1. Μία από τις βασικότερες επιδιώξεις στη ζωή του ανθρώπου είναι να μπορεί να
καταλήξει σε κάποιο συμπέρασμα, να έχει έτοιμη την απάντηση, όταν χρειαστεί και να μπορεί
να διαχειρίζεται τις διάφορες καταστάσεις που προκύπτουν με ευέλικτο τρόπο. Ο όρος
ελεύθερη βούληση αναφέρεται στις πράξεις ενός ατόμου που έχει συνείδηση των πιθανών
συνεπειών, εκπηγάζουν από τη φύση του και έχουν αίτια και κίνητρα ως επί το πλείστον
προβλέψιμα. Σε ένα υλιστικό κόσμο, αυτό το είδος ελεύθερης βούλησης είναι καταφανώς
δυνατό και δεν αφαιρεί την ηθική ευθύνη. Οι ανθρώπινες αποφάσεις έχουν συγκεκριμένα
κίνητρα. Ακόμα και σε ένα κόσμο αυστηρού ντετερμινισμού, υπάρχει η δυνατότητα οι
άνθρωποι που βλάπτουν άλλους να σωφρονίζονται με την τιμωρία, αλλά εάν δεχθούμε ότι οι
πράξεις είναι τυχαίες, δεν υπάρχει κανένας λόγος να πιστέψουμε ότι αυτό ισχύει.
Είναι αδιαμφισβήτητο το γεγονός ότι όλοι οι άνθρωποι είμαστε εγωκεντρικές οντότητες
και έχουμε ως βαθύτερο κίνητρο των πράξεων μας την ατομική και προσωπική μας
1
2. ικανοποίηση. Η ελευθερία της βούλησης, λοιπόν, είναι περισσότερο φιλοσοφική παρά
επιστημονική έννοια, που σχετίζεται με την ικανότητα των λογικά σκεπτόμενων όντων να
επιλέγουν μία πράξη ανάμεσα σε άλλες εναλλακτικές δυνατότητες. Οι φιλόσοφοι διαφωνούν
επί του ζητήματος για χιλιετίες, αλλά συμφωνούν στο ότι η ελεύθερη βούληση συνεπάγεται την
έννοια της ευθύνης απέναντι στις πράξεις μας και, εφόσον υπάρχει, διαθέτει πολλές πλευρές.
Με την ερμηνεία της ελεύθερης βούλησης ασχολήθηκαν πολλοί φιλόσοφοι, όπως ο
Αριστοτέλης, ο Πλάτων, ο Σοπενχάουερ, ο Νίτσε, ο Ντεκάρτ και ο Καντ.
Η βούληση δεν ταυτίζεται με την ορθή σκέψη μας. Είναι η θέληση, η εσωτερική δύναμη
που κρύβει κάθε άνθρωπος μέσα του και μπορεί να επιθυμεί και να αγωνίζεται για να πετύχει
τους στόχους του. Σύμφωνα με τον Σοπενχάουερ, αυτό που καθοδηγεί τα έργα των ανθρώπων
είναι η θέληση για ζωή. Αντίθετα, ο Νίτσε αποδέχεται ότι η βούληση για ζωή είναι η κυριότερη
δύναμη που κινεί τις πράξεις των ανθρώπων, αλλά θεωρεί ότι έχει ως βαθύτερο στόχο την
θέληση για κυριαρχία και δύναμη. Ο Αριστοτέλης θεωρεί την βούληση απαραίτητη προϋπόθεση
για τη επιλογή, ενώ ο Πλάτωνας ως ένα μέρος της τρισυπόστατης ψυχής. Ο Ντεκάρτ υποστήριξε
ότι είναι μια βοηθητική δύναμη που γεννά την επιθυμία για γνώση, ενώ ο Καντ την θεώρησε ως
μια δύναμη που βοηθάει τον άνθρωπο να αποδεσμευτεί από τις εμπειρίες του και του
υπαγορεύει νέες ηθικές αρχές με βάση τη λογική.
Ελευθερία της βούλησης σε κατάσταση απραξίας μάλλον δε σημαίνει τίποτε απολύτως!
Το πρόβλημα της ελευθερίας της βούλησης είναι ένα θεμελιώδες φιλοσοφικό ερώτημα για το
οποίο πλέον και οι νευροεπιστήμες εκφράζουν άποψη. Ωστόσο, πολύ μεγαλύτερη σημασία για
τις επιστήμες έχει ο τρόπος με τον οποίο ο εγκέφαλος διαχειρίζεται τις αποφάσεις του κι όχι το
πόσο «ελεύθερος» είναι.
