗi bàn chân, gấp các ngón chân, đi trên đầu các ngón
chân và chi phối cảm giác mặt sau đùi, mặt sau cẳng chân, bờ ngoài bàn chân
và 2/3 gan chân [81].

25
Hình 1.3. Đường đi và chi phối cảm giác của thần kinh hông to [81]
1.5.3. Nguyên nhân gây đau thần kinh hông to
Có nhiều nguyên nhân gây đau thần kinh hông to, nhưng chủ yếu do tổn
thương ở cột sống thắt lưng gây nên như:
1.5.3.1. Đau thần kinh hông to do thoát vị đĩa đệm
Là nguyên nhân hay gặp nhất chiếm 60-90% các trường hợp theo nhiều
tác giả,75% [82].

26
1.5.3.2. Đau thần kinh hông to do các nguyên nhân khác
- Dị dạng bẩm sinh của cột sống thắt lưng [82]:
+ Cùng hoá L5
+ Thắt lưng hoá S1
+ Gai đôi đốt sống L5 hoặc S1, hẹp ống sống thắt lưng.
- Bệnh lý mắc phải của cột sống thắt lưng: Thoái hoá cột sống, trượt đốt
sống L5 ra trước, ung thư đốt sống tiên phát hoặc di căn, lao đốt sống, chấn
thương đốt sống, viêm đốt sống do tụ cầu, liên cầu, viêm cột sống dính khớp
[82].
- Bệnh rối loạn chuyển hoá: Đái tháo đường, viêm dây thần kinh ngoại vi [83].
- U tuỷ và màng tuỷ chèn ép vào rễ thần kinh hông, viêm màng nhện tuỷ
khu trú, áp xe ngoài màng cứng vùng thắt lưng
* Các nguyên nhân không phải cột sống [84]
- Hội chứng cơ hình quả lê và đau thần kinh hông to túi quần sau
- Phụ nữ có thai, sinh đẻ, phẫu thuật lấy sỏi tiết niệu kéo dài
- Tác động tới mạch máu nuôi thần kinh hông to (giả phình động mạch
mông dưới)
1.5.4. Triệu chứng lâm sàng và cận lâm sàng của đau thần kinh hông to
1.5.4.1. Triệu chứng cơ năng
- Đau lan theo đường đi của dây thần kinh hông: Đau từ vùng thắt lưng
xuống mặt bên đùi, mặt trước ngoài cẳng chân, mu chân, ngón cái (tổn thương
kích thích rễ L5), Đau từ vùng thắt lưng lan xuống mặt sau đùi, mặt sau cẳng
chân, xuống gót chân tận cùng ở ngón út (tổn thương kích thích rễ S1). Đau
xuất hiện tự nhiên hoặc sau vận động quá mức cột sống, đau âm ỉ hoặc dữ dội,
đau tăng khi vận động, giảm khi nghỉ ngơi
- Ngoài ra, bệnh nhân có cảm giác tê bì, kim châm dọc theo đường đi
của dây thần kinh hông to [80].

