1. ลิลิตตะเลงพ่าย
ลิลิตตะเลงพ่ายเป็นบทประพันธ์ประเภทลิลิต
ประพันธ์ขึ้นโดยสมเด็จพระมหาสมณเจ้ากรมพระปรมานุชิตชิโนรสและ
พระเจ้าบรมวงศ์เธอ กรมหมื่นภูบาลบริรักษ์
เพื่อสดุดีวีรกรรมของสมเด็จพระนเรศวรมหาราช ในวาระงาน
พระราชพิธีฉลองตึกวัดพระเชตุพนวิมลมังคลารามในรัชกาลที่ 3
โดยตะเลงในที่นี้หมายถึง มอญ
ที่มาของเรื่อง
1.พระราชพงศาวดารฉบับพันจันทนุมาศ(เจิม)
2.วรรณคดีเก่าเรื่อง ลิลิตยวนพ่ายลิลิตพระลอ
3.จินตนาการของผู้แต่ง คือ ช่วงบทนิราศ
จุดมุ่งหมายในการแต่ง 1.เพื่อเฉลิมพระเกียรติสมเด็จพระนเรศวรมหาราช
2.ฉลองตึกวัดพระเชนตุพนฯ สมัย รัชกาลที่ 3
3.สร้างสมบารมีของผู้แต่ง(เพราะผู้แต่งขอไว้ว่าถ้าแต่งเสร็จขอให้สาเร็จสู่พระนิพพ
าน )
ลักษณะการแต่ง
แต่งด้วยลิลิตสุภาพประกอบด้วยร่ายสุภาพโคลงสองสุภาพโคลงสามสุภาพ
และโคลงสี่สุภาพแต่งสลับกันไป จานวน 439 บท
โดยได้แบบอย่างการแต่งมาจากลิลิตยวนพ่ายที่แต่งขึ้นในสมัยอยุธยาตอนต้น
ลิลิตเปรียบได้กับงานเขียนมหากาพย์
จัดเป็นวรรณคดีประเภทเฉลิมพระเกียรติพระมหากษัตริย์
เนื้อเรื่องย่อ
เริ่มด้วยการต้นชมพระบารมีและพระบรมเดชานุภาพของสมเด็จพระนเรศวรมหารา
ช แล้วดาเนินความตามประวัติศาสตร์ว่าพระเจ้าหงสาวดีนันทบุเรงทรงทราบว่า
สมเด็จพระมหาธรรมราชาเสด็จสวรรคต สมเด็จพระนเรศวรได้ครองราชสมบัติ
พระองค์จึงตรัสปรึกษาขุนนางทั้งปวงว่ากรุงศรีอยุธยาผลัดเปลี่ยนกษัตริย์
สมเด็จพระนเรศวรและสมเด็จพระเอกาทศรถ
พระพี่น้องทั้งสองอาจรบพุ่งชิงความเป็นใหญ่กันยังไม่รู้เหตุผลประการใด
ควรส่งทัพไปเหยียบดินแดนไทยเป็นการเตือนสงครามไว้ก่อน
ถ้าเหตุการณ์เมืองไทยไม่ปกติสุขก็ให้โจมตีทันที
ขุนนางทั้งหลายก็เห็นชอบตามพระราชดารินั้นพระจ้าหงสาวดีจึงตรัสให้
พระมหาอุปราชเตรียมทัพร่วมกับพระมหาราชเจ้านครเชียงใหม่
แต่พระมหาอุปราชากราบทูลพระบิดาว่าโหรทายว่าชันษาของพระองค์ร้ายนัก
สมเด็จพระเจ้าหงสาวดีตรัสว่าพระมหาธรรมราชาไม่เสียแรงมีโอรสล้วนแต่เชี่ยวชา
ญกล้าหาญในศึกมิเคยย่อท้อการสงคราม
ไม่เคยพักให้พระราชบิดาใช้เลยต้องห้ามเสียอีกผิดกับพระองค์
และให้พระมหาอุปราชาไปเอาภัสตราภรณ์สตรีมาทรงเสีย
พระมหาอุปราชาทรงอับอายและหวาดกลัวพระราชอาญาของพระบิดายิ่งนัก
จึงเตรียมจัดทัพหลวงและทัพหัวเมืองต่างๆ เพื่อยกมาตีไทย

2. ขณะนั้นสมเด็จพระนเรศวรเตรียมทัพจะไปตีกัมพูชาเป็นการแก้แค้นที่ถือโอกาสรุก
รานไทยหลายครั้งระหว่างที่ไทยติดศึกกับพม่า
พอสมเด็จพระนเรศวรทรงทราบข่าวศึกก็ทรงถอนกาลังไปสู้รบกับพม่าทันที
ทัพหน้ายกล่วงหน้าไปตั้งที่ตาบลหนองสาหร่าย
ฝ่ายพระมหาอุปราชาทรงคุมทัพมากับพระเจ้าเชียงใหม่รี้พลรบ 5 แสน
เข้ามาทางด่านเจดีย์สามองค์ ทรงชมไม้ ชมนก ชมเขา
และคร่าครวญถึงพระสนมกานัลมาตลอดจนผ่านไทรโยคลากระเพิน
และเข้ายึดเมืองกาญจนบุรีได้โดยสะดวก
ต่อจากนั้นก็เคลื่อนพลผ่านพนมทวนเกิดลางร้ายลมเวรัมภาพัดฉัตรหัก
ทรงตั้งค่ายหลวงที่ตาบลตระพังตรุ
ฝ่ายสมเด็จพระนเรศวรและสมเด็จพระเอกาทศรถทรงเคลื่อนพยุหยาตราทางชลมา
รค ไปขึ้นบกที่ปากโมก บังเกิดศุภนิมิต
ต่อจากนั้นทรงกรีฑาทัพทางบกไปตั้งค่ายที่ตาบลหนองสาหร่าย
เมื่อทรงทราบว่าพม่าส่งทหารมาลาดตะเวน
ทรงแน่พระทัยว่าพม่าจะต้องโจมตีกรุงศรีอยุธยาเป็นแน่
จึงรับสั่งให้ทัพหน้าเข้าปะทะข้าศึกแล้ว ล่าถอยเพื่อลวงข้าศึกให้ประมาท
แล้วสมเด็จพระนเรศวรมหาราชกับสมเด็จพระเอกาทศรถทรงนาทัพหลวงออกมาช่
วย ช้างพระที่นั่งลองเชือกตกมันกลับเข้าไปในหมู่ข้าศึกแม่ทัพนายกองตามไม่ทัน
สมเด็จพระนเรศวรมหาราชตรัสท้าพระมหาอุปราชาทายุทธหัตถีและทรงได้รับชัย
ชนะ โดยทรงใช้พระแสงของ้าวฟันพระมหาอุปราชาขาดคาคอช้าง
พระแสงของ้าวนั้นได้รับการขนานนามในภายหลังว่า
พระแสงของ้าวเจ้าพระยาแสนพลพ่าย
ทางด้านสมเด็จพระเอกาทศรถได้ทรงกระทายุทธหัตถีมีชัยชนะแก่มังจาชโรเมื่อกอ
งทัพพม่าแตกพ่ายไปแล้วสมเด็จพระนเรศวรมาหาราชรับสั่งให้สร้างสถูปเจดีย์เพื่อเ
ป็นการเฉลิมพระเกียรติพระมหาอุปราชา
เสด็จแล้วจึงเลิกทัพกลับกรุงศรีอยุธยาเป็นอันจบเนื้อเรื่อง