Με βάση ορισμένες ηθικές και φιλοσοφικές παρατηρήσεις, υποστηρίζεται ότι οι
περισσότεροι νομίζουμε ότι είμαστε πραγματικά κύριοι των επιλογών μας. Παρόλ’ αυτά, όχι
μόνο δεν είμαστε «υπεύθυνοι» για μία απόφασή μας, αλλά ο εγκέφαλος μάς «εξαπατά» με
κάποιο μυστηριώδη έμφυτο τρόπο, πείθοντάς μας ότι συνειδητά πήραμε τη συγκεκριμένη
απόφαση. Εντυπωσιακά πειράματα που διενεργήθηκαν, έδειξαν ότι η λειτουργία του
εγκεφάλου γίνεται πριν το καταλάβουμε! Ο ερευνητής Β. Libet ζήτησε από εθελοντές να
κινήσουν το χέρι τους σε οποιαδήποτε χρονική στιγμή οι ίδιοι επιλέξουν, ενώ κάποιοι
παρακολουθούσαν την ηλεκτρική δραστηριότητα του εγκεφάλου τους. Το συμπέρασμα της
μελέτης ήταν ότι πριν ακόμη συνειδητοποιήσουμε ότι θα κινήσουμε το χέρι μας, ο εγκέφαλος
έχει ήδη ξεκινήσει να εργάζεται προς αυτή την κατεύθυνση.
Πώς μπορεί να εμφανιστεί ένα ον με ελεύθερη βούληση; Αν λάβουμε υπόψη μας τις
εξελικτικές διαδικασίες που δημιούργησαν το ανθρώπινο είδος, θα διαπιστώσουμε ότι η
ελεύθερη βούληση είναι πολύ ευέλικτη. Η κάθε πράξη προσδιορίζεται πλήρως από το
συνδυασμό γονιδιακών, ορμονικών και νευρωνικών δράσεων, στις οποίες δεν έχουμε
δυνατότητα εκούσιας παρέμβασης. Οι υποστηρικτές της νομοτέλειας διατείνονται ότι σε έναν
κόσμο που κυριαρχείται από τις αρχές του Νεύτωνα, κάθε φυσικό συμβάν οδηγεί αμείλικτα σε
κάθε επόμενο.
2
3. Εάν δεχτούμε ότι ο εγκέφαλος δεν είναι τίποτε περισσότερο από μόρια διατεταγμένα με
συγκεκριμένο τρόπο, που γεννά ένα ορισμένο περιεχόμενο σκέψης, είμαστε πολύ κοντά στο να
δεχτούμε την άποψη των ντετερμινιστών ως αυτονόητη. Θεωρητικά, σε μία μελλοντική χιλιετία,
θα μπορούσαμε να μετρήσουμε όλες τις παραμέτρους του εγκεφάλου σε μια δεδομένη χρονική
στιγμή και να προβλέψουμε με ακρίβεια τη σκέψη που θα αναπηδήσει αμέσως μετά. Εάν όμως
η συμπεριφορά του κάθε μορίου του μυαλού μας είναι προδιαγεγραμμένη, δεν υπάρχει
κανένας χώρος για την «ελεύθερη βούληση».
Οι περισσότεροι μάλλον θα παραδέχονταν ότι η αίσθηση της ελευθερίας της βούλησης
έχει ανεκτίμητη αξία για τη δομή των κοινωνιών μας, αν και κάποια γεγονότα και καταστάσεις
κλονίζουν αυτή τη διαχρονική αξία, καθώς καταπατούν τους άγραφους ηθικούς κανόνες. Η
βούληση όμως δεν εκφράζεται αιφνιδιαστικά, αλλά καλλιεργείται για ένα χρονικό διάστημα,
όσο χρειαζόμαστε, για να συνειδητοποιήσουμε τις πιθανές συνέπειες των επιθυμητών
επιλογών μας. Ίσως τελικά το χρονικό αυτό διάστημα , πριν αποφασίσουμε να δράσουμε ,να
κατοχυρώνει το βαθμό της ευθύνης που έχουμε ως έλλογα όντα και τη δυνατότητα της
ελεύθερης επιλογής που μας ξεχωρίζει από τα ζώα.
Η ελευθερία της βούλησης, λοιπόν, συνδέεται άρρηκτα με την έννοια προσωπικής
ευθύνης που έχουμε για τη συμπεριφορά μας, καθώς επηρεάζουμε και επηρεαζόμαστε από
τους γύρω μας. Είναι αδιαμφισβήτητο το γεγονός ότι ο άνθρωπος είναι πάντα υπεύθυνος για τις
πράξεις του, είναι υπόλογος για τον τρόπο με τον οποίο θα πράξει και για τις συνέπειες της
δράσης αυτής που θα κληθεί να αντιμετωπίσει απέναντι στο περιβάλλον και στους
συνανθρώπους του. Για να αναλάβει, όμως, ο άνθρωπος την ευθύνη των πράξεων του, πρέπει
πρωτίστως να είναι εσωτερικά ελεύθερος. Η εσωτερική ελευθερία όμως προϋποθέτει τη
συνειδητή κι εκούσια υπακοή του ατόμου στους ηθικούς κανόνες που διέπουν τις σχέσεις των
ανθρώπων σε μια συγκεκριμένη κοινωνία σε μια ορισμένη εποχή.