27
1.5.4.2. Triệu chứng thực thể
* Hội chứng cột sống:
- Biến dạng cột sống: do tư thế chống đau, mất đường cong sinh lý, vẹo,
gù [85],[86].
- Co cứng cơ cạnh sống: Bệnh nhân đứng thẳng, quan sát từ phía sau
xem khối cơ cạnh sống hai bên có cân đối không, sau đó nắn xem trương lực
hai khối cơ đó có đều nhau không, trường hợp tăng trương lực cơ thì nói là có
co cứng cơ cạnh sống [81].
- Dấu hiệu nghẽn của Desèze: Bệnh nhân đứng nghiêng người sang trái,
sang phải, phía không có tư thế chống đau là phía bị nghẽn (còn gọi là dấu hiệu
gãy khúc đường gai sống).
- Dấu hiệu bấm chuông: Thầy thuốc dùng ngón tay cái ấn mạnh vào
cạnh đốt sống L5 hoặc cùng I, bệnh nhân thấy đau nhói truyền xuống chân
theo đường đi của dây thần kinh hông.
- Giảm tầm hoạt động của cột sống thắt lưng: Các động tác cúi, ngửa,
nghiêng, xoay đều bị hạn chế
- Nghiệm pháp Schober: Độ dãn cột sống thắt lưng (CSTL) giảm: Bệnh
nhân đứng thẳng nghiêm, hai gót sát nhau, hai bàn chân mở một góc 60°, Đánh
dấu mỏm gai đốt sống L5, đo lên trên 10cm và đánh dấu ở đó. Cho bệnh nhân
cúi tối đa, đo lại khoảng cách giữa hai điểm đã đánh dấu. Độ dãn CSTL là hiệu
số giữa độ dài đo được sau cúi và độ dài ban đầu. Bình thường khoảng cách
này thường dãn thêm 4-5cm .
* Hội chứng rễ thần kinh:
- Dấu hiệu Lasègue: Bệnh nhân nằm ngửa duỗi thẳng chân, thầy thuốc
nâng dần cổ chân và giữ gối cho thẳng, từ từ nâng chân bệnh nhân lên khỏi
giường đến mức nào đó xuất hiện đau dọc theo đường đi của dây thần kinh

28
hông to thì dừng lại tính góc tạo thành giữa đùi và mặt giường. Bình thường ≥
70o. Nếu chân bệnh nhân ở 45° thấy đau ta có Lasègue (+) 45°. Đây là dấu
hiệu quan trọng và thường có, dấu hiệu này còn được sử dụng để theo dõi hiệu
quả điều trị.
- Dấu hiệu Bonnet: Bệnh nhân nằm ngửa, gấp cẳng chân vào đùi, vừa ấn
đùi vào bụng vừa xoay vào trong. Bệnh nhân thấy đau ở mông là Bonnet (+)
- Dấu hiệu Neri: Bệnh nhân ngồi trên giường hai chân duỗi thẳng, cúi
xuống, hai ngón tay trỏ sờ vào hai ngón chân, bệnh nhân cảm thấy đau ở lưng,
mông phải gập gối lại mới sờ được ngón chân (Neri dương tính ).
- Điểm Valleix dương tính: Chính giữa ụ ngồi và mấu chuyển lớn
xương đùi, chính giữa nếp lằn mông, chính giữa mặt sau đùi, chính giữa kheo,
chính giữa cẳng chân sau
- Rối loạn cảm giác (RLCG):
+ Tổn thương rễ L5: Giảm cảm giác mặt ngoài đùi, mặt trước ngoài
cẳng chân, mu chân, ngón chân (còn gọi là đau TKHT kiểu L5)
+ Tổn thương S1: Giảm cảm giác mặt sau đùi, mặt sau cẳng chân, bờ
ngoài bàn chân (còn gọi là đau TKHT kiểu S1)
- Rối loạn phản xạ gân xương (RLPXGX):
+ Tổn thương L5: Phản xạ gân gối giảm, phản xạ gân gót bình thường.
+ Tổn thương S1: Phản xạ gân gót giảm hoặc mất, phản xạ gân gối bình
thường.
- Rối loạn vận động (RLVĐ):
+ Tổn thương rễ L5: Gây yếu các cơ duỗi chân và các cơ xoay bàn chân
ra ngoài làm bàn chân rũ xuống và xoay trong. Bệnh nhân không đi được bằng
gót chân.
+ Tổn thương rễ S1: Gây yếu cơ gấp bàn chân và các cơ xoay bàn chân
vào trong làm cho bàn chân có hình “bàn chân lõm”. Bệnh nhân không đi được
bằng mũi chân.

