A guerra civil española

1. Unidade 8
A Guerra Civil

2. Guerra Civil
Introdución
• Entre o 18 de xullo de 1936 e o 1 de abril
de 1939 tivo lugar unha cruenta guerra civil
entre españois enfrontados en dous
bandos que se calificaban a sí mesmos e
aos contrarios como azuis, nacionais ou
fascistas contra rojos, antiespañois e
comunistas.
• O Goberno da República conseguiu
resistir durante case tres anos, pero,
finalmente o triunfo foi para os militares
sublevados.

3. Guerra Civil
A sublevación militar e a formación de bandos
• O fracaso parcial do golpe de Estado deu
lugar a un duro enfrontamento bélico.
• Tras a sublevación militar de Melilla, as
tropas da lexión dominaron rapidamente a
situación en Marrocos.
• Na madrugada do 18, Franco felicitiou aos
sublevados, autonomeouse xefe das
tropas de África.
• Decretou o estado de guerra en Canarias e
Marrocos e dirixiuse aos españois
xustificando o alzamento militar.

4. Guerra Civil
A sublevación militar e a formación de bandos
• Nos días 18 e 19, ao mesmo tempo que Franco se
trasladaba desde Canarias (no avión Dragón Rapide
pagado polo financeiro Juan March) cara a Tetuán para
facerse cargo das tropas de África, en distintas cidades
da Península os militares conxurados tentan facerse co
poder.
• Nalgúns casos triunfaron (Pamplona, Sevilla, Valladolid,
Burgos, Zaragoza, Mallorca...) pero noutros as forzas
republicanas lograron dominar aos rebeldes (Barcelona,
Madrid, Valencia, Oviedo...)
• En Galicia a sublevación militar iniciouse o día 20. Tras
breves enfrontamentos coas forzas leais na Coruña, Vigo
e Ferrol, os sublevados fixéronse co control do territorio.

5. Xullo 1936

6. Dragon Rapide
neste modelo de avión
viaxou Franco desde Canaraias a
Marrocos para coordinar o
levantamento das rropas rebledes

7. Guerra Civil
A sublevación militar e a formación de bandos
A indecisión do Goberno republicano
• Ante as confusas noticias da sublevación militar o
presidente do Goberno, Casares Quiroga, ademais de
emitir unha mensaxe tranquilizadora á poboación,
decretou o cesamento dos sublevados e a disolución dos
corpos militares que os apoiasen ou estivesen baixo o
seu mando.
• Pero estas medias tiveron un efecto negativo para os
republicanos, porque moitos soldados abandonaron os
cuarteis que estaban baixo mandos indecisos, deste
modo, a República quedou cun exército moi reducido.
• As forzas sociais de esquerda pedían armas para facer
fronte aos militares rebeldes, o presidente non quixo
entregar armas ao pobo convencido de que as forzas
obreiras, co pretexto de apoiar ao Goberno, non tardarían
en suplantalo, incapaz de controlar a situación, dimitiu.

8. Guerra Civil
A sublevación militar e a formación de bandos
A indecisión do Goberno republicano
• Na madrugada do día 19 Azaña formou un
gabinete de conciliación presidido por Diego
Martínez Barrio, que fracasou no seu intento de
negociación cos militares rebeldes, e tamén
dimitíu.
• Azaña nomeou, o mesmo día 19, a Xosé Giral
presidente do Goberno contando co apoio das
forzas da Fronte popular e resolto a afrontar a
sublevación, decidiu entregar armas ás
organizacións proletarias, aínda co risco de que
estas impuxesen a revolución.

