1. Uniwersytet Jagielloński
Wydział Zarządzania i Komunikacji Społecznej
INSTYTUT KULTURY
Studia stacjonarne
Nr albumu: 1015828
Kamila Anna Kosmalska
WOLONTARIUSZE
W INSTYTUCJACH KULTURY -
PRAWO, ZARZĄDZANIE, ORGANIZACJA.
PRZYKŁADOWE ROZWIĄZANIA
MAŁOPOLSKIEGO INSTYTUTU KULTURY
W KRAKOWIE
Opiekun pracy magisterskiej:
Prof. dr hab. Emil OrzechowskI
Opracowano zgodnie z Ustawą o prawie autorskim i prawach pokrewnych z dnia 4 lutego 1994 r. (Dz.U. 1994 nr
24 poz. 83) wraz z nowelizacją z dnia 25 lipca 2003 r. (Dz.U. 2003 nr 166 poz. 1610) oraz z dnia 1 kwietnia
2004 r. (Dz.U. 2004 nr 91 poz. 869) z późniejszymi zmianami
Kraków 2011
1

2. Abstrakt.
Kosmalska, Kamila (2011). Wolontariusze w instytucjach kultury – prawo, zarządzanie,
organizacja. Przykładowe rozwiązania Małopolskiego Instytutu Kultury w Krakowie.
Praca magisterska pod kierunkiem prof. dr hab. Emila Orzechowskiego, Kraków:
Instytut Kultury UJ, 124 s., 32 pozycji bibliograficznych, 2 aneksy, 3 wykresy, 2
schematy, 1 tabela.
Celem pracy jest analiza procesu zarządzania wolontariuszami w instytucjach kultury oraz
znalezienie odpowiedzi na pytanie: Czym charakteryzuje się wolontariat
w kulturze i jakie korzyści może przynieść obydwu stronom? W tym celu konieczne było
przyjrzenie się jego uregulowaniom prawnym i zdefiniowanie pozycji, jaką zajmuje we
współczesnym planie polityczny oraz próba uporządkowania wiedzy na temat poszczególnych
etapów współpracy z wolontariuszami. Dodatkowo dla ukazania tzw. dobrych praktyk,
przeprowadzono case study programu wolontariackiego Małopolskiego Instytutu Kultury w
Krakowie. Uzyskane na tej podstawie informacje, pozwoliły na wysnucie wniosku, iż dla
efektywnej współpracy instytucji kultury z wolontariuszami, kluczowe jest staranne planowanie
oraz zastosowanie wszystkich elementów cyklu współpracy, przy jednoczesnym wykorzystaniu
odpowiednich metod i narzędzi i traktowaniu jako zamkniętej całości.
The main aim of this master work is to analyze the process of volunteer management
in cultural institutions and finding out the answer to the question: what are the specifics of
cultural volunteering and what are the benefits of it for both sites? For that purpose
I had to analyze its law regulations and define its position in current political plan, and then -
tried to order all the knowledge about each stage of cooperation with volunteers. Furthermore,
as an example of so called "good practice", there has been a case study research of volunteer
program in the Małopolska Institute of Culture in Cracow. All the gained information led to a
conclusion, that the key for an effective cooperation between cultural institutions and volunteers
is a careful planning and adopting all the elements of partnership cycle, while simultaneously
using adequate methods and implements and treating it as an integrated process.
Słowa kluczowe/ Keywords:
INSTYTUCJA – KULTURA – ORGANIZACJA – WOLONTARIUSZ – ZARZĄDZANIE
CULTURAL INSTITUTIONS – VOLUNTEER – ORGANIZATIONS - MANAGEMENT
2

3. SPIS TREŚCI
Wstęp .......................................................................................................................................... 5
Rozdział 1. Wolontariat w Polsce. ............................................................................................. 9
1.1 Podstawowe pojęcia. ........................................................................................................ 9
1.2. Historia wolontariatu i filantropii w Polsce. .................................................................. 11
1.3. Kim jest polski wolontariusz? ....................................................................................... 13
1.4. Polityka wobec wolontariatu. ........................................................................................ 17
1.5. Instytucje i programy wspierające wolontariat. ............................................................. 24
Rozdział 2. Uregulowania prawne wolontariatu w Polsce. ..................................................... 31
2.1. Kim jest wolontariusz? .................................................................................................. 32
2.2. Kto może korzystać z pracy wolontariuszy? ................................................................. 34
2.3.Prawa i obowiązki „Korzystającego” ............................................................................. 36
2.4.Ubezpieczenie wolontariusza ......................................................................................... 40
2.5 Prawa i odpowiedzialność wolontariusza. ...................................................................... 42
2.6 Określanie zasad współpracy.......................................................................................... 43
2.7. Wolontariat międzynarodowy ....................................................................................... 44
Rozdział 3. Zarządzanie wolontariuszami. Cykl współpracy .................................................. 47
3.1.Przygotowanie i wprowadzenie programu wolontariackiego......................................... 50
3.2 Rekrutacja ....................................................................................................................... 54
3.3. Wprowadzenie do organizacji i obowiązków ................................................................ 58
3.4. Wspieranie, nagradzanie, motywowanie ....................................................................... 61
3.6. Ewaluacja i zakończenie współpracy ............................................................................ 67
3.7. Ambasador i przyjaciel .................................................................................................. 71
Rozdział 4. Zarządzanie wolontariuszami w instytucjach kultury ......................................... 75
4.1. Modele współpracy instytucji kultury z wolontariuszami ............................................ 75
4.2 Małopolski Instytut Kultury .......................................................................................... 81
3

4. 4.2.1. Początki współpracy z wolontariuszami. ................................................................ 85
4.2.2. Koordynator wolontariuszy. ....................................................................................... 87
4.2.3. Diagnozowanie potrzeb i rekrutacja. ...................................................................... 88
4.2.4. Wprowadzenie do obowiązków i współpraca. ........................................................ 93
4.2.4. Motywowanie i nagradzanie. .................................................................................. 98
4.2.5. Zakończenie i ewaluacja współpracy. ................................................................... 101
4.2.6. Wolontariat wydarzeniowy ................................................................................... 104
4.2.7. Problemy i bariery................................................................................................. 108
Podsumowanie ....................................................................................................................... 110
Bibliografia............................................................................................................................. 113
Aneks I ................................................................................................................................... 117
Aneks II .................................................................................................................................. 120
Spis łączny tabel, wykresów, ilustracji: ................................................................................. 124
4

5. Wstęp
Wolontariat jest zjawiskiem rzadko spotykanym w polskich instytucjach kultury
– taki wniosek wynika z badań jakościowych przeprowadzonych w ubiegłym
roku przez Instytut Spraw Publicznych1. Ewentualne zaangażowanie
wolontariuszy w tym sektorze ogranicza się zwykle do udziału w organizacji
pojedynczych wydarzeń, z reguły o charakterze festiwalowym, a nie do
długofalowej współpracy, z której korzyści czerpać mogą obie strony. A przecież
wolontariat doskonale wpisuje się w rolę kultury jako czynnika rozwoju
społeczeństwa obywatelskiego i budowania kapitału społecznego.
Niskie zaangażowanie w wolontariat na rzecz instytucji kultury może mieć swoje
źródło w kilku problemach, leżących zarówno po stronie samych instytucji, jak
i potencjalnych wolontariuszy. Po pierwsze, wynika ze słabej znajomości
uregulowań prawnych wolontariatu, czyli ustawy o działalności pożytku
publicznego i wolontariacie z 2003 roku lub przynajmniej jej przepisów
zezwalających na korzystanie z pomocy wolontariuszy, także w sektorze
publicznym. Po drugie, pracownicy instytucji kultury nieczęsto mają
świadomość potencjalnych korzyści, jakie może przynieść im zaangażowanie
wolontariuszy do prowadzonej działalności. Tym z nich z kolei, którzy taką
wiedzę posiadają, brakuje często pomysłów jak ową współpracę poprowadzić,
jakich rozwiązań użyć, by sprawnie ją zorganizować. Właśnie te problemy, oraz
własne doświadczenia z wolontariatem, stały się inspiracją do napisania
niniejszej pracy.
Rok temu, będąc wolontariuszką w Małopolskim Instytucie Kultury
w Krakowie, zostałam zaproszona do udziału w badaniach organizowanych
przez Fundację Pracownię Badań i Innowacji Społecznych „Stocznia”
w Warszawie, w ramach prowadzonego przez nią programu „Kurs
na wolontariat”. Głównym założeniem prowadzonych na skalę ogólnokrajową
1
„Wolontariat w kulturze” Ekspertyza poświęcona polskim i europejskim rozwiązaniom systemowym
dotyczącym wykorzystania wolontariatu w instytucjach kultury, Fundacja Instytut Spraw Publicznych,
Warszawa 2010
5

6. analiz było wypracowanie modelu „Organizacji przyjaznej wolontariuszom”,
to znaczy takiej, która w sposób przemyślany i zaplanowany współpracuje
z wolontariuszami. Jak się okazało, byłam jedyną przedstawicielką wolontariatu
w kulturze, pośród kilkunastu osób działających w innych sektorach. Dodatkowo
ze zdziwieniem zauważyłam, że nawet w organizacjach pozarządowych,
kojarzonych zwykle jako te, które większość działalności opierają
na wolontariuszach, stosuje się mało przemyślany system zarządzania ich pracą.
Opinie osób obecnych na spotkaniu uzmysłowiły mi, jak wielkim problemem
staje się dla koordynatorów i wolontariuszy słaba znajomość przepisów
prawnych, wzajemnych oczekiwań i zobowiązań. Jako osoba wiążąca swoją
przyszłość zawodową z sektorem kultury, postanowiłam więc dokładnie
przyjrzeć się zjawisku wolontariatu w kulturze w Polsce i znaleźć odpowiedzi
na następujące problemy:
 Jak obecnie kształtuje się polityka i ustawodawstwo państwa polskiego
w zakresie wolontariatu?
 Czym charakteryzuje się wolontariat w kulturze i jakie korzyści może
przynieść obydwu stronom?
 W jaki sposób, krok po kroku, zorganizować współpracę instytucji kultury
z wolontariuszami?
 Jakie narzędzia i metody powinny zostać wykorzystane?
W celu wyjaśnienia wyżej zaznaczonych problemów poddałam analizie
dokumenty zastane – przede wszystkim publikacje, poradniki i artykuły
przygotowywane przez organizacje pozarządowe, jak m.in.: Centrum
Wolontariatu, Fundacja BORIS, raporty z badań społecznych, a także
dokumenty sporządzone na zlecenie organów rządowych, m.in.: komentarz
do ustawy o wolontariacie. Czas spędzony na poszukiwaniu wymienionych
materiałów utwierdził mnie w przekonaniu, że brakuje jednolitych publikacji
opisujących obecną sytuację wolontariatu i jego miejsce w polityce społecznej
6