29
- Trương lực cơ: Giảm trương lực cơ và teo cơ ở vùng bị tổn thương
+ Cơ mông: Nhìn xệ, nhẽo, nếp lằn mông mất.
+ Cơ sau đùi, khối cơ cẳng chân trước, cẳng chân sau: Nhẽo và mất độ săn chắc.
- Có thể gặp rối loạn thần kinh thực vật: Rối loạn bài tiết mồ hôi, nhiệt
độ da giảm, phản xạ bài tiết vùng thần kinh hông kém, da, cơ loạn dưỡng, teo.
1.5.4.3. Cận lâm sàng
- Chụp X-quang thường:
Chụp X-quang cột sống thắt lưng thông thường ở tư thế thẳng, nghiêng,
chếch 3/4 cho phép hướng tới một số nguyên nhân gây chèn ép rễ thần kinh
hông to như: dấu hiệu mất đường cong sinh lý, hình ảnh thoái hoá cột sống:
trượt đốt sống, mỏm gai, cầu xuơng, hẹp khe liên đốt sống [85],[86].
- Chụp cắt lớp vi tính cột sống và đĩa đệm (CT- scaner):
Hình ảnh thoát vị đĩa đệm: Thoát vị trung tâm, thoát vị sau bên, thoát vị
trong lỗ liên hợp, thoát vị ngoài lỗ liên hợp, hẹp ống sống do thoái hóa, phì đại
dây chằng vàn. Tuy nhiên, phương pháp này có hạn chế là khó tái tạo rõ hình
ảnh theo chiều dọc.
- Chụp cộng hưởng từ (MRI- Magnetic resonnance imaging)
Chụp MRI là phương pháp tạo ảnh bằng cách khai thác từ tính của các
hạt nhân nguyên tử trong cơ thể người, giúp thấy rõ hình ảnh các cấu trúc đĩa
đệm và các thành phần khác của cột sống.
- Điện cơ đồ: Giúp cho chẩn đoán định khu tổn thương và tình trạng
một số cơ do dây thần kinh toạ chi phối.
- Xét nghiêm dịch não tuỷ: Thường có tăng nhẹ protein. Khi có nguyên
nhân chèn ép thì protein sẽ tăng cao, khi có viêm nhiễm thì có tăng tế bào
1.5.5. Chẩn đoán đau thần kinh hông to
- Chẩn đoán xác định: Dựa vào các triệu chứng cơ năng và thực thể.
+ Cơ năng: Đau theo đường đi của dây thần kinh hông to
+ Thực thể: Có hội chứng cột sống và hội chứng rễ

30
- Chẩn đoán nguyên nhân bằng cận lâm sàng.
- Chẩn đoán phân biệt: Phân biệt với các trường hợp sau:
+ Viêm khớp cùng chậu
+ Viêm cơ thắt lưng chậu
+ Viêm khớp háng
+ Đau dây thần kinh đùi
1.5.6. Điều trị đau dây thần kinh hông to
1.5.6.1. Điều trị nội khoa
* Điều trị thuốc
+ Thuốc giảm đau: Tùy mức độ đau mà sử dụng một hoặc hoặc phối hợp
các thuốc giảm đau sau đây: Paracetamol 1-3 gam/ngày chia 2-4 lần. Trường
hợp đau nhiều, chỉ định paracetamol kết hợp với opiad nhẹ như Codein hoặc
Tramadol 2-4 viên/ngày, hoặc thuốc kháng viêm không steroid
Trong trường hợp đau nhiều có thể cần phải dùng đến các chế phẩm thuốc
phiện như morphin (rất hiếm khi được chỉ định).
+ Thuốc giãn cơ: Tolperisone (100-150 mg x 3 lần uống/ngày) hoặc
Eperisone (50 mg x 2-3 lần/ngày).
+ Các thuốc khác: Khi bệnh nhân có đau nhiều, đau mạn tính, có thể sử
dụng phối hợp với các thuốc giảm đau thần kinh như:
Gabapentin: 600-1200 mg/ngày (nên bắt đầu bằng liều 300/ngày trong
tuần đầu) Các thuốc khác: các vitamin nhóm B hoặc Mecobalamin [82].
+ Tiêm corticosteroid ngoài màng cứng: Mục đích giảm đau do rễ trong
bệnh thần kinh tọa, tuy nhiên hiệu quả giảm đau ngắn hạn. Trường hợp chèn
ép rễ, có thể tiêm thẩm phân corticosteroid tại rễ bị chèn ép dưới hướng dẫn
của CT [87].
* Vật lý trị liệu
- Mát xa liệu pháp: có ích đối với đau thần kinh tọa vì làm tăng tuần hoàn
máu, giãn cơ và kích thích tiết các endorphin, phương pháp dân gian lá lốt,
cám rang, lá ngải cứu nóng [88].