9. Mitin da líder do PCE Dolores Ibárruri (La
Pasionaria) nas Ventas
Madrid. Solicitando
armas para o pobo

10. Manifestación na Gran Vía de Madrid
en respaldo á República

11. Manifestación no Cantón da Coruña
en respaldo á República (18-7-1936)

12. Toma do cuartel da
Montaña por milicianos
Madrid

13. Toma do cuartel da
Montaña por milicianos
Madrid

14. Milicianas nas rúas de
Barcelona

15. Saída de milicianos para
o frente de Aragón
en Barcelona

16. Guerra Civil
A sublevación militar e a formación de bandos
Razóns da sublevación
• Razóns diametralmente opostas:
• Sublevados: foi definida como un Alzamento
Nacional de apoio espontáneo, popular e
cívicomilitar, protagonizado polos sectores
defensores da relixión, a unidade da patria e a
propiedade privada.
• Goberno da república e as forzas da Fronte
Popular que o apoiaban, a acción dos militares
non era máis que unha rebelión contra a orde
legalmente establecida e contra as reformas que
se reiniciaran a partir de febreiro de 1936.

17. Guerra Civil
A sublevación militar e a formación de bandos
Configuración de bandos
• As forzas políticas, económicas e sociais tiveron que
posicionarse a favor dun dos bandos en conflito desde o
inicio da guerra. En liñas xerais estes foron os apoios:
• A favor da República estiveron a maioría dos xenerais do
exército de Terra, a mariñeiría (que se amotinou contra
os xefes golpistas e fíxose co control de gran parte dos
navíos), a aviación, a Garda de Asalto, as masas obreiras
urbanas das cidades industriais, os xornaleiros do sur da
Península e a pequena burguesía urbana.
• A favor dos sublevados estiveron: oficiais intermedios do
exército de Terra, a Garda Civil (agás en Barcelona), as
masas católicas e conservadoras (CEDA, monárquicos,
carlistas, falanxistas), os pequenos e medianos
propietarios agrícolas.

18. Guerra Civil
A sublevación militar e a formación de bandos
Configuración de bandos
• Entre os apoios aos sublevados destacou o da
Igrexa; o episcopado español cualificou o
movemento militar como unha cruzada contra o
comunismo en defensa da fe católica, da tradición e
da orde social.
• Bispos, clérigos acompañaban nas cerimonias
públicas os militares rebeldes, e daban a súa
bendición ás tropas sublevadas.
• Nunca fixeron críticas en público sobre a represión
exercida polos insurrectos, pero condenaron
duramente a represión das forzas de esquerda
(incluso o Papa Pío XI considerou ós sublevados
como heroes cristiáns fronte os bárbaros e salvaxes
republicanos.

19. A xerarquía eclesiástica
española considerou o golpe de
Estado como unha Santa Cruzada

20. Propaganda
sindical contra
a intervención da Igrexa
Católica
en favor dos rebeldes

21. Guerra Civil
A sublevación militar e a formación de bandos
Trazos xerais da Guerra Civil
• Tradicionalmente considérase a Guerra Civil como
un claro antecedente da 2ª Guerra Mundial, non só
polas súas implicacións políticas, senón tamén polos
trazos que caracterizan a contenda.
• O conflito español pode ser considerado como:
1. Unha guerra ideolóxica: fascismo e democracia.
Civilización cristiá e comunismo.
2. Unha guerra que implicou a toda a poboación, xa
que participaron todos os sectores da sociedade.
3. Unha guerra de combate social e de loita de clases.
4. Unha guerra de mestura de formas de combate
arcaicas con outras modernas.

22. Batalla do Ebro
1938

23. Guerra Civil
Internacionalización do conflito
• Tanto os gobernos como a poboación internacional
tomaron posición.
• Os dous bandos pediron axuda e material bélico.
• Goberno da República, a Francia.
• Franco e Mola a Hitler e Mussolini.
• Tratando de evitar que a guerra española se
convertese nun conflito internacional, a proposta de
Gran Bretaña e Francia, acordaron en Londres non
tomar parte no conflito e constituír un Comité de non
intervención (1-8-1936).
• Estes acordos implicaban a prohibición de enviar
homes e armas a ningún dos bandos.