7. i instytucjonalnej kraju2. W kwestii zarządzania procesem współpracy
z wolontariuszami natomiast nie sposób wręcz znaleźć wskazówki przydatne
w instytucjach kultury. Wolontariat w tym konkretnym sektorze wydaje się
tymczasem szczególną jego odmianą, co wiąże się z motywacją osób
decydujących się na tego typu aktywność. Rzadziej wynika bowiem z tak zwanej
„potrzeby serca”, a bardziej z, nie ma co ukrywać, egoizmu – pragnienia
samorealizacji, podniesienia kwalifikacji, rozwoju zainteresowań i pasji. Fakt ten
zakłada potrzebę specyficznego podejścia do współpracy, przede wszystkim
ze strony korzystającej placówki oraz wykorzystania odpowiednich narzędzi
i metod.
W związku z powyższym, praca ta ma na celu uporządkowanie wiedzy
przydatnej koordynatorom projektów i pracownikom instytucji kultury, którzy
planują rozpocząć lub rozwinąć program wolontariacki. Dla wsparcia teorii
konkretnymi i dobrymi rozwiązaniami praktycznymi, postanowiłam opisać
działania stosowane w Małopolskim Instytucie Kultury w Krakowie – instytucji,
która angażowanie do swojej działalności wolontariuszy, wpisała w swoją misję.
Dodatkowym argumentem dla wybrania właśnie MIK-u niech będzie fakt,
iż wiosną bieżącego roku, jako pierwsza instytucja w kraju i jedyna jak dotąd
instytucja kultury, otrzymał on od Fundacji „Stocznia” Certyfikat Organizacji
Przyjaznej Wolontariuszom.
W związku z powyższymi założeniami, praca została podzielona na cztery
części. Pierwsza definiuje podstawowe dla opracowania pojęcia, takie jak
wolontariusz, zarządzanie oraz instytucja kultury. Ponadto kreśli ogólny obraz
wolontariatu w Polsce, a więc opisuje ewolucję podejścia do zjawiska, politykę
państwa oraz funkcjonujące obecnie instytucje i programy zajmujące się
wolontariatem. Pierwszy rozdział zawiera także charakterystykę współczesnego
polskiego wolontariusza, sporządzoną na podstawie badań przeprowadzonych
w ostatnich latach przez organizacje pozarządowe. W części drugiej znajduje się
2
Należy zaznaczyć, iż analiza dokumentów ( szczególnie tych przygotowanych przez organy państwowe ), nie
obejmuje swoim zakresem wszystkich publikacji wydanych w związku z obchodami Europejskiego Roku
Wolontariatu 2011 – część z nich jest bowiem dopiero przygotowywana, bądź została wydana już po
zakończeniu przygotowań tego opracowania (np. Strategia Rozwoju Wolontariatu w Polsce).
7

8. omówienie Ustawy o działalności pożytku publicznego i wolontariacie z 2003 r.
wraz z poprawkami z roku 2010. Trzecią część stanowi porównanie procesu
zarządzania zasobami ludzkimi i zarządzania wolontariuszami. Omówione tam
zostały szczegółowo etapy tych procesów, a ich zestawienie powstało
dla lepszego zrozumienia znaczenia starannego zaplanowania procesu. Ostatnia
część to studium przypadku Małopolskiego Instytutu Kultury - analiza rozwiązań
i tzw. dobrych praktyk funkcjonujących w ramach tamtejszego programu
wolontariackiego, poparta pogłębionymi wywiadami, przede wszystkim
z koordynatorką programu oraz wolontariuszami i pracownikami MIK.
8

9. Rozdział 1. Wolontariat w Polsce.
1.1 Podstawowe pojęcia.
Punktem wyjścia dla rozważania metod zarządzania wolontariuszami
w instytucjach kultury, jest zdefiniowanie podstawowych pojęć. Przede
wszystkim należy ustalić „kim jest wolontariusz”? Łacińskie voluntarius oznacza
dobrowolny, ochotniczy. Dawniej określenie to dotyczyło ochotnika w wojsku
lub osoby bezpłatnie wykonującej jakąś pracę dla zaznajomienia się z zawodem3.
Współcześnie termin ten umieszcza się w szerszym kontekście społecznym,
a jego ramy prawne w Polsce wyznacza ustawa o działalności pożytku
publicznego i wolontariacie z dnia 24 kwietnia 2003 roku, według której
wolontariuszem jest „osoba fizyczna, zdolna do czynności prawnych, która
dobrowolnie i bez wynagrodzenia, wykonuje świadczenia na rzecz podmiotów
wymienionych w ustawie, oraz na warunkach w niej opisanych”( art. 1)4.
W świetle ustawy wolontariusz może współpracować z organizacjami
pozarządowymi, w zakresie całości działalności statutowej, oraz organami
administracji publicznej wraz z podległymi jej jednostkami,
ale z wyłączeniem działalności gospodarczej (art. 42, ust.1).
Definicję wolontariatu można również znaleźć w innych niż ustawa źródłach.
Centrum Wolontariatu we wszystkich swoich publikacjach, określa
wolontariusza jako „osobę fizyczną, która dobrowolnie, ochotniczo i bez
wynagrodzenia wykonuje świadczenia na rzecz organizacji, instytucji i osób
indywidualnych wykraczając poza więzi koleżeńsko-rodzinne”5. Stowarzyszenie
Klon/ Jawor, zajmujące się badaniem organizacji pozarządowych, przez pojęcie
wolontariatu rozumie „nieodpłatne, dobrowolne poświęcanie czasu na pracę
3
Słownik Języka Polskiego PWN, Warszawa 2006
4
Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, z dn. 24 kwietnia 2003r., Dz.U. 2003 nr 96 poz.
873
5
Centrum Wolontariatu,. http://www.wolontariat.org.pl/strona.php?p=92; data dostępu 25 marca 2011r
9

10. społeczną w organizacjach pozarządowych, ruchach społecznych
i religijnych”6.
W niniejszej pracy posługiwać się będę definicją zawartą w ustawie
o działalności pożytku publicznego i wolontariacie, gdyż traktuje ona zjawisko
wolontariatu w najszerszym kontekście, wyznaczając jednocześnie ramy prawne,
które są podstawą do zarządzania wolontariuszami w organizacjach różnego
typu.
Drugim terminem bardzo istotnym w mojej pracy jest „zarządzanie”. Pojęcie
to odnosi się do zestawu działań – planowania, organizowania, kierowania
i kontrolowania – zmierzających do osiągnięcia w sposób sprawny i skuteczny
celów organizacji7. Definicja zawężona do zarządzania wolontariuszami
w literaturze specjalistycznej właściwie nie występuje – wskazówki dotyczące
tej grupy czynności można znaleźć jedynie w publikacjach i periodykach
poświęconych zagadnieniu wolontariatu, wydawanych m.in. przez Centrum
Wolontariatu. Jeśli jednak spojrzeć na zarządzanie wolontariuszami z dalszej
perspektywy, to jest ono zarządzaniem ludźmi, które możemy traktować jako
„zarządzaniem specyficznymi zasobami ludzkimi”. Według Michaela
Armstronga zarządzanie zasobami ludzkimi oznacza „strategiczną, spójną,
wszechstronną metodę kierowania najcenniejszym z kapitałów każdej
organizacji czyli ludźmi, którzy osobistym i zbiorowym wysiłkiem przyczyniają
się do realizacji wszystkich założonych przez organizację celów” 8. Armstrong,
przywołując także innych specjalistów, podkreśla przede wszystkim: traktowanie
pracowników jako najcenniejszego kapitału, którego wartość należy stale
podnosić, strategiczne i zaplanowane działania oraz stworzenie atmosfery
pozytywnie wpływającej na zaangażowanie pracowników9. Jako główne
działania podejmowane w procesie zarządzania zasobami ludzkimi wymienia się
6
Herbst J., Gumkowska M., Wolontariat, filantropia i 1%. Raport z badań 2007. Stowarzyszenie Klon/ Jawor,
Warszawa 2008, str. 4
7
Griffin R.W., Podstawy zarządzania organizacjami. Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998
8
Armstrong M., Zarządzanie zasobami ludzkimi. Strategia i działanie. Wydawnictwo Profesjonalnej Szkoły
Biznesu, Kraków 1996, str. 14
9
Armstrong M., Zarządzanie zasobami…, str. 15
10

11. rekrutację, rozwijanie umiejętności, nadzorowanie i nagradzanie. To właśnie
te elementy współpracy organizacji z wolontariuszami wydają się szczególnie
istotne, dlatego też w niniejszej pracy postaram się pokazać, że do efektywnego
zarządzania „pracą dobrowolną” można zastosować analogiczne zasady, jak
w przypadku zarządzania zasobami ludzkimi w każdym typie instytucji
i przedsiębiorstwa.
Kolejnym terminem, który jest kluczowy dla tej pracy, jest pojęcie „instytucji
kultury”. Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej z dnia
25 października 1991r., przez pojęcie instytucji kultury rozumie organizację
prowadzącą działalność kulturalną, która polega na tworzeniu, upowszechnianiu
i ochronie kultury, a której organizatorami mogą być jednostki szczebla
centralnego lub samorządowego10. Pojęcie to jednak często jest rozumiane
w szerszym kontekście i obejmuje także prywatne instytucje kultury
i organizacje pozarządowe11. Właśnie w tym szerokim ujęciu rozpatrywać będę
instytucje kultury.
1.2. Historia wolontariatu i filantropii w Polsce.
Wolontariat i filantropia miały swe początki już w średniowiecznej Polsce.
Wiązało się to z działalnością Kościoła katolickiego oraz ze świeckimi
organizacjami opieki społecznej, w ramach których arystokracja i władze
miejskie wspierały najbiedniejszych. W okresie rozbiorów takie instytucje
nieprzerwanie prowadziły swoją działalność, obok zwalczania biedy zajmując
się także pielęgnowaniem wartości narodowych i kulturowych,
podtrzymywaniem polskich tradycji i ducha narodu.
10
Ustawa o organizowaniu i prowadzeniu działalności kulturalnej z dn. 25 października 1991r., Dz.U. 1991 nr
114 poz. 493
11
Fatyga B., Definicja instytucji kultury i ich wstępna charakterystyka [w:] Raport o stanie i zróżnicowaniach
kultury miejskiej w Polsce, Kongres Kultury Polskiej 2009
11