Το γιατί πρέπει να είναι κανείς ηθικός είναι ένα πρακτικό ερώτημα που αφορά τις
σχέσεις των ανθρώπων στην κοινωνική τους ζωή. Δεν υπάρχει απόλυτη απάντηση σ’ αυτό το
ερώτημα, αφού η ελληνική κοινωνία, όπως και ο δυτικός κόσμος βλέπει το θέμα της ηθικής
σύμφωνα με το πρίσμα του χριστιανισμού. Η αλήθεια είναι ότι το περιεχόμενο του όρου ηθική,
όπως και η αναγκαιότητα της διαφέρει από περιοχή σε περιοχή. Επιπροσθέτως, πολλές φορές
οι ηθικές αξίες δεν αντιστοιχούν στις κοινωνικές αξίες και παρατηρούνται αντιφάσεις. Για
παράδειγμα, η ελληνική κοινωνία μπορεί να εμφανίζεται συντηρητική ηθικά, όμως ασπάζεται
απολύτως τις ατομοκεντρικές αξίες της σύγχρονης καταναλωτικής πραγματικότητας.
Οι ηθικοί κανόνες στις μέρες μας έχουν παγιωθεί και έχουν μετατραπεί σε κανόνες
δικαίου που μας ορίζουν τι δεν πρέπει να κάνουμε. Υπάρχουν, ωστόσο, κάποιες αρχές που δεν
επιφέρουν καμία νομική συνέπεια για τον παραβάτη. Στην αρχαιότητα, υπήρχαν τιμωρίες για
την παραβίαση άγραφων νόμων, όπως είναι η κοινωνική απόρριψη, η κατακραυγή, η
περιθωριοποίηση και η αποπομπή από την κοινότητα.
Ο Πλάτων στην Πολιτεία του υποστηρίζει πως το επιχείρημα ότι δηλαδή η ηθικότητά
μας εξασφαλίζεται από το φόβο του θεού, είναι μεταφυσικό και στηρίζεται στην άποψη ότι
υπάρχει ζωή μετά το θάνατο. Στον άλλον κόσμο, λοιπόν, οι ψυχές κρίνονται από τη θεϊκή
3
4. δικαιοσύνη από την οποία κανείς δεν μπορεί να ξεφύγει. Ο προβληματισμός για το ρόλο της
ηθικής και την αναγκαιότητά της είναι πολύ παλιός. Ο Πλάτωνας υποστήριξε ότι άδικος είναι κι
εκείνος που δεν είναι με τη θέλησή του δίκαιος , αλλά από αναγκασμό. Ο Αριστοτέλης μάλιστα
τόνισε ότι ανήθικος είναι κάποιος όταν κάνει μια ηθική πράξη και νιώθει δυσαρέσκεια.
Παρόλες τις αμφισβητήσεις για την αναγκαιότητα της ηθικής, αξίζει να αναφερθεί το
γεγονός ότι πρωτεύοντα ρόλο παίζουν και οι πεποιθήσεις του ανθρώπου περί του καλού και
του κακού. Σύγχρονες μελέτες απέδειξαν ότι η τάση του ανθρώπου να επικοινωνεί, να
μοιράζεται τον πόνο του με άλλους αποτελεί έμφυτη προδιάθεση του ψυχισμού του. Αυτές οι
αντιλήψεις δικαιώνουν τους κλασικούς έλληνες φιλοσόφους ότι το «ευ πράττειν» είναι άμεσα
συνδεδεμένο με την ευδαιμονία και την ψυχική ισορροπία, που επιτυγχάνεται με τον έλεγχο
των συναισθημάτων μας και τη διαχείριση διαφόρων καταστάσεων και γεγονότων σύμφωνα με
τη λογική.