24. Guerra Civil
Internacionalización do conflito
• Italia e Alemaña non cumpriron o pactado e
prestaron, desde o primeiro momento, axuda aos
militares sublevados (non de forma oficial, senón
enviada a través de empresas privadas).
• Ante esta situación o Comité de Non Intervención,
declarouse incompetente para obrigar ao
cumprimento do pactado; Estados Unidos decidiu
non intervir de forma oficial, pero non impediu a
saída de armas e de petróleo para un e outro bando,
sempre que os subministradores fosen empresas
privadas, e favoreceu, a axuda de voluntarios.

25. Cartel
Países que apoian ás tropas
sublevadas á República

26. Guerra Civil
Internacionalización do conflito
• Axudas ao bando nacional. As potencias fascistas
interviñeron no conflito apoiando os sublevados por
unha mestura de motivos ideolóxicos e políticos.
• Alemaña prestou un importante apoio en efectivos
militares que foi clave nos primeiros días de guerra
(barcos e avións para o paso das tropas de África á
Península). A Lexión Cóndor foi decisiva para o
bombardeo de posicións republicanas (Durango,
Guernica, Madrid, Granollers, Barcelona...). A
cambio desta axuda, Franco comprometeuse a
asinar un acordo económico prioritario con Alemaña.
España pagaría ao final da guerra mediante
concesións de explotación das materias primas
esencialmente minerais.

27. Arriba: León. Despedida
Das tropas alemás da
Lexión Cóndor. Dereita: cartel
contra a intervención italiana.

28. Guerra Civil
Internacionalización do conflito
• Italia apoiou con material bélico tamén desde os
inicios. Contar con España significaba controlar
estratexicamente o Mediterráneo. De Italia veu un
grupo de voluntarios fascistas os Camisas Negras,
que foron retirados de España, pola presión
internacional, en 1938.
• Portugal prestou axuda aos sublevados, pero moito
menor que os países anteriores. O Goberno ditatorial
de Salazar, moi afín ao de Franco, a pesar de
pertencer ao Comité de non Intervención), prestou
constante axuda ao bando nacional, facilitando o
paso de armas e víveres, ademais, de enviar 10.000
homes (Viriatos).

29. Esquerda:
Aviación
alemá.
Dereita:
Corpo
voluntario
portugués:
Viriatos
Esquerda:
soldados
italianos na
batalla de
Guadalajara

30. Guerra Civil
Internacionalización do conflito
• Axudas do bando republicano. A República contou
co tímido apoio das democracias occidentais e da
URSS pero, en conxunto foi unha axuda desigual e
descontinua.
• Francia: descontinua. Medo ante o posible triunfo de
posturas revolucionarias na República, que podían
poñer en perigo importantes investimentos franceses
en España. En principio a Fronte Popular de León
Blum axudou á República pero tras a adhesión de
Francia á Non Intervención, a axuda pasou a ter un
carácter particular (recrutamento voluntario,
contrabando de armas). A fronteira foi pechada e
non se abriu ata marzo de 1939.

31. Guerra Civil
Internacionalización do conflito
• Gran Bretaña teme a internacionalización do conflito e a
radicalización social. O goberno conservador de Chamberlain tratou
de illar o conflito español. Velou polo cumprimento do Comité de non
intervención, aínda que sabía que nin Italia nin Älemaña cumprían o
pactado.
• México tiña un goberno afín á República e o seu presidente Lázaro
Cárdenas, ordenou axuda de armas. Foi bastante testimonial.
Finalizada a guerra acolleu a moitos republicanos.
• URSS de Stalin, foi inicialmente prudente. O triunfo republicano e a
sovietización do país podía ser mal visto polas potencias occidentais,
situación que non beneficiaba á diplomacia soviética, que pretendía
illar inicialmente a Alemaña. Os troskistas acusaron a Stalin de
abandonar a idea de revolución mundial pedían o apoio da URSS. O
estímulo definitivo para a intervención viña pola constatación da
axuda alemá e italiana aos sublevados. Mandou armas e
especialistas, así como a acollida masiva de nenos de familias
republicanas (os nenos da guerra) que quedaron desamparados.