12. Rola organizacji zajmujących się dobroczynnością i filantropią umocniła się
z chwilą odzyskania przez Polskę niepodległości w 1918r. – pojawiła się bowiem
potrzeba zarówno zniwelowania różnic społecznych wynikających z rozbiorów,
jak i naprawienia szkód powstałych w trakcie I wojny światowej. Według
danych Ministerstwa Spraw Wewnętrznych, na terenie II Rzeczpospolitej
funkcjonowało 10 000 stowarzyszeń i 3 000 fundacji12. Po drugiej wojnie
światowej działalność wszystkich organizacji przeszła pod kontrolę władz
komunistycznych. Większość z nich została rozwiązana, a majątki
skonfiskowane, także Kościół katolicki w roku 1950r. został oficjalnie
pozbawiony swoich organizacji charytatywnych. Na legalne funkcjonowanie
zgodę uzyskały tylko Polski Czerwony Krzyż, Związek Harcerstwa Polskiego
i Towarzystwo Przyjaciół Dzieci, choć musiały dopasować cele swojej
działalności do doktryny władz komunistycznej.
Gdy w 1989r. upadł system komunistyczny, nastąpił dynamiczny rozwój
społeczeństwa obywatelskiego, a więc także organizacji wolontariackich
i filantropijnych. W ciągu kilku lat liczba fundacji wzrosła dwukrotnie,
stowarzyszeń – czterokrotnie, a działało w nich łącznie ponad dwa miliony
wolontariuszy. Jednocześnie okazało się, że pozostawione przez poprzedni ustrój
stereotypy społeczne i promowana wówczas idea obowiązkowego
kolektywizmu, często powodowały niechęć, nieufność i dość chłodne podejście
Polaków do większych inicjatyw i akcji angażujących wolontariuszy.
Dodatkowym utrudnieniem w prowadzeniu tego rodzaju działalności był fakt, iż
przez siedem lat istnienia III RP wolontariat nie posiadał żadnego typu
uregulowań prawnych. Dopiero w 1996r. Fundacja BORIS wydała publikację
poświęconą w całości tematowi relacji prawnych między wolontariuszem
a organizacją. Następnie, w wyniku współpracy Fundacji BORIS, Forum
Inicjatyw Pozarządowych i Centrum Wolontariatu, opracowano wzór umowy
zlecenia pracy wolontariackiej oraz „Programu kompleksowego ubezpieczenia
12
Badanie na temat wolontariatu w Unii Europejskiej. Sprawozdanie krajowe, Polska, za: Leś, E., Nałęcz, S.,
Wygnański, J., Defining the Nonprofit Sector: Poland. Working Papers of the Johns Hopkins Comparative
Nonprofit Sector Project, no. 36. Baltimore: The Johns Hopkins Centre for Civil Society Studies 2001
12

13. organizacji pozarządowych”. Był to początek starań o uchwalenie ustawy
określającej zasady współpracy i finansowania organizacji pozarządowych
i wolontariatu.
Dopiero w 2000r. po raz pierwszy pojawiły się wzmianki o wolontariacie
w ogólnokrajowych aktach prawnych: pierwsza w znowelizowanej ustawie
o pomocy społecznej, druga w rozporządzeniu Ministra Pracy i Polityki
Społecznej, w sprawie zasad współpracy placówek opiekuńczo-
wychowawczych z wolontariuszami. Obie dotyczyły jednak tylko jednego
sektora – pomocy społecznej, w dalszym ciągu pozostawiając nieuregulowaną
sytuację w organizacjach zajmujących się innymi dziedzinami,
np. edukacją, kulturą, ekologią. O tym, że należy w odrębnej ustawie uregulować
relacje między sektorem publicznym i organizacjami pozarządowymi, oraz pracę
wolontariuszy, zadecydował w 2001r. nowy Minister Pracy i Polityki Społecznej
prof. Jerzy Hausner. Na podstawie zapisów projektu ustawy przygotowanego
przez Forum Inicjatyw Pozarządowych i organizacji pozarządowych,
Ministerstwo opracowało rządowy projekt ustawy, który został przyjęty najpierw
przez Radę Ministrów, a następnie, po naniesieniu poprawek Senatu, uchwalony
przez Sejm w dniu 24 kwietnia 2003r. jako ustawa o organizacjach pożytku
publicznego i wolontariacie.
1.3. Kim jest polski wolontariusz?
Badania przeprowadzane przez Stowarzyszenie Klon/Jawor na przestrzeni
ostatniej dekady wskazują, że w latach 2001- 2006 wolontariat w Polsce
gwałtownie się rozwijał. W 2005r. 23% Polaków deklarowało, że w ciągu
ostatniego roku podejmowało pracę wolontariacką, a to oznaczało wzrost
o 13 punktów procentowych w stosunku do roku 2001. W latach 2007-2009
nastąpił drastyczny spadek ( o ok. 10%) liczby osób zaangażowanych w tego
typu działalność, co wywołało opinie o „kryzysie wolontariatu”. Przyczyn tego
zjawiska upatrywano nie tylko w zaniku postaw prospołecznych, ale także
w rozwijającej się gospodarce. Poprawiająca się sytuacja na rynku pracy,
13

14. intensywne procesy migracyjne, spadek bezrobocia wśród osób młodych, mogły
być jedną z przyczyn coraz mniejszej liczby osób chętnych do niezarobkowej
pracy na rzecz innych13. Początkowo badacze sądzili, że spadek liczby
wolontariuszy jest choćby częściowo rekompensowany rosnącą liczbą godzin
poświęconych na pracę, lub zaangażowaniem w działalność więcej niż jednej
organizacji. Badania z 2008r. tych przypuszczeń jednak nie potwierdziły.
Ostatnie dane w tej kwestii mówiły, że w 2007r. około 20% wolontariuszy
poświęcało swojej działalności 50 godzin rocznie.
Wykres 1. Odsetek wolontariuszy w latach 2001- 2010
Źródło: badania Stowarzyszenia Klon/Jawor, 2010r.
W listopadzie 2010r. Stowarzyszenie przeprowadziło kolejne badanie, które
wykazało, że po opisanym powyżej kilkuletnim kryzysie, powoli wzrasta
zainteresowanie Polaków wolontariatem – już 16% zadeklarowało pracę na rzecz
organizacji pożytku publicznego. Wśród nich, największą grupę stanowią ludzie
młodzi, poniżej 25. roku życia – 22%. Zwracając uwagę na ponad trzykrotny
wzrost liczebności tej grupy w latach 2001-2005, badacze wysnuli wniosek,
iż wolontariat coraz częściej postrzegany jest, jako możliwość zdobycia
doświadczenia zawodowego, zwiększającego szanse na rynku pracy. Coraz
bardziej aktywna staje się także z roku na rok grupa osób w wieku powyżej
40 lat, co wiąże się zapewne ze stabilniejszą sytuacją osobistą i zawodową oraz
13
„Kryzys wolontariatu trwa” - komunikat prasowy Stowarzyszenia Klon/Jawor 4. grudnia 2008, Warszawa,
http://media.ngo.pl/files/media.ngo.pl/public/kryzys_wolontariatu_trwa_wyniki_najnowszych_badan.pdf
14

15. programom takim jak m.in. „Wolontariat w biznesie” czy „Same plusy.
Wolontariat 50”.
Według kryterium wykształcenia, od wielu lat najbardziej aktywne są osoby
z wykształceniem wyższym – ponad jedna czwarta Polaków z tej grupy jest
zaangażowana w działalność wolontariacką, podczas gdy w grupie osób
z wykształceniem średnim i niższym jest to zaledwie jedna siódma.
Ponadprzeciętną aktywność – 30% - wykazują uczniowie i studenci.
Wykres 2. Odsetek wolontariuszy w grupach wykształcenia, 2010 r.
Źródło: badania Stowarzyszenia Klon/Jawor z 2010r.
Najważniejszą motywacją wolontariuszy jest przyjemność i satysfakcja – niemal
połowa z nich podaje te czynniki jako decydujące o ich aktywności. Co trzeci
wolontariusz natomiast uważa, że jeśli komuś pomoże, to być może kiedyś
również będzie mógł liczyć na pomoc. Najnowsze badania Stowarzyszenia Klon/
Jawor z 2010r. pokazują także, iż wbrew wcześniejszym przypuszczeniom,
zaledwie 2% wolontariuszy traktuje swoją działalność jako możliwość zdobycia
doświadczenia zawodowego i przepustkę do kariery14. Ciekawe wydają się
tu być pewne różnice między wolontariuszami i wolontariuszkami. Otóż kobiety
znacznie częściej twierdzą, że wolontariat jest dla nich możliwością przebywania
14
Przewłocka J., Koniec kryzysu wolontariatu? Stowarzyszenie Klon/ Jawor 2010, dostępne
http://civicpedia.ngo.pl/ngo/606013.html; data dostępu: 15.04.2011
15

16. z ludźmi, sposobem na pożyteczne spędzenie czasu, nawiązanie nowych
znajomości.
Jeśli przyjrzeć się dokładnie rodzajom działań i instytucji, które wspomagają
wolontariusze, badania z 2010r. pokazują wyraźnie, że najwięcej z nich
gromadzi Wielka Orkiestra Świątecznej Pomocy, organizacje ratownicze (takie
jak GOPR, WOPR, OSP), organizacje skupiające się na edukacji i opiece nad
dziećmi i młodzieżą oraz pomocy najuboższym. W tej kwestii nie widać
znaczących przemian w porównaniu z latami poprzednimi. Wyjątek stanowią
ruchy i organizacje religijne, wspólnoty parafialne, misje. W ubiegłym roku
niecały 1% osób zadeklarował pracę na rzecz tego typu instytucji, podczas gdy
pięć lat temu – blisko 4%15.
Aby efektywnie planować strategię rozwoju wolontariatu w Polsce, należy
zwrócić szczególną uwagę na powody braku zaangażowania Polaków
w bezpłatną działalność na rzecz innych. Najczęściej pojawiającym się
usprawiedliwieniem jest oczywiście brak czasu, który wymienia prawie połowa
badanych, najczęściej osoby z wyższym wykształceniem lub z rodzin
wielodzietnych. Jednak aż jedna trzecia nieaktywnych przyznaje, że nie
interesuje się wolontariatem lub po prostu nigdy nie pomyślały, że mogą się
w taką działalność zaangażować. Wyraźne są tu różnice związane z wiekiem:
osoby najstarsze, w wieku ponad 55 lat najrzadziej tłumaczą się brakiem czasu
( 24%), często jednak wątpią czy są fizycznie zdolne do zaangażowania się
w jakąkolwiek pomoc (17%).
15
Przewłocka J., Koniec kryzysu wolontariatu? Stowarzyszenie Klon/ Jawor 2010, dostępne
http://civicpedia.ngo.pl/ngo/606013.html; data dostępu: 15.04.2011
16

17. Wykres 3. Powody nie podejmowania pracy wolontariackiej, 2010 r.
Źródło: Stowarzyszenia Klon/ Jawor, 2010r.
Wyniki badań przeprowadzonych przez Stowarzyszenie Klon/ Jawor w 2010r.
uwydatniają potrzebę podjęcia szeroko zakrojonych działań edukacyjnych, które
ukazałyby wolontariat nie tylko jako sposób pomagania innym, ale także krok
w stronę kariery zawodowej czy uzmysłowiły osobom starszym, że mimo ich
obaw, istnieje mnóstwo obszarów, w które mogą się zaangażować. Przede
wszystkim jednak potrzebne są działania promujące ideę wolontariatu,
różnorodności jego form i płynących z niego dla obydwu korzyści.
1.4. Polityka wobec wolontariatu.
Choć od wczesnych lat 2000, wolontariat stanowił temat wielu konsultacji
społecznych, konferencji i debat, podejmowanych na wszystkich szczeblach, nie
zajmuje znaczącego miejsca we współczesnym życiu politycznym. W sektorze
publicznym trudno znaleźć organ czy dokument (poza ustawą) odnoszący się
bezpośrednio do wolontariatu, brakuje podejścia kompleksowego
i dalekosiężnych działań podejmowanych na rzecz jego rozwoju i promocji.
Przyglądając się jednak funkcjonowaniu administracji publicznej, można
wyodrębnić kilka podmiotów i inicjatyw, w których działalność wolontariat
wpisuje się w szerszym kontekście, np. wspierania trzeciego sektora. Są nimi
17

18. Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej oraz jego organ pomocniczy - Rada
Działalności Pożytku Publicznego.
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej powstało na mocy rozporządzenia
Rady Ministrów z października 2005r., polegającego na włączeniu
do Ministerstwa Polityki Społecznej komórek organizacyjnych
odpowiedzialnych za sprawy działu „praca”. W związku z tym, w skład
Ministerstwa wchodzą obecnie komórki organizacyjne obsługujące sprawy
administracji rządowej z działów „zabezpieczenie społeczne”, „praca” i „sprawy
rodziny”. W skład Ministerstwa wchodzą m.in.: Departament Dialogu
i Partnerstwa Społecznego, Departament Pożytku Publicznego, Departament
Pomocy i Integracji Społecznej. Zagadnienia związane z pożytkiem publicznym
i wolontariatem należą do zadań działu zajmującego się „zabezpieczeniem
społecznym” i obejmują sprawy działalności pożytku publicznego (w tym
nadzoru nad prowadzeniem tego typu działalności) oraz koordynowania
i organizowania współpracy organów administracji publicznej i organizacji
pozarządowych w tej sferze. Minister właściwy odpowiada także
za propagowanie idei wolontariatu na obszarach właściwych dla innych
ministerstw (np. Ministerstwa Edukacji lub Ministerstwa Turystyki i Sportu),
tworzenie odpowiednich warunków rozwoju organizacji pożytku publicznego
i wolontariatu oraz upowszechnianie istniejących rozwiązań prawnych w tej
kwestii i tworzenie nowych w razie zaistnienia takiej potrzeby. Jednostką
Ministerstwa szczególnie odpowiedzialną za realizację wyżej wymienionych
zadań oraz wdrażanie postanowień ustawy o działalności pożytku publicznego
i wolontariacie, jest utworzony 1 kwietnia 2003r. ( a więc jeszcze w ramach
Ministerstwa Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej) Departament Pożytku
Publicznego. Rolę organu opiniodawczo- doradczego i pomocniczego Ministra
pełni, powołana na mocy ustawy o organizacjach pożytku publicznego
i wolontariacie oraz rozporządzeniu Ministra Gospodarki, Pracy i Polityki
Społecznej - Rada Działalności Pożytku Publicznego16.
16
W roku 2003 funkcjonowało Ministerstwo Gospodarki, Pracy i Polityki Społecznej, z którego w roku 2004
rząd Marka Belki wydzielił: Ministerstwo Polityki Społecznej oraz Gospodarki i Pracy; następnie w 2005 r.
18

19. W skład Rady, zgodnie z art. 36 ustawy o organizacjach pożytku publicznego
i wolontariacie, wchodzi dwudziestu członków powołanych na trzyletnią
kadencję przez Ministra właściwego: pięciu przedstawicieli organów
administracji rządowej; pięciu przedstawicieli jednostek samorządu
terytorialnego; dziesięciu przedstawicieli organizacji pozarządowych.
Do głównych zadań Rady należy przede wszystkim: opiniowanie zagadnień
związanych z wyżej wymienioną ustawą oraz rządowych projektów aktów
prawnych dotyczących działalności pożytku publicznego czy wolontariatu,
świadczenie pomocy w przypadku sporów między organami administracji
publicznej a organizacjami pozarządowymi, wyrażanie opinii w sprawie zadań
publicznych, opracowywanie mechanizmów informowania o standardach
prowadzenia działalności pożytku publicznego oraz uczestnictwo
w postępowaniu kontrolnym i analiza jego wyników. Dzięki uprawnieniom
nadanym przez ustawę Rada ma więc możliwość bezpośredniego wpływania
na tworzenie nowego prawodawstwa, sprawdzania czy istniejące przepisy nie są
sprzeczne z zapisami ustawy oraz zgłaszania własnych projektów poprawek.
Stanowi też jedyną, na szczeblu państwowym, zinstytucjonalizowaną formę
współpracy między administracją publiczną a sektorem pozarządowym,
realizującą zasadę dialogu obywatelskiego i dopełniającą istnienie Komisji
Wspólnej Rządu i Samorządu Terytorialnego, Komisji Wspólnej Rządu
i Episkopatu oraz Trójstronnej Komisji ds. Społeczno- Gospodarczych.
Działalność Ministerstwa i Rady uzupełniają dodatkowo Program Operacyjny
Fundusz Inicjatyw Obywatelskich (FIO) oraz opierająca się na nim Strategia
Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego 2009- 2015. Są
to inicjatywy ukierunkowane przede wszystkim na wzmacnianie potencjału
społeczeństwa obywatelskiego, ale w niektórych punktach poruszają także temat
wolontariuszy, jako nieodłącznego elementu składowego sektora
pozarządowego.
Rada Ministrów z Kazimierzem Marcinkiewiczem jako premierem dokonała kolejnej reorganizacji Ministerstw,
tworząc: Ministerstwo Gospodarki oraz Pracy i Polityki Społecznej
19

20. FIO to długofalowy program przyjęty przez Radę Ministrów, a zarządzany przez
Ministra Pracy i Polityki Społecznej. Skierowany jest do instytucji trzeciego
sektora, które zajmują się propagowaniem inicjatyw obywatelskich i rozwojem
współpracy między organizacjami pozarządowymi. Głównym celem FIO jest
finansowanie inicjatyw obywatelskich wspierających: działalność organizacji
pozarządowych w obszarze prac publicznych, współpracę pierwszego i trzeciego
sektora, promocję dobrych praktyk w zakresie pomocniczości czy kształtowania
demokratycznego porządku społecznego, zwiększenie aktywności i świadomości
obywateli. W ramach FIO, inicjatywami związanymi z wolontariatem zarządza
Sieć Centrów Wolontariatu, która wspiera m.in.: tworzenie nowych regionalnych
i lokalnych centrów czy szkolenia kadry zarządzającej.
„Strategia Wspierania Rozwoju Społeczeństwa Obywatelskiego 2009-2015”,
przyjęta w 2008r., opiera się na Programie Operacyjnym Społeczeństwa
Obywatelskiego. Opisuje współczesne polskie społeczeństwo obywatelskie,
podkreślając ogólną apatię i niski poziom zaufania społecznego w kraju oraz
między instytucjami publicznymi a prywatnymi, charakteryzujące się brakiem
poczucia odpowiedzialności za wspólnotę.
Strategia pełni cztery funkcje: edukacyjną – stanowi źródło oddziaływania
na kształtowanie świadomości i postaw obywatelskich; integracyjną – ma wpływ
na partnerskie relacje między uczestniczącymi przy jej opracowaniu i realizacji
podmiotami; mobilizacyjną – polega na opracowaniu zestawu merytorycznych
treści i narzędzi służących różnego rodzaju podmiotom do budowania
i rozwijania społeczeństwa obywatelskiego; oraz programową – gdyż
bezpośrednio wpływa na proces budowy programu operacyjnego realizującego
strategię, pośrednio wspierając cele innych strategii i programów.
Cel strategiczny to osiągnięcie optymalnego poziomu uczestnictwa
i zaangażowania obywateli w życie publiczne i rozwój instytucji społeczeństwa
obywatelskiego. Takie założenie implikuje cztery podstawowe priorytety:
Priorytet I: Aktywni, świadomi obywatele, aktywne wspólnoty lokalne, który
zakłada działania w obszarze edukacji obywatelskiej, aktywizacji obywateli
20

21. i społeczności lokalnych, stworzenie odpowiedniej infrastruktury dla działań
oddolnych.
Priorytet II: Silne organizacje pozarządowe w dobrym państwie, czyli
wzmocnienie potencjału trzeciego sektora, wyrównanie szans organizacji,
podniesienie jakości zarządzania i promowanie dialogu społecznego.
Priorytet III: Rozwój organizacji pozarządowych na rzecz integracji społecznej,
poprzez zapobieganiu ryzyku wystąpienia wykluczenia społecznego i tworzenie
mechanizmów kompleksowego wsparcia integracji społecznej.
Priorytet IV: Rozwój przedsiębiorczości społecznej przez m.in.: promowanie
społecznej odpowiedzialności biznesu oraz realizowanie programów
wspierających zatrudnienie w trzecim sektorze.
Wdrażanie strategii jest finansowane zarówno z budżetu państwa, jak i władz
lokalnych, a także ze środków z Unii Europejskiej (Program Operacyjny Kapitał
Ludzki 2007-2013, Program Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013)
oraz funduszu na rzecz organizacji pozarządowych w ramach Mechanizmu
Finansowego EOG, Norweskiego Mechanizmu Finansowego 2004-2009
i Szwajcarsko-Polskiego Programu Współpracy.
Wyżej opisane przedsięwzięcia, podejmowane przez polskie władze,
nie odpowiadają jednak w pełni na potrzeby polskich wolontariuszy i organizacji
ich wspomagających. Wyraźnie widać fragmentaryczność działań i wynikającą
z nich potrzebę stworzenia długofalowej polityki na rzecz wolontariatu.
Motywacją do podjęcia tego tematu okazała się w ostatnim czasie decyzja Rady
Unii Europejskiej z listopada 2009 ustanawiająca rok 2011 „Europejskim
Rokiem Wolontariatu Propagującym Aktywność Obywatelską”. Rząd
pozytywnie ustosunkował się do tej inicjatywy, zobowiązując Ministerstwo
Pracy i Polityki Społecznej, by pełniło funkcję Krajowego Organu
Koordynującego obchody ERW 2011 w Polsce. Obchody te zbiegną się w czasie
z sześciomiesięczną Prezydencją Polski w Unii Europejskiej, przez
co potraktowane są jako niepowtarzalna szansa na promocję wolontariatu oraz
21

22. „możliwość aktywizowania społeczeństwa w celu lepszego poznania sąsiadów,
wymiany doświadczeń, wspomagania kształcenia międzykulturowego,
czy stwarzanie dobrego klimatu dla poznania innych narodów i tym samym
wzmacnianie zasady europejskiej solidarności”17. W związku z tym
Ministerstwo opracowało „Krajowy plan działania dla Europejskiego Roku
Wolontariatu 2011”, w którym znalazły się m.in. wyzwania i priorytety przyjęte
w ramach ERW 2011.
Analizując zjawisko wolontariatu w Polsce, autorzy dokumentu zauważają trzy
główne problemy i jednocześnie wyzwania. Po pierwsze „fragmentaryczna
wiedza o wolontariacie w Polsce”, to znaczy brak przekrojowych, aktualnych
badań, umożliwiających stworzenie portretu współczesnego wolontariusza
i szerokie podejście do tego typu działalności, obejmujące dynamiczny rozwój
i rozszerzanie się obszarów aktywności. Z drugiej strony wymiana doświadczeń
między koordynatorami wolontariatu na różnych szczeblach, oraz wiedzy
dotyczącej efektywnego zarządzania wolontariuszami i promowania jego idei,
są ograniczone. Bardzo ważne w kontekście rozwoju wolontariatu jest zwrócenie
uwagi na fakt, że administracja publiczna posiada niewielką orientację w tym
temacie, co skutkuje niskim wsparciem inicjatyw związanych z wolontariatem
oraz znikome korzystanie z zaangażowania wolontariuszy na rzecz administracji
publicznej właśnie.
Drugim problemem jest „niski prestiż wolontariatu w świadomości społecznej”,
będący, jak już wspominałam na początku, pozostałością po systemie
komunistycznym i związanym z nim wolontariacie „przymusowym”. Wśród
młodych ludzi natomiast, rzadko spotykane jest podejście do wolontariatu jako
szansy na rozwój osobisty czy zdobycia doświadczenia zawodowego.
Z wymienionych dwóch problemów, wyrasta kolejny, czyli słabo rozwinięta
działalność wspomagająca wolontariat. Dotyczy to przede wszystkim braków
w wiedzy i umiejętnościach związanych z koordynowaniem działań
wolontariuszy i kompleksowego podejścia do zarządzania ich pracą. Barierą jest
17
Krajowy Plan działania dla Europejskiego Roku Wolontariatu 2011 w Polsce, wyd. Ministerstwo Pracy
i Polityki Społecznej 2010r., str. 3
22