31
- Thể dục trị liệu: những bài tập kéo giãn cột sống, xà đơn treo người nhẹ
có thể giảm đau và giúp giảm chèn ép khi có trồi đĩa đệm. Bơi là thể dục tốt
nhất đối với các bệnh nhân này [89].
- Đeo đai lưng hỗ trợ nhằm tránh quá tải trên đĩa đệm cột sống [90].
* Các thủ thuật can thiệp xâm lấn tối thiểu
Các thủ thuật điều trị can thiệp tối thiểu: sử dụng sóng cao tần (tạo hình
nhân đĩa đệm). Mục đích là lấy bỏ hoặc làm tiêu tổ chức từ vùng trung tâm đĩa
đệm để làm giảm áp lực chèn ép của đĩa đệm bị thoát vị đối với rễ thần kinh.
1.5.6.2. Điều trị phẫu thuật
Chỉ định trong các trường hợp có liệt và teo cơ, rối loạn cơ tròn, có khối
u chèn ép, viêm dầy dính màng nhện và các trường hợp thoát vị đĩa đệm đau
tái phát nhiều lần làm ảnh hưởng nghiêm trọng đến sinh hoạt và lao động
không đáp ứng với điều trị nội khoa từ 3 đến 6 tháng.
1.5.7. Chứng yêu cước thống theo quan niệm của Y học cổ truyền
1.5.7.1. Khái niệm
Theo Hoàng đế Nội kinh, yêu cước thống được mô tả trong chứng thống
tý của y học cổ truyền với nhiều bệnh danh khác nhau tuỳ thuộc vào vị trí hoặc
nguyên nhân gây bệnh: yêu cước thống (đau lưng - chân), yêu thoái thống (đau
lưng - đùi), yêu cước đông thống (đau lưng - chân vào mùa đông), toạ điến
phong (đau thần kinh hông do phong tà).
1.5.7.2. Nguyên nhân và cơ chế bệnh sinh
Theo YHCT cho rằng “thông tắc bất thống, thống tắc bất thông” nghĩa
là khi khí huyết vận hành trong kinh lạc được thông suốt thì không đau, còn
khi khí huyết vận hành trong kinh lạc bị bế tắc thì gây đau, tắc chỗ nào sẽ đau
chỗ đó [91].

Luận Án Tiến Sĩ Y Học Nghiên Cứu Một Số Đặc Điểm Huyệt Ủy Trung Và Ảnh Hưởng Của Điện Châm Huyệt Này Đối Với Bệnh Nhân Yêu Cước Thống Thể Thận Hư.doc

Luận Án Tiến Sĩ Y Học Nghiên Cứu Một Số Đặc Điểm Huyệt Ủy Trung Và Ảnh Hưởng Của Điện Châm Huyệt Này Đối Với Bệnh Nhân Yêu Cước Thống Thể Thận Hư.doc

Recommended

Recommended

More Related Content

Similar to Luận Án Tiến Sĩ Y Học Nghiên Cứu Một Số Đặc Điểm Huyệt Ủy Trung Và Ảnh Hưởng Của Điện Châm Huyệt Này Đối Với Bệnh Nhân Yêu Cước Thống Thể Thận Hư.doc

Similar to Luận Án Tiến Sĩ Y Học Nghiên Cứu Một Số Đặc Điểm Huyệt Ủy Trung Và Ảnh Hưởng Của Điện Châm Huyệt Này Đối Với Bệnh Nhân Yêu Cước Thống Thể Thận Hư.doc (20)

More from tcoco3199

More from tcoco3199 (20)

Recently uploaded

Recently uploaded (20)

Luận Án Tiến Sĩ Y Học Nghiên Cứu Một Số Đặc Điểm Huyệt Ủy Trung Và Ảnh Hưởng Của Điện Châm Huyệt Này Đối Với Bệnh Nhân Yêu Cước Thống Thể Thận Hư.doc