32. Tanque Soviético
T 26. Apoio
armamentístico á
República

33. O presidente de México
Lázaro Cárdenas
recibindo a nenos
exiliados españois

34. Guerra Civil
Internacionalización do conflito
• Brigadas internacionais: formacións militares formadas por
voluntarios que viñeron integrarse nas filas republicanas. As
organizacións obreiras e sindicais enviaron axudas de todo tipo.
Chegaron a partir de outubro de 1936, procedentes de moitos
países.
• O número total resulta moi difícil de calcular. Os analistas oscilan
entre 40.000 e 60.000 ao longo da guerra, aínda que non
superaron os 18.000 ao mesmo tempo. Tiveron un papel
destacado na defensa de Madrid como no fortalecemento da
moral do bando republicano.
• O desgaste da guerra e a presión do Comité de Non Intervención
forzaron a retirada que foi organizada polo Goberno de Negrín e a
Sociedade de Nacións mediante unha Comisión Internacional que
regulou a súa marcha en outubro de 1938.
• En 1996 viñeron a España 300 brigadistas supervivintes e foille
concedida a nacionalidade española nun acto no parlamento
española en recoñecemento ao seu servizo.

35. Bandeira republicana
co símbolo das
Brigadas Internacionais

36. Fotografías das Brigadas
Internacionais

37. Guerra Civil
Evolución da guerra
• Nin rebeldes nin leais ao Goberno republicano foron capaces
de dominar por completo o territorio.
• España quedou dividida en dous bandos.
• Os sublevados controlan Galicia, Castela-León, Álava,
Navarra, o oeste de Aragón incluída as capitais provinciais,
Cáceres, as cidades de Oviedo, Sevilla, Córdoba, Granada,
Cádiz, Baleares (menos Menorca)., Canarias e o protectorado
español de Marrocos.
• En xeral, trátanse de zonas agrarias de pequenos propietarios,
votantes tradicionais de candidaturas de dereitas e católicas.
• Baixo a autoridade da República permaneceron Madrid,
Cataluña, Valencia, Murcia, Castela-A Mancha, Badaxoz, gran
parte de Andalucía, Asturias-Santander-Guipúscoa e Biscaia.
• Basicamente zonas industriais, mineiras e gran parte das
zonas de agricultura latifundista.

38. Xullo 1936

39. Guerra Civil
Evolución da guerra
• Guerra de columnas (xullo-outubro de 1936) Tras os
primeiros momentos de confusión e unha vez determinado
o fracaso ou triunfo da sublevación nas distintas cidades
españolas, cada bando puxo en marcha a súa propia
resposta para reducir ao contrario.
• Bando republicano, onde o exército estaba desarticulado,
sen un mando único. Organizáronse diversas columnas
formadas por milicianos que partiron cara ás zonas
dominadas polos rebeldes. Desde Barcelona os milicianos
partiron cara Zaragoza (destacando a columna dirixida polo
líder anarquista Durruti; desde Madrid dirixíronse á serra do
Guadarrama e en Andalucía tentaron recuperar Córdoba.
Pero estas accións amosaron a incapacidade dos milicianos
para derrotar o rebelde, debido ao escaso armamento
dispoñible, á falta de preparación militar e á escasa
disciplina e coordinación no mando.