23. tu między innymi słaby przepływ informacji, brak przestrzeni wymiany
informacji i doświadczeń, ograniczone możliwości korzystania ze wzorów
i „dobrych praktyk”.
W odpowiedzi na zdiagnozowane wyzwania, w „Krajowym Planie Działania dla
Europejskiego Roku Wolontariatu 2011” zaprojektowano przedsięwzięcia
wpisane w trzy obszary priorytetowe, które mają być zaczątkiem długofalowej
polityki na rzecz rozwoju wolontariatu w Polsce.
Pierwszą grupę działań priorytetowych stanowi „kreowanie mody na
wolontariat”. Szczególny nacisk zostanie tu położony na ukazanie wolontariatu
jako elementu nierozerwalnie połączonego z aktywnością społeczną
i obywatelską oraz opartego na wiedzy i umiejętnościach samych wolontariuszy.
Promowany on będzie jako działalność przynosząca nową wiedzę, umiejętności
i doświadczenie zawodowe, zarówno wolontariuszowi, jak i organizacji
korzystającej z jego usług.
Drugi obszar priorytetowy to wzmocnienie organizatorów wolontariatu,
profesjonalizacja instytucji wspierających, zwiększanie kompetencji w zakresie
zarządzania i motywowania wolontariuszy. Ważnym elementem tych działań jest
stworzenie przestrzeni wymiany doświadczeń, m.in. internetowej platformy
informacyjnej, wsparcie finansowe i instytucjonalne, a nawet promowanie
i kreowanie idei koordynatora wolontariatu, jako nowego zawodu.
Podstawą do realizacji wyżej wymienionych celów jest utworzenie
systemowego, spójnego podejścia do wolontariatu i jego rozwoju. Dlatego też,
w ramach trzeciego obszaru priorytetowego podjęte zostaną działania polegające
na przeglądzie istniejących przepisów prawnych, analizie miejsca wolontariatu
w nauce, oświacie, kulturze i sporcie, a następnie wpisaniu problematyki
wolontariatu do treści dokumentów strategicznych i zainicjowanie prac nad
„Długofalową polityką w zakresie rozwoju wolontariatu w Polsce”.
W kalendarium wydarzeń związanych z obchodami ERW 2011 w Polsce, obok
kampanii komunikacyjnych, konkursów i wsparcia finansowego, zaplanowane są
m.in.: konferencje poświęcone wolontariatowi sportowemu, e-wolontariatowi,
spotkania z ekspertami, badania dotyczące aktywności wolontariackiej różnych
23

24. grup wiekowych Polaków. W obszarze wolontariatu w kulturze przewidziano:
badania na temat roli wolontariatu w instytucjach kultury, rozbudowę portalu
tematycznego Narodowego Centrum Kultury, cykl szkoleń dla kadry
zarządzającej instytucjami kultury.
Środowiska i organizacje od lat związane z wolontariatem pokładają
w krajowych obchodach ERW 2011 duże nadzieje, dotyczące szczególnie
opracowania tak wyczekiwanej długofalowej polityki wspierającej rozwój
wolontariat. Na efekty zaplanowanych na rok 2011 działań, trzeba będzie jednak
zaczekać przynajmniej do końca roku.
1.5. Instytucje i programy wspierające wolontariat.
Przeciwwagą i uzupełnieniem dla słabo jeszcze rozwiniętej polityki państwa
w zakresie wolontariatu zdają się być organizacje pozarządowe. Nie jest
to zaskoczeniem, jeśli wziąć pod uwagę fakt, że to właśnie sektor „non-profit”
czerpie największe korzyści ze współpracy z wolontariuszami i najczęściej z niej
korzysta. Przymuszony wieloletnim brakiem wsparcia ze strony władz, musiał
sam radzić sobie z popularyzowaniem idei wolontariatu, problemami prawnymi
i kwestią sprawnego zarządzania. W połowie lat 90’ wydano pierwszy poradnik
dotyczący współpracy z wolontariuszami, zaczęto organizować szkolenia
i warsztaty, spotkania i formalne grupy wsparcia dla zaangażowanych
w działalność społeczną. W ciągu niespełna dwudziestu lat pojawiło się wiele
stowarzyszeń i fundacji zajmujących się tym aspektem aktywności społecznej.
W szczególny sposób należy przyjrzeć się kilku z nich.
Sieć Centrów Wolontariatu18 to związek regionalnych i lokalnych Centrów,
których misją jest wspieranie wszelkiej działalności związanej z szeroko
rozumianym wolontariatem. Pierwsze Centrum założono w 1993r. w Warszawie,
jako odpowiedź na nagły wzrost liczby stowarzyszeń i inicjatyw obywatelskich
18
Wszystkie informacje pochodzą ze strony internetowej Centrum Wolontariatu http://wolontariat.org.pl
24

25. po ’89 roku. Było to pierwsze w Europie Środkowo- Wschodniej miejsce
„kontaktowe” wolontariuszy i organizacji zainteresowanych współpracą z nimi,
które do dnia dzisiejszego rozrosło się do kilkunastu placówek, rozmieszczonych
na terenie całego kraju.
Wszystkie sieciowe Centra funkcjonują niezależnie, ale w oparciu
o wypracowane wspólnie standardy działania. „Umowa o współdziałaniu
i standardach Centrum Wolontariatu” określa zasady współpracy pomiędzy
ośrodkami, definiuje podstawowe obszary oddziaływania i obowiązki z nich
wynikające. Dokument ten określa między innymi jakie są zasady powoływania
Centrów i przystępowania do Sieci, jak organizowana jest praca, komu udzielana
pomoc.
Na Sieć Centrów Wolontariatu składają się Członkowie Zwyczajni – Regionalne
Centra, oraz Członkowie Wspierający – Centra lokalne. Najwyższą władzę
stanowi Rada Sieci, którą tworzy po dwóch Pełnomocników (przedstawicieli)
z każdego Regionalnego Centrum. Spotykają się oni na co najmniej czterech
spotkaniach w ciągu roku, na których poruszają tematy związane ze współpracą
między organizacjami, aspektami prawnymi i dalszym poszerzaniem działalności
Centrów. Do głównych zadań Rady należy wyznaczanie kierunków rozwoju
i standardów Sieci, podejmowanie decyzji o przyjęciu bądź odwołaniu nowych
członków oraz powoływanie Prezydium – organu koordynującego działalność
Centrów i reprezentującego je na zewnątrz. Pełnomocnicy Sieci uczestniczą
także w zakładaniu regionalnych i lokalnych Centrów, udzielają porad,
organizują szkolenia dla koordynatorów. Działalność Centrów Wolontariatu
skupia się więc wyraźnie na promowaniu idei aktywności wolontariackiej,
tworzeniu programów współpracy z wolontariuszami, szkoleniach i edukowaniu.
Organizacjom zainteresowanym współpracą z wolontariuszami Centra oferują
informacje o tym jak i gdzie szukać wolontariuszy oraz poradnictwo w zakresie
koordynowania ich pracy. Samym wolontariuszom natomiast zapewnia się
pomoc w znalezieniu ciekawej placówki oraz przygotowanie i szkolenia przed
podjęciem aktywności. Jednym z największych sukcesów Sieci był znaczący
wkład w obecny kształt definicji wolontariatu i ustawy o działalności pożytku
publicznego.
25

26. Biuro Obsługi Inicjatyw Społecznych „BORIS”19 to założona w 1992r.
niezależna organizacja pozarządowa, zajmująca się wspieraniem szeroko pojętej
aktywności obywatelskiej, w tym organizacji i inicjatyw społecznych,
działających na rzecz dobra publicznego. Inicjatorami powołania
stowarzyszenia byli m.in.: Fundacja dla Polski, Fundacja im. S. Batorego, Bank
Danych o Organizacjach Pozarządowych Klon/Jawor. Głównym przesłaniem
było stworzenie platformy łączącej różne inicjatywy, działalność
na poziomie lokalnym, regionalnym, krajowym i międzynarodowym na rzecz
integracji sektora pozarządowego oraz nawiązania współpracy z administracją
publiczną. Cele te realizuje poprzez: organizowanie szkoleń, seminariów,
konsultacji i poradnictwa prawnego w zakresie zarządzania organizacją,
pozyskiwania funduszy czy pisania projektów; prowadzenie działalności
wydawniczej ( obecnie około 16 pozycji książkowych, broszur, czasopism),
gromadzenia danych i materiałów dotyczących trzeciego sektora
w Polsce i za granicą.
Ogólnopolskie Forum Inicjatyw Pozarządowych (OFIP)20 to organizowane raz
na trzy lata, dwudniowe spotkanie organizacji pozarządowych z kraju
i zagranicy, którego organizatorem jest Warszawskie Stowarzyszenie na rzecz
Forum Inicjatyw Pozarządowych. Celem spotkań jest integracja środowiska
trzeciego sektora, omówienie bieżących problemów i wyzwań społeczeństwa
obywatelskiego, wymiana doświadczeń oraz nawiązywanie kontaktów między
organizacjami, administracją publiczną, sektorem gospodarki i mediami. Forum
towarzyszy wiele dodatkowych imprez, warsztatów, konferencji, dyskusji,
w których uczestniczą przedstawiciele niemal wszystkich dziedzin życia
społecznego. W ostatnich pięciu edycjach ( lata 1996, 1999, 2002, 2005, 2008)
uczestniczyło ponad pięć tysięcy reprezentantów sektora pozarządowego, a przy
okazji Forum w 2008r. zorganizowano Tydzień Obywatelski– składający się
z licznych spotkań, wykładów, wystaw, podczas którego mieszkańcy Warszawy
19
Iinformacje pochodzą ze strony internetowej Stowarzyszenia BORIS http://www.boris.org.pl/, data dostępu:
2.04. 2011r.
20
Informacje pochodzą ze strony Ogólnopolskiego Forum Inicjatyw Pozarządowych: http://www.ofip.org.pl/,
data dostępu 3.04.2011r.
26