Καταληκτικά, πρέπει να τονιστεί ότι η υιοθέτηση συγκεκριμένων αξιών ηθικής
συμπεριφοράς στη ζωή μας σημαίνει ότι οι ηθικές αξίες θα επηρεάσουν τόσο τις αποφάσεις
όσο και τις πράξεις τους. Επειδή λοιπόν οι ηθικές κρίσεις ισχύουν το ίδιο για όλους τους
ανθρώπους, προτού πράξουμε πρέπει να εξετάσουμε τις επιπτώσεις των αποφάσεών μας και
να είμαστε έτοιμοι να δεχθούμε τις συνέπειες. Αναγκαία είναι ακόμη και η καλλιέργεια των
κατάλληλων ηθικών αρετών, που θα μας επιτρέψουν να πράττουμε το ορθό σταθερά, εύκολα
και με άριστο τρόπο.
Δυστυχώς στις μέρες μας έχουμε λανθασμένα πιστέψει ότι μπορούμε να
συμπεριφερόμαστε, όπως επιθυμούμε, χωρίς να υπολογίζουμε τις συνέπειες των επιλογών μας
και το χειρότερο, χωρίς να αναλαμβάνουμε τις ευθύνες των πράξεών μας, αφού
δράσουμε. Θέλουμε κάποιον άλλο να αναλάβει την ευθύνη, αλλά σαν έφηβοι, θέλουμε και την
ελευθερία μας. Δυστυχώς η ζωή δεν λειτουργεί έτσι. Όταν δίνουμε την ευθύνη σε κάποιον άλλο,
δίνουμε μαζί και την ελευθερία μας. Όσο πιο γρήγορα το αντιληφθούμε αυτό, τόσο
4
5. περισσότερες πιθανότητες έχουμε να αποδεχτούμε τις ευθύνες και να κινηθούμε προς την
πραγματοποίηση των ονείρων μας.
Όταν είμαστε έφηβοι θέλουμε να μας αντιμετωπίζουν σαν ενήλικες αλλά να μας
προσφέρουν τα πάντα σαν να είμαστε παιδιά. Θέλουμε όλα τα προνόμια της ενήλικης ζωής,
χωρίς όμως τις υποχρεώσεις. Θέλουμε ελευθερία χωρίς ευθύνη. Στους έφηβους αυτό το
φαινόμενο είναι αποδεκτό και κατανοητό. Το πρόβλημα όμως είναι πως υπάρχουν και πολλοί
ενήλικες με αυτή την λογική. Στη ζωή, η ελευθερία και η ευθύνη πάνε μαζί. Όταν το ένα από τα
δύο είναι μειωμένο, το ίδιο συμβαίνει και με το άλλο. Αν λοιπόν κάποιος θέλει ελευθερίες,
πρέπει να είναι έτοιμος να αναλάβει και τις αντίστοιχες ευθύνες. Αν δε θέλει ευθύνες, δε
πρέπει να περιμένει ούτε προνόμια, ούτε ελευθερίες.
Όταν το άτομο δεν έχει ευθύνες, έχει και περιορισμένες ελευθερίες. Όταν όλες του τις
ευθύνες τις παραχωρεί σε άλλους, παραχωρεί μαζί και την ελευθερία του. Αυτό ισχύει σε κάθε
τομέα της ζωής, στα προσωπικά, στα επαγγελματικά, στην υγεία και στα οικονομικά. Ο φόβος
της ευθύνης είναι αυτός που κρατάει τους περισσότερους ανθρώπους «σκλαβωμένους» και δεν
τους επιτρέπει να ξεκινήσουν τη δική τους δουλειά, να παντρευτούν και να κάνουν παιδιά, να
ασχοληθούν με τη βελτίωση της υγείας τους ή να κυνηγήσουν ένα μεγάλο τους όνειρο.
Ας αναλάβουμε ο καθένας την ευθύνη των πράξεών μας και ας σταματήσουμε να
απαιτούμε ελευθερίες, χωρίς ευθύνες. Ας δεσμευτούμε από σήμερα ότι θα ανακτήσουμε τον
έλεγχο σε ένα τουλάχιστο τομέα της ζωής μας, όπως για παράδειγμα στην υγεία, βελτιώνοντας
τη διατροφή μας και ξεκινώντας ένα καθημερινό πρόγραμμα γυμναστικής. Ας σταματήσουμε να
βρίσκουμε δικαιολογίες και να ρίχνουμε τις ευθύνες σε καταστάσεις που δεν ελέγχουμε.
Το μόνο πράγμα που μας κρατάει μακριά από όσα ονειρευόμαστε είναι η ιστορία που
λέμε στον εαυτό μας για τους λόγους που δεν μπορούμε να το αποκτήσουμε. Πάντα υπάρχει
κάτι που μπορεί να κάνει ο καθένας από μας. Αφού βρούμε ποιο είναι αυτό , ας το
επιχειρήσουμε και ας αναλάβουμε την ευθύνη γι’ αυτό. Τότε μόνο θα μπορέσουμε να
αποκτήσουμε την ελευθερία που ζητάμε.
5