40. Guerra Civil
Evolución da guerra
• Bando sublevado mantívose a estratexia inicial de tomar
Madrid. Desde o norte varias columnas ao mando de Mola
chegaron ata os pasos de Guadarrama, onde foron detidos
pero, ao mesmo tempo consolidaron o seu dominio da zona
vasca coa conquista de Irún e Donostia. Desde o sur, o
exército de África, dirixido por Franco conseguíu atravesar o
Estreito grazas a posta en marcha dunha ponte aérea ata
Sevilla facilitada por avións alemáns e italianos. Desde
Sevilla as forzas da Lexión e dos Regulares, organizadas
en varias columnas, avanzaron por Extremadura para
enlazar coas forzas do norte. Destacou a resistencia que
opuxeron os milicianos en Badaxoz e que foi seguida, tras a
súa conquista, dunha sanguenta represión realizada polos
lexionarios. Camiño de Madrid, as tropas de Franco
desviáronse cara Toledo para axudar a Moscardó que
resistía no Alcázar.

41. Marzo 1937

42. Lexionarios subindo ao avión
para atravesar o Estreito cara a
Península

43. 16-VIII-1936
Masacre de Badajoz

44. Toma do Alcázar
de Toledo

45. Guerra Civil
Evolución da guerra
• A loita por Madrid (novembro 1936-marzo 1937). Para os
sublevados a conquista de Madrid era clave. Permitiría o
rápido control de España. A comezos de novembro de 1936
a cidade foi cercada e, ante a situación de perigo, o
Goberno republicano trasladouse a Valencia, quedando en
Madrid unha Xunta de Defensa presidida por Xosé Miaja.
Os ataques frontais e as manobras envolventes (batalla da
estrada da Coruña, Xarama e Guadalajara), realizadas por
Franco non conseguiron dominar a capital.
• As tropas e milicias republicanas, dirixidas por Miaja e Rojo
(Xefe do Estado Maior), contando co apoio das Brigadas
Nacionais, resistiron e realizaron distintas contraofensivas
que puxeron de manifesto a crecente coordinación e
transformación dos milicianos nun verdadeiro exército
popular. No sur, o bando nacional conquistou Málaga o que
le permitiu consolidar as súas posicións no oeste andaluz.

46. Madrid 1936
Puente de los Franceses
Puente de los franceses versión ska. Boikot
El Quinto Regimiento

47. Bombardeo
sobre a
Gran Vía

48. Refuxiados
no metro de
Madrid. 1936

49. Embalando
cadros do
Museo do
Prado

50. A Cibeles
Guerra Civil

51. A Cidade
Universitaria
Campo de
Batalla

52. Vicente Rojo e José Miaja
Coordinan a defensa de Madrid das tropas
republicanas

53. Batalla do
Xarama

54. Batalla do
Guadalajara

55. Fuxida de Málaga
ante a toma da
cidade polas tropas
rebeldes (1937)

56. Guerra Civil
Evolución da guerra
• A campaña do norte e contraofensivas republicanas (abril-
outubro 1937). Ante o fracaso de Madrid, Franco considerou
que a guerra ía ser longa. Decidiu concretar todos os seus
esforzos na conquista do norte (Asturias, Santander e Bilbao),
o seu dominio daríalle o control dunha zona industrial e
mineira rica, densamente poboada que podía alterar o
equilibrio do conflito no seu favor. O avance viuse facilitado
polo apoio aéreo e os bombardeos da Lexión Condor,
numerosas vilas foron destruídas, destacando Guernica.
• As tropas de Franco entraron en Bilbao (xuño 1937), meses
despois Santander e Asturias. En outubro de 1937
desapareceu a fronte norte. O bando rebelde concentra os
seus recursos en Aragón e Cataluña.
• Os republicanos responderon nas frontes de Madríd (Brunete
en xullo) e Aragón (Belchite agosto-setembro). Permitiron
avances republicanos pero sen grandes consecuencias.