27. mogli zapoznać się z działalnością lokalnych inicjatyw, społeczników
i aktywistów.
Powstałe w 2000r. stowarzyszenie Forum Odpowiedzialnego Biznesu21jest
najstarszą w Polsce organizacją pozarządową (o statusie organizacji pożytku
publicznego) zajmującą się, w sposób kompleksowy, społeczną
odpowiedzialnością biznesu i wolontariatem pracowniczym. Prowadzi liczne
działania umożliwiające dialog pomiędzy władzą publiczną, środowiskiem
akademickim i biznesem. W chwili obecnej współpracuje z 36 Partnerami
Strategicznymi, m.in.: Microsoft, Nestle Polska, Telekomunikacja Polska,. czy
L'Oreal. Misją FOB jest propagowanie idei odpowiedzialnego biznesu, dla
zwiększenia konkurencyjności przedsiębiorstw, zadowolenia społecznego
i poprawy środowiska. W tym celu buduje współpracę między firmami wokół
konkretnego problemu społecznego, współpracuje z organizacjami
pozarządowymi i administracją publiczną, wspiera wolontariat pracowniczy.
Organizacje pozarządowe, poza swoją stałą działalnością, inicjują także liczne
projekty i akcje, w sposób bezpośredni promujące ideę wolontariatu. Wymienić
wśród nich można między innymi:
 Wolontariat studencki będący wspólną inicjatywą Polsko- Amerykańskiej
Fundacji Wolności i Gazety Wyborczej. Program miał na celu wykorzystanie
potencjału intelektualnego i aktywności młodzieży akademickiej,
w wyrównywaniu szans edukacyjnych dzieci z małych miejscowości, poniżej
20.000 mieszkańców. Wolontariusze- studenci organizowali autorskie
projekty edukacyjne dla uczniów szkół podstawowych i gimnazjalnych,
promujące aktywny rozwój i dążenie do uzyskania wyższego wykształcenia.
W latach 2003-2005 w programie uczestniczyło ponad 2.700 studentów,
którzy prowadząc prawie 2.000 projektów pracowali z łącznie
21
Informacje pochodzą ze strony Stowarzyszenia: http://odpowiedzialnybiznes.pl/pl, data dostępu 8.04.2011r.
27

28. 30.000 uczniów z 70 szkół. Od 2006 roku program prowadzi stowarzyszenie
„KLANZA”.
 Wolontariat w biznesie to pierwszy, długoterminowy program z zakresu
społecznej odpowiedzialności biznesu, propagujący ideę wolontariatu
pracowniczego. Misją programu jest budowanie lokalnego partnerstwa
między przedsiębiorcami a instytucjami publicznymi i organizacjami
pozarządowymi. Cele zbudowane są wokół czterech nadrzędnych wartości:
wspieranie firm i organizacji w budowaniu wolontariatu pracowniczego
zgodnie z normami prawnymi i etycznymi (świadomość); realizacja
partnerskich projektów wolontariackich, odpowiadających na potrzeby oby
stron (partnerstwo); promowanie „dobrych praktyk” (otwartość); analiza
efektów i rozwój wolontariatu pracowniczego w kraju (rozwój). Grupami
docelowymi projektu są firmy zaangażowane społecznie oraz ich pracownicy
zainteresowani wolontariatem, niezależnie od ich wieku, wykształcenia czy
zajmowanego stanowiska.
 Program „Same Plusy. Wolontariat 50” prowadziła w latach 2006-2007
Akademia Rozwoju Filantropii przy współpracy z Regionalnym Centrum
Wolontariatu w Elblągu i wsparciu finansowym Ministerstwa Pracy
i Polityki Społecznej, ze środków Funduszu Inicjatyw Obywatelskich
i Fundacji Grupy TP. Podstawowym celem programu była promocja
wolontariatu w grupie osób po 50. roku życia, poprzez: badanie postaw
Polaków w tym przedziale wiekowym, szkolenia i warsztaty przygotowujące
ich do pracy wolontariackiej, utworzenie lokalnego partnerstwa i zbudowanie
strategii rozwoju wolontariatu osób starszych oraz kampanię edukacyjną
w tym zakresie.
 E-wolontariat.pl to portal internetowy prowadzony przez Fundację Dobra
Sieć i Fundację Orange. Głównym założeniem organizatorów jest
wspieranie, promowanie, usuwanie barier dla rozwoju e-wolontariatu,
polegającego na tym, iż wolontariusz wykonuje zlecone mu zadania
(częściowo lub w całości) korzystając z Internetu i swojego komputera.
Pozwala to na pokonanie bariery czasu i przestrzeni, otwarcie na nowe
28

29. obszary działalności, jest także możliwością aktywności społecznej dla osób
niepełnosprawnych. Portal pośredniczy między organizatorami
a e-wolontariuszami, udostępnia materiały edukacyjne, organizuje debaty.
 Program rządowy „Pierwsza Praca” został zapoczątkowany w 2002r. przez
Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Jego celem jest przeciwdziałanie
bezrobociu wśród młodych ludzi, a działania podejmowane przez
Ministerstwo mają przede wszystkim ułatwić absolwentom zdobycie
doświadczenia zawodowego i pierwszej pracy. Na Program składa się pięć
elementów: małe i średnie przedsiębiorstwa, czyli refundacja części
pośrednich kosztów pierwszej pracy; samo zatrudnienie – ułatwianie
zakładania własnych firm; kształcenie, realizowane poprzez reformę systemu
oświaty, aktywizację tzw. Biur Karier oraz organizację szkoleń w Urzędach
Pracy; informacja, poradnictwo zawodowe, pośrednictwo pracy oraz
wolontariat. W tym przypadku wolontariat jest traktowany jako szansa
na zdobycie doświadczenia zawodowego i sprawdzenie zdobytych podczas
nauki umiejętności. Dzięki ustawie o organizacjach pożytku publicznego
i wolontariacie możliwe jest podjęcie tego typu aktywności zarówno
w organizacjach pozarządowych, jak i organach administracji publicznej czy
jednostkach im podległych oraz przez nie nadzorowanych. Ta regulacja
pozwala na wykorzystanie pracy wolontariusza w obszarze
odpowiedzialności administracji publicznej, która obejmuje: opiekę
społeczną, kulturę, oświatę, sport i turystykę, służbę zdrowia czy wymiar
sprawiedliwości. Podjęcie pracy wolontariackiej na rzecz tego typu
placówek, pozwala na zdobycie wiedzy praktycznej, przez realizację
ważnych celów społecznych, a dzięki zaświadczeniu, jakiego może
oczekiwać wolontariusz, stać się ważnym punktem CV i pomóc
w znalezieniu pierwszej pracy. Program „Pierwsza Praca” realizowany
we współpracy m.in.: z Wojewódzkimi i Powiatowymi Urzędami Pracy,
organizacjami pozarządowymi i Bankiem Gospodarstwa Krajowego,
skierowany jest do osób bezrobotnych do 25. roku życia, zarejestrowanych
w urzędzie pracy oraz absolwentów szkół wyższych do 27. roku życia.
29

30.  Barwy wolontariatu to ogólnopolski konkurs organizowany przez Sieć
Centrum Wolontariatu, jako rodzaj podziękowania wolontariuszom za ich
zaangażowanie i aktywność na rzecz innych. Nominowani do konkursu mogą
być indywidualni wolontariusze, grupy i rodziny ( aktywni w dowolnym
obszarze życia społecznego), a zgłaszać ich mogą organizacje pozarządowe,
firmy, instytucje państwowe, osoby prywatne korzystające z pomocy
wolontariusza. Celem Konkursu jest ukazanie wielobarwności
podejmowanych przez wolontariuszy aktywności i działań społecznych.
Kapituła Konkursu wybiera spośród nominowanych dziesięć osób
zasługujących na wyróżnienie, a następnie, podczas Gali Wolontariatu
organizowanej w Pałacu Prezydenckim – ogłasza trzech zwycięzców.
Organizacje pozarządowe bardzo intensywnie wspierają wolontariat – z jednej
strony promują jego ideę w społeczeństwie i zachęcają do podejmowania
aktywności na rzecz innych, z drugiej kierują się w stronę korzystających
ze świadczeń wolontariackich, organizując spotkania, warsztaty, wydając
publikacje. Nietrudno wywnioskować, że właśnie te działania są fundamentem
wolontariatu i przeciwwagą dla słabego zainteresowania tym tematem ze strony
władz publicznych i na nich opiera się w dużej mierze polski wolontariat.
30

31. Rozdział 2. Uregulowania prawne wolontariatu
w Polsce.
Podstawę prawną dla funkcjonowania wolontariatu w Polsce stanowi Ustawa
o działalności pożytku publicznego i wolontariacie z dnia 24 kwietnia 2003r.
(Dz. U. Nr 96, poz. 873) wraz z przepisami wprowadzającymi i nowelizacją
z dnia 22 stycznia 2010 r. ( ustawa o zmianie ustawy o działalności pożytku
publicznego i o wolontariacie oraz niektórych innych ustaw, Dz.U. 2010 nr 28
poz. 146). Dokumenty te mają bardzo duże znaczenie dla rozwoju społeczeństwa
obywatelskiego, ponieważ przed ich uchwaleniem nie istniały żadne ogólne
regulacje prawne wolontariatu, a jedynie wycinkowe standardy wprowadzane
przez poszczególne organizacje. Prace trwały wyjątkowo długo – pierwsze
działania podjęto w 1995r. – ale prowadzone były przy dużym zaangażowaniu
i w ścisłej współpracy z organizacjami pozarządowymi.
„Konstytucja trzeciego sektora” uregulowała przede wszystkim relacje między
instytucjami publicznymi a organizacjami pozarządowymi i odniosła się do kilku
kluczowych dla obu sektorów problemów: poza uporządkowaniem kwestii
wolontariatu, zdefiniowała status organizacji pozarządowych i organizacji
pożytku publicznego, określiła zasady współpracy z administracją publiczną,
zlecania zadań publicznych, wprowadziła mechanizm „1%”.
Punktem wyjścia dla całej ustawy jest zdefiniowanie działalności pożytku
publicznego. Określenie to odnosi się do działalności prowadzonej przez
organizacje pozarządowe, związki wyznaniowe oraz stowarzyszenia jednostek
samorządu terytorialnego w sferze zadań publicznych, która obejmuje
m.in.: działalność charytatywną, działalność na rzecz mniejszości narodowych,
naukę, edukację, oświatę i wychowanie, kulturę, sztukę, ochronę dóbr kultury
i tradycji, działalność wspomagającą rozwój wspólnot i społeczności
lokalnych22.
22
Badanie na temat wolontariatu w Unii Europejskiej. Sprawozdanie krajowe, Polska, str. 27
31