57. 1937
Bombardeo de
Guernica pola
Lexión Cóndor

58. 1937
Bombardeo de
Guernica pola
Lexión Cóndor

59. 1937
Bombardeo de
Guernica pola
Lexión Cóndor

60. Maqueta do Pavillón España na
Exposición Internacional de París 1937.
O pavillón foi realizado polo arquitecto
catalán Josep Lluís Sert

61. Nese pavillón mostrouse por primeira
vez o Guernica de Picasso como
denuncia dos ataques da aviación
alemana a poboación civil na Guerra
Civil Española
Cartel de Miró

62. Nenos
vascos
exiliados a
Gran Bretaña

63. Nenos vascos
embarcados cara
o exilio

64. Entrada das tropas
franquistas en
Santander. Agosto
de 1937

65. Imaxe actual das ruínas de
Belchite (Zaragoza). Memoria
da Guerra Civil

66. Imaxe actual das ruínas de
Belchite (Zaragoza). Memoria
da Guerra Civil

67. Imaxe actual das ruínas de
Belchite (Zaragoza). Memoria
da Guerra Civil

68. Imaxe actual das ruínas de
Belchite (Zaragoza). Memoria
da Guerra Civil

69. Guerra Civil
Evolución da guerra
• As grandes ofensivas republicanas (novembro 1937-
novembro 1938) Fortalecemento na coordinación do mando e
mobilización de novas quintas (do biberón), equipamento
bélico (materias fundamentalmente da URSS), permitíu ás
forzas republicanas desenvolver, tras a caída da fonte norte,
dúas importantes ofensivas para frear o avance das tropas de
Franco cara o Mediterráneo.
• A primeira ofensiva foi Teruel (12-1937-2 1938); os éxitos
iniciais dos republicanos foron contidos polos rebeldes que
lograron unha vitoria que permitiu a Franco avanzar cara
Cataluña e o Mediterráneo, separando a zona republicana en
dúas partes. A pesar das contrariedades, os republicanos
realizaron un novo esforzo ofensivo: batalla do Ebro (xullo-
novembro 1938), unha das máis longas e duras da guerra, que
rematou co triunfo do bando rebelde.

70. Batalla de Teruel

71. Batalla de
Teruel

72. Batalla de Teruel
Loita casa por casa

73. Abril 1938

74. Si me quieres escribir
¡Ay Carmela!
¡Ay Carmela! Rosa León

75. Batalla del Ebro.
Ofensiva
republicana

76. Batalla del Ebro. Tropas
republicanas atravesando o río

77. Batalla del Ebro.
Franco nun punto de
observación

78. O galego Enrique Líster
dirixindo ás tropas
republicanas na Batalla
do Ebro

79. Os presidente da
República, Manuel Azaña
e do goberno, Juan
Negrín visitando o frente

80. Guerra Civil
Evolución da guerra
• A caída de Cataluña e a fin da guerra (decembro 38-abril 39)
Tras a vitoria do Ebro o exército de Franco abastecido con
material de Hitler e Mussolini, desencadeou unha forte ofensiva
sobre Cataluña que permitiu tomar Barcelona; ante o seu avance
miles de persoas e autoridades republicanas marcharon a
Francia. En febreiro de 1939 o Goberno de Franco era recoñecido
oficialmente por Francia e Inglaterra.
• Na zona republicana xurden fortes enfrontamentos entre os
partidarios de buscar unha solución negociada e os partidarios de
resistir a toda costa (agardando que se iniciase unha guerra
mundial). Nesta situación o 5 de marzo o coronel republicano
Segismundo Casado deu un golpe de Estado que acabou co
goberno de Negrín; formouse entón un Consello Nacional de
Defensa, presidido por Miaja, que fracasou no intento de lograr
unha paz honrosa sen represalias. O 28 de marzo Franco entra
en Madrid, mentres miles de persoas fuxían cara Alicante
intentando saír en barco. O 1 de abril de 1939 Franco asinou o
derradeiro parte de guerra.

81. Ofensiva
en Cataluña

82. Febreiro 1939
Xullo-novembro 1938

83. Ofensiva
en Cataluña

84. Niño de
ametralladoras
no Segre

85. Bombardeo de Barcelona

86. Tropas franquistas
ocupan Barcelona. 1939

87. Camiño do exilio
cara Francia

88. Camiño do exilio
cara Francia

89. Camiño do exilio
cara Francia

90. Camiño do exilio
cara Francia

91. Camiño do exilio
cara Francia

92. Campos de refuxiados
en Francia

93. Embarque de exiliados
en Alicante cara o exilio

94. Campos de refuxiados
en Francia

95. Defile de tropas
regulares en
Madrid

96. Celebración do
día da vitoria
19-5-1939

97. Celebración do
día da vitoria
19-5-1939

98. Guerra Civil
Evolución da guerra
Balance
• O saldo da guerra foi moi negativo: polo
menos 600.000 mortos, número elevado
de feridos e mutilados, destrución e danos
materiais cuantiosos especialmente nas
cidades e zonas industriais.
• Redución dos niveis de produción.
• O desenvolvemento económico frenado.
• Miles de españois exiliados.
• Instauración dun réxime ditatorial que
duraría case 40 anos.

99. Guerra Civil
Represión
• Moi elevada por parte dos dous bandos. No caso franquista foi
máis prolongada pois continuou na longa posguerra.
• Zona republicana, a desintegración das institucións do
Estado provocou actuación incontroladas. As masas e milicias
populares desenvolveron unha dura persecución de militares,
eclesiásticos, considerados como sospeitosos de pertencer ou
simpatizar co bando sublevado. Moitos foron detidos en
checas e moitos executados sen xuízo (entre eles Primo de
Rivera). Os fusilamentos do cárcere Modelo, as matanzas de
clérigos (12 bispos, uns 6.500 clérigos, 300 monxas) e as
execucións de Paracuellos del Jarama (miles de persoas)
constituíron os episodios máis sanguentos da represión
republicana.
• Nun intento de reconducir os castigos e a represión foron
cesados os Tribunais Populares para evitar os abusos pero as
execucións incontroladas continuaron, aínda que con menos
intensidade, despois dos meses iniciais da guerra.

100. Saqueo de
igrexas en
Barcelona

101. 1939
Exhumación de
cadáveres en
Paracuelllos (Madrid)

102. 1939
Exhumación de
cadáveres en
Paracuelllos (Madrid)
Melquíades Álvarez

103. Guerra Civil
Represión
• Zona Rebelde, desde o inicio da sublevación, os miliares
levaron a cabo unha represión sistemática e violenta de todas
as forzas opositoras, coa finalidade de crear un clima de terror
institucionalizado. Os primeiros en sufrir as consecuencias
foron as autoridades civís e militares que permaneceron fieis
ao Goberno republicano, así como aquelas persoas máis
vinculadas coa Fronte Popular que foron sistematicamente
executadas. Despois da ocupación do territorio procedíase á
depuración e execución, realizadas basicamente por membros
da Falanxe, de todos aqueles elementos considerados
perigosos. Os paseos e fusilamentos nocturnos, a aplicación
da lei de fugas aos detidos, os xuízos sumarísimos
multiplicáronse e xeneralizáronse. Finalizada a guerra, os
fusilamentos continuaron e moitos dos detidos foron
condenados a traballos forzados durante anos (miles destes
detidos redimiron penas co traballo en obras como a franquista
do Val dos Caídos).