32. Ustawodawca sformułował także szczegółowe przepisy dotyczące działań
z zakresu wolontariatu, tworząc tym samym ramy prawne do jego rozwoju.
Ustawa określa jaki jest status wolontariusza, jakiego typu organizacje mogą
korzystać z jego świadczeń, precyzuje zakres praw i obowiązków obydwu stron,
a także warunki ich współpracy. Istotny jest również fakt wprowadzenia przez
ustawodawcę możliwości angażowania wolontariuszy w instytucjach
publicznych, a nie tylko organizacjach pozarządowych.
Jak można przeczytać w uzasadnieniu ustawy „prawne uregulowanie
powyższych kwestii, odpowiadające konstytucyjnej zasadzie pomocniczości oraz
doświadczeniom rozwiniętych państw demokratycznych o gospodarce rynkowej,
w tym standardom międzynarodowym powinno sprzyjać dalszej, koniecznej
decentralizacji zadań publicznych, prawidłowemu wykonywaniu zadań przez
podmioty publiczne oraz rozwojowi działalności organizacji pozarządowych
jako podstawowych komponentów społeczeństwa obywatelskiego”23.
Przepisy Działu III Ustawy, dotyczące bezpośrednio wolontariatu, zostały
szczegółowo omówione w kolejnych podrozdziałach.
2.1. Kim jest wolontariusz?
Art. 2.
Ilekroć w ustawie jest mowa o:
3) wolontariuszu – rozumie się przez to osobę fizyczną, która ochotniczo i bez
wynagrodzenia wykonuje świadczenia na zasadach określonych w ustawie;
Zawarta w powyższym przepisie, a rozpatrywana w kontekście całości ustawy,
definicja wskazuje, że wolontariuszem może być każda osoba fizyczna, która
dobrowolnie, bez czerpania korzyści materialnych, chce pracować na rzecz osób
indywidualnych, organizacji lub instytucji.
23
Izdebski H., Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie. Komentarz, Warszawa 2003, str. 12
32

33. Określenie „wykonuje świadczenie” zostało użyte dla odróżnienia od „pracy”
w rozumieniu przepisów prawa pracy. Przy czym art. 42 ust.1 wskazuje
wyraźnie, iż przedmiotowo świadczenia wolontariuszy odpowiadają świadczeniu
pracy. Nawiązanie współpracy z wolontariuszem nie oznacza jednak jego
zatrudnienia, w związku z tym, zgodnie z przepisami ustawy o zatrudnieniu
i przeciwdziałaniu bezrobociu z dnia 14 grudnia 1994 roku24, wolontariuszem
mogą zostać również:
 osoby, które nie ukończyły 18 roku życia, ale po wyrażeniu pisemnej zgody
rodziców lub opiekunów prawnych;
 cudzoziemiec, bez konieczności uzyskiwania pozwolenia na zatrudnienie;
 bezrobotny, bez utraty statusu bezrobotnego i prawa do otrzymywania zasiłku.
Należy jednak pamiętać, że okres wykonywania świadczenia nie będzie
wliczony do stażu pracy i nie ma wpływu na uzyskanie prawa do renty lub
emerytury czy też ich wysokość. Nie będzie też miał znaczenia w przyszłości
w kontekście nabywania uprawnień pracowniczych, np. prawa do urlopu
wypoczynkowego, gdyż wolontariusza nie obejmują przepisy prawa pracy
dotyczące czasu pracy i urlopów.
Art. 43
Wolontariusz powinien posiadać kwalifikacje i spełniać wymagania odpowiednie
do rodzaju i zakresu wykonywanych świadczeń, jeżeli obowiązek posiadania
takich kwalifikacji i spełniania stosownych wymagań wynika z odrębnych
przepisów.
Obowiązek spełnienia pewnych kryteriów takich jak np. wykształcenie,
doświadczenie zawodowe, badania lekarskie, wiek, wiąże się ze szczególnymi
przypadkami, kiedy to wolontariuszowi powierza się wykonywanie
specjalistycznych zadań. Dotyczy to głównie organizacji działających w takich
sferach jak opieka społeczna, ochrona zdrowia, współpraca z osobami
niepełnosprawnymi. W takim wypadku wolontariusze muszą posiadać
24
Tamże, str. 18
33

34. kwalifikacje analogiczne do tych posiadanych przez regularnych pracowników
organizacji. Przykładem może być angażowanie lekarzy-wolontariuszy w misje
do krajów trzeciego świata. Osoby zgłaszające się muszą posiadać wiedzę
medyczną, znać języki obce, przejść dokładne badania psychologiczne
i medyczne. Jakkolwiek z tą samą organizacją mogą współpracować osoby
nieposiadające wymienionych kwalifikacji, np. prowadzące biuro czy
organizujące akcje społeczne w kraju.
O wymaganiach wobec wolontariusza stanowi zatem najczęściej nie tyle
charakter instytucji, ale rodzaj wykonywanej pracy i zakres obowiązków. W tej
kwestii zastosowanie mają dodatkowe przepisy: Rozporządzenie Ministra Pracy
i Polityki Społecznej z 1 września 2000r. „W sprawie placówek opiekuńczo-
wychowawczych”; oraz rozporządzenie Ministra Edukacji Narodowej i Sportu
z 11 grudnia 2002r. „W sprawie szczegółowych zasad działania publicznych
poradni psychologiczno- pedagogicznych, w tym poradni specjalistycznych”.
Obydwa dokumenty określają warunki angażowania wolontariuszy
w działalność wymienionych, specjalistycznych placówek.
2.2. Kto może korzystać z pracy wolontariuszy?
Ustawa jednoznacznie określa, jakiego typu organizacje i instytucje mogą
nawiązywać współpracę z wolontariuszami i szczegółowo wydziela trzy grupy
takich podmiotów. Po pierwsze:
Art. 42.
1. Wolontariusze mogą wykonywać, na zasadach określonych w niniejszym
rozdziale, świadczenia, odpowiadające świadczeniu pracy, na rzecz:
1) organizacji pozarządowych oraz podmiotów wymienionych w art. 3 ust. 3
w zakresie ich działalności statutowej, w szczególności w zakresie działalności
pożytku publicznego
zwanych dalej “korzystającymi”.
34

35. Zgodnie z art.3.ust.2 Ustawy organizacją pozarządową jest każda organizacja,
która została utworzona na podstawie przepisów ustaw, ale nie jest jednostką
sektora finansów publicznych i działa w celu innym niż osiągnięcie zysków.
Taką organizacją jest więc fundacja, stowarzyszenie, związek zawodowy, partia
polityczna, organizacja pracodawców, samorząd zawodowy. Mogą one korzystać
ze świadczeń wolontariuszy w całości działalności statutowej, a nie tylko
działalności pożytku publicznego. Warto zaznaczyć, że nie zaliczono do tej
grupy osób prawnych i jednostek organizacyjnych kościelnych. Ustawodawca
nadaje im jednak uprawnienia organizacji pożytku publicznego, w związku
z tym zarówno kościoły i związki wyznaniowe, jak i instytucje przez nie
prowadzone wraz całością swoich działań o charakterze charytatywnym
(np. szpitale, schroniska, żłobki), również mogą korzystać z pomocy
wolontariuszy.
Status wolontariusza posiadać mogą także członkowie stowarzyszenia.
Powierzone zadania mogą wykonywać wyłącznie w ramach swojej pracy
społecznej wynikającej z członkostwa w stowarzyszeniu lub zawrzeć dodatkowe
porozumienie i korzystać z pełni praw przysługujących wolontariuszom.
Art. 42
1. Wolontariusze mogą wykonywać, na zasadach określonych w niniejszym
rozdziale, świadczenia, odpowiadające świadczeniu pracy, na rzecz:
2) organów administracji publicznej, z wyłączeniem prowadzonej przez nie
działalności gospodarczej
zwanych dalej “korzystającymi”.
Przepis ten wskazuje na organy państwa bezpośrednio zajmujące się
wykonywaniem prawa, a więc ministerstwa, urzędy marszałkowskie, gminne,
miejskie itp. Podobnie jak w przypadku organizacji kościelnych, stowarzyszenia
jednostek samorządu terytorialnego nie zostały zaliczone do organizacji
pozarządowych, ale przez wzgląd na prowadzoną działalność „społecznie
użyteczną” mają prawo nawiązywać współpracę z wolontariuszami. Jednostkami
samorządu terytorialnego są rady gmin i miast, prezydent, burmistrz, starosta.
35

36. Art. 42
1. Wolontariusze mogą wykonywać, na zasadach określonych w niniejszym
rozdziale, świadczenia, odpowiadające świadczeniu pracy, na rzecz:
2.
3) jednostek organizacyjnych podległych organom administracji publicznej lub
nadzorowanych przez te organy, z wyłączeniem prowadzonej przez te jednostki
działalności gospodarczej
zwanych dalej “korzystającymi”.
Do tej grupy zaliczają się jednostki organizacyjne powołane przez organy
administracji publicznej do realizacji jej zadań. Należą do nich m.in.: szkoły,
biblioteki, instytucje kultury, jednostki pomocy społecznej, zakłady opieki
zdrowotnej.
Ustawa zabrania natomiast korzystania ze świadczeń wolontariuszy w zakresie
prowadzonej przez te instytucje działalności gospodarczej. Zapisy dotyczą
szczególnie podmiotów komercyjnych oraz organów administracji publicznej
i jednostek im podległych lub przez nie nadzorowanych. Twórcy projektu
ustawy w jego uzasadnieniu argumentują ten zapis następująco: „Wyłączenie
to wynika z faktu, że w ramach administracji publicznej, istniejące gospodarstwa
pomocnicze czy zakłady budżetowe prowadzą działalność gospodarczą
polegającą na sprzedaży dóbr i usług na rynku, korzystając ze świadczeń
wolontariuszy zakłócałyby równość warunków prowadzenia działalności
gospodarczej”25.
2.3. Prawa i obowiązki „Korzystającego”
Poza obustronnymi zobowiązaniami zawartymi w porozumieniu między
wolontariuszem i korzystającym, które omówię w następnym podrozdziale,
25
Tamże, str. 92
36

37. ustawodawca nakłada na korzystającego obowiązki dotyczące warunków pracy,
kosztów i szkoleń.
Art. 45
1. Korzystający ma obowiązek:
1) informować wolontariusza o ryzyku dla zdrowia i bezpieczeństwa związanym
z wykonywanymi świadczeniami oraz o zasadach ochrony przed zagrożeniami;
2) zapewnić wolontariuszowi, na dotyczących pracowników zasadach
określonych w odrębnych przepisach, bezpieczne i higieniczne warunki
wykonywania przez niego świadczeń, w tym w zależności od rodzaju świadczeń
i zagrożeń związanych z ich wykonywaniem – odpowiednie środki ochrony
indywidualne.
Przepis ten kładzie duży nacisk na prawidłowe przygotowanie wolontariusza
w zakresie bezpieczeństwa i higieny pracy. Ze względu na koszty ustawodawca
świadomie odstąpił od nałożenia na korzystającego obowiązku przeprowadzania
dla wolontariuszy szkoleń z zakresu BHP. Aby jednak nie zaniedbać tej kwestii,
lider organizacji lub jej pracownik, który uczestniczył w szkoleniu BHP,
powinien zapoznać wolontariusza z zasadami bezpiecznej pracy, unikania
zagrożeń i zachowania się w sytuacji kryzysowej. Forma „szkolenia” jest
dowolna – może to być np. rozmowa lub przekazanie informacji na ulotce. Dla
dobra organizacji warto, by wolontariusz poświadczył ten fakt na piśmie– będzie
to potwierdzenie wypełnienia przepisów w przypadku np. ewentualnego
konfliktu, w którym wolontariusz miałby być stroną. Jeśli wymaga tego
charakter świadczeń, korzystający ma również obowiązek zapewnić
wolontariuszowi odpowiednie środki ochrony indywidualnej, jak np. odzież
ochronną czy szczepienia.
Art. 45
1. Korzystający ma obowiązek:
3) pokrywać, na dotyczących pracowników zasadach określonych w odrębnych
przepisach, koszty podroży służbowych i diet.
37

38. 2. Korzystający może pokrywać, na dotyczących pracowników zasadach
określonych w odrębnych przepisach, także inne niezbędne koszty ponoszone
przez wolontariusza, związane z wykonywaniem świadczeń na rzecz
korzystającego.
3. Korzystający może pokrywać koszty szkoleń wolontariuszy w zakresie
wykonywanych przez nich świadczeń określonych w porozumieniu, o którym
mowa w art. 44 ust. 1.
Art. 45
4. Wolontariusz może, w formie pisemnej pod rygorem nieważności, zwolnić
korzystającego w całości lub w części z obowiązków wymienionych w ust.1 pkt 3.
Zapisy te skutkują odciążeniem wolontariusza ze wszystkich kosztów
ponoszonych w związku z podejmowaną przez niego aktywnością na rzecz danej
organizacji. Jeśli bowiem korzystający zechce wysłać go na szkolenie pomocne
w wykonywaniu świadczeń, musi pokryć wszelkie koszty związane z podróżą
i wyżywieniem, jeśli takowych wymaga sytuacja. Z kolei wysokość diet dla
wolontariusza odpowiada wysokości diet przysługujących pracownikom i są one
określane przez Ministerstwo Pracy i Polityki Społecznej. Korzystający może
również opłacić kursy, szkolenia czy inne formy dodatkowej edukacji, jeśli chce
„zainwestować” w wolontariusza lub uzna, że będą mu one pomocne
w wykonywaniu świadczenia i spójne z jego zakresem określonym
w porozumieniu. W takim przypadku warto pamiętać o zawarciu porozumienia
na piśmie, co będzie podstawą i dowodem wydatkowania środków.
Przepis ten gwarantuje także wolontariuszowi, że nie będzie obciążony kosztami
związanymi bezpośrednio z jego działalności na rzecz organizacji, np. dojazdu
do miejsca „pracy” lub rozmów z prywatnego telefonu wynikających
z obowiązków. Na podstawie przedstawionych rachunków, billingów, biletów
korzystający dokładnie określa koszty poniesione przez wolontariusza i te koszty
mu zwraca. Jeśli wolontariusz uzna, że ze względu na niewielkie środki
38

39. instytucji, nie chce obciążać jej dodatkowymi kosztami, może w całości lub
częściowo zrezygnować z diet i zwrotów kosztów podróży. Zwolnienie
to należy, pod rygorem nieważności, sporządzić na piśmie, uwzględniając racje
obydwu stron.
Zgodnie z art. 49, koszty ponoszone przez korzystającego na rzecz wolontariusza
(oczywiście w przypadkach, które dopuszcza Ustawa) należy traktować jako
koszty prowadzenia działalności i uwzględniać je w ewidencji księgowej.
Świadczeń wolontariusza nie należy jednakże traktować jako darowizny na rzecz
korzystającego ani wliczać do jego dochodu, przeliczając na pieniądze wartości
tego świadczenia (atr.50). Według Kodeksu Cywilnego, art.888, darowizna nie
jest bowiem bezpłatnym świadczeniem na rzecz obdarowanego, ale
przekazanym kosztem własnego majątku26.
Art. 44
2. Na żądanie wolontariusza, korzystający jest zobowiązany potwierdzić na
piśmie treść porozumienia, o którym mowa w ust. 1, a także wydać pisemne
zaświadczenie o wykonaniu świadczeń przez wolontariusza, w tym o zakresie
wykonywanych świadczeń.
O ile wolontariusz, ze względu na udokumentowanie swojej aktywności (dla
celów np. zawodowych), oczekuje od placówki, z którą współpracuje pisemnego
potwierdzenia współpracy i zaświadczenia o zakresie wykonywanych zadań,
korzystający jest zobowiązany do wystawienia mu takowych dokumentów.
Zaznaczyć należy, iż wymóg ten sformułowano dla celów dowodowych
(w rozumieniu Kodeksu Karnego), a nie pod sankcją nieważności
porozumienia27. Na prośbę wolontariusza korzystający może także wystawić
pisemną opinię na temat wykonywanych przez niego świadczeń. Taka
rekomendacja na pewno przyda się wolontariuszowi przy kolejnych próbach
podjęcia aktywności społecznej lub szukaniu pracy. Uczciwa opinia daje
26
Tamże, str. 97
27
Tamże, str. 94
39

40. natomiast korzystającemu możliwość promowania rzetelnych, godnych zaufania
ochotników oraz eliminowania tych, którzy są nieuczciwi lub źle wykonują
powierzone im zadania i są niegodni polecenia.
Art. 47
Korzystający ma obowiązek poinformować wolontariusza o przysługujących mu
prawach i ciążących obowiązkach oraz zapewnić dostępność tych informacji.
Ustawodawca nie precyzuje w jaki sposób korzystający ma poinformować
wolontariusza o jego prawach i obowiązkach, dlatego forma jest dowolna
i w całości zależy od woli korzystającego. Może być to spotkanie i rozmowa,
szkolenie, pisemny regulamin, dzięki któremu ochotnik pozna przepisy Ustawy.
Warto przedstawić również regulamin i strukturę placówki, jej misję, topografię
siedziby czy przedstawić pracowników. Poprzez „zapewnienie dostępności tych
informacji” rozumie się np. zestawienie zasad współpracy, praw i obowiązków
obydwu stron oraz wyeksponowanie ich w formie pisemnej w widocznym
miejscu.
Korzystający nie ma obowiązku zgłaszania do Urzędu Pracy podjęcia
współpracy z wolontariuszem. Należy jednak pamiętać, że w przypadku kontroli
instytucji, w której poza wolontariuszami są również pracownicy, urzędnik
Państwowej Inspekcji Pracy ma prawo zweryfikować czy wobec wolontariusza
stosowane są przepisy Kodeksu pracy dotyczące BHP oraz zwrotu kosztów
podróży i diet28.
2.4. Ubezpieczenie wolontariusza
Istnieją trzy rodzaje ubezpieczeń, którymi można objąć wolontariusza podczas
wykonywania przez niego świadczeń na rzecz organizacji: ubezpieczenie od
28
Żmichowska B. (red.), Wolontariat w pytaniach i odpowiedziach. Poradnik prawny. Wyd. Centrum
Wolontariatu, Warszawa 2008, str. 20
40

41. następstw nieszczęśliwych wypadków, ubezpieczenie zdrowotne oraz
ubezpieczenie od odpowiedzialności cywilnej.
Art. 46
1. Wolontariuszowi mogą przysługiwać świadczenia zdrowotne na zasadach
przewidzianych w przepisach o powszechnym ubezpieczeniu zdrowotnym.
Korzystający może zgłosić wolontariusza do ubezpieczenia zdrowotnego
w przypadku gdy ten nie jest nim objęty z innego tytułu (np. bycia uczniem lub
studentem). Należy jednak bardzo wyraźnie zaznaczyć, że ustawa daje
korzystającemu taką możliwość, a nie nakłada obowiązek, jak wiele organizacji
wnioskuje po pobieżnym przeczytaniu powyższego przepisu. Jeśli korzystający
wyraża taką chęć, zgłasza wolontariusza do Narodowego Funduszu Zdrowia,
podpisuje umowę z NFZ i za pośrednictwem Zakładu Ubezpieczeń Społecznych
odprowadza za wolontariusza składkę zdrowotną, której wysokość obliczana jest
od podstawy wymiaru odpowiadającemu najniższemu wynagrodzeniu.
Wolontariusz zostanie objęty ubezpieczeniem zdrowotnym od dnia określonego
w umowie korzystającego z NFZ, natomiast ubezpieczenie wygaśnie z dniem
rozwiązania umowy lub w przypadku zaprzestania płacenia składek przez
korzystającego.
Art. 46
2. Wolontariuszowi przysługuje zaopatrzenie z tytułu wypadku przy
wykonywaniu świadczeń, o których mowa w art.42, na podstawie odrębnych
przepisów, z zastrzeżeniem ust. 3.
W przypadku ubezpieczenia od następstw nieszczęśliwych wypadków, działania
podejmowane przez korzystającego zależą od długości podejmowanej
z wolontariuszem współpracy.
Jeżeli wolontariusz wykonuje swoje świadczenie przez okres krótszy niż 30 dni
(nawet jeśli jest to jeden lub dwa dni), lub gdy porozumienie zostało zawarte na
czas nieokreślony, korzystający ma obowiązek ubezpieczenia wolontariusza od
41

42. następstw nieszczęśliwych wypadków, poprzez podpisanie umowy
z towarzystwem ubezpieczeniowym i opłacanie składki. W przypadku umowy na
czas nieokreślony, ubezpieczenie powinno obejmować okres pierwszych 30 dni
wykonywania przez wolontariusza świadczenia.
W sytuacji gdy porozumienie z wolontariuszem zostało zawarte na czas
określony, ale dłuższy niż 30 dni, wolontariuszowi od pierwszego dnia
porozumienia przysługuje ubezpieczenie na mocy ustawy o zaopatrzeniu z tytułu
wypadków lub chorób zawodowych powstałych w szczególnych okolicznościach
(Dz.U. z 2002 r. Nr 199, poz. 1674). Ustawa ta zwalnia więc w takiej sytuacji
korzystającego z wykupienia ubezpieczenia NNW.
Korzystający powinien także, zależnie od rodzaju podejmowanych przez
wolontariusza prac i zakresu jego obowiązków, rozpatrzeć możliwość
wykupienia dla niego ubezpieczenia od odpowiedzialności cywilnej.
Ubezpieczenie takie pokryłoby koszty ewentualnych odszkodowań, gdyby
wolontariusz wyrządził szkodę korzystającemu czy też innej instytucji lub
osobie.
2.5 Prawa i odpowiedzialność wolontariusza.
Przy okazji omawiania obowiązków korzystającego, opisane zostały także prawa
wolontariusza. Ma on więc prawo do uzyskania zaświadczenia i opinii
o wykonywanej przez siebie pracy oraz zwrotu dodatkowych kosztów
poniesionych na rzecz korzystającego w trakcie wykonywania świadczenia.
Zawarte z organizacją porozumienie, nakłada jednak także na wolontariusza
pewne zobowiązania. Zgodnie z art. 354 i 355 Kodeksu Cywilnego wolontariusz
powinien z „należytą starannością” wykonać zadania do których się zobowiązał
na mocy porozumienia29, natomiast jeżeli przez zaniedbanie obowiązków
ze strony wolontariusza korzystający poniósł straty materialne, ma prawo żądać
29
Skiba R., Ustawa o działalności pożytku publicznego i wolontariacie: poradnik dla organizacji
pozarządowych. Fundacja Rozwoju Demokracji Lokalnej, Warszawa 2007, str. 149
42