104. Fusilamentos no Campo
da Rata (A Coruña).
Inmediacións da Torre
de Hércules

105. Monumento levantado
ás vítimas da represión
franquista durante
a Guerra Civil no
denominado Campo da Rata

106. Monumento levantado
ás vítimas da represión
franquista durante
a Guerra Civil no
na zona da Torre

107. Alexandre Bóveda foi unha
das múltiples vítimas da
represión na Guerra Civil en
Galicia

109. Guerra Civil
Os gobernos republicanos. A fragmentación do poder
• A desorganización das institucións republicanas provocada
pola sublevación militar, xunto coa distribución de armas ao
pobo, orixinou unha importante diminución da autoridade e do
poder do Estado republicano. Nas cidades e nas vilas xurdiron
numerosos comités revolucionarios, controlados polas distintas
forzas políticas de esquerda, que se fixeron cargo do poder na
súa zona ou exerceron unha acción de tutela e vixilancia sobre
as autoridades republicanas establecidas. Durante tres anos
de guerra sucedéronse os seguintes gobernos:
• Goberno de Xosé Giral (19-7 a 4-9 1936) posterior as
dimisións de Casares Quiroga e Martínez Barrio, formado
unicamente por republicanos de esquerda. Non foi capaz de
facer fronte á fragmentación do poder do Estado, nin de evitar
as accións revolucionarias das organización obreiras
(ocupación de fábricas e terras, usurpación das funcións
represoras...).

110. Xosé Giral

111. Guerra Civil
Os gobernos republicanos. A fragmentación do poder
• Goberno de Largo Caballero (5-9 1936 a 17-5 1937). O principal
obxectio era unificar os esforzos de todas as forzas políticas e
sociais para facer fronte á guerra e reconstruír o Estado republicano.
No seu goberno entraron republicanos de esquerda, socialistas,
comunistas e, desde novembro tamén anarquistas. Era a primeira
experiencia deste tipo de goberno nun país occidental.
• As principais tensións entre os partidos non desapareceron. Estas
tensións estaban provocadas por unha cuestión de prioridades: facer
a guerra e a revolución ao mesmo tempo? Primeiro gañar a guerra e
logo facer a revolución? Que tipo de república instauraría a
revolución? Uns: PCE e un sector do PSOE defendía que primeiro
había que acabar coa guerra como garantía de facer despois a
revolución, isto significaba centralización do mando, o respecto á
propiedade privada e a colaboración coas forzas republicanas.
Outros (CNT, FAI e POUM) defendían que se non se facía a
revolución era imposible gañar a guerra, o que significaba realizar
previamente a colectivización da terra e das fábricas.

112. Cartel coa
imaxe de
Largo
Caballero

113. Guerra Civil
Os gobernos republicanos. A fragmentación do poder
• O Goberno de Largo Caballero reforzou a intervención
económica mediante a creación en outubro de 1936 dos Comités
Directivos, cos que pretendía iniciar o proceso de nacionalización
da Banca e controlar as oligarquías financeiras. O intento de
reorganizar a industria e o comercio tropezou con que os dous
Ministerios estaban dirixidos por anarquista que defendían que o
control da industria debía exercelo o Comité de Control e o
Consello de Fábrica. Os resultados económicos de xestión non
foron favorables e a República tivo que recorrer ás reservas de
ouro do Banco de España para facer fonte aos gastos de guerra.
• As tensións entre as forzas políticas e sindicais foron en aumento.
O enfrontamento máis forte orixinouse entre o PCE e POUM,
apoiados estes últimos pola CNT e a FAI. En maio de 1937 o
enfrontamento tivo carácter bélico nas rúas de Barcelona,
provocando unha fonda crise no Goberno e a dimisión de Largo
Caballero, que se negou a disolver o POUM, como lle esixía o
PCE.

114. Guerra Civil
Os gobernos republicanos. A fragmentación do poder
• Goberno de Xoán Negrín (15-5 1937 a 5-3 1939). Estaba
apoiado fundamentalmente polo PCE que se converteran, grazas
a súa disciplina e control do exército, na principal forza de
esquerdas. O reforzamento da autoridade gobernamental e a
coordinación militar permitiu realizar as grandes ofensivas
republicanas de Teruel e do Ebro. Tentou negociar a finalización
do conflito mediante a elaboración dunha proposta (Os 13 puntos
de maio de 1938), pero a negativa de Franco a calquera
negociación obrigouno a defender unha política de resistencia e
morte.
• O Goberno de Negrín elaborou un plan económico e social para
coordinar a economía baixo a dirección dun Consello Nacional de
Economía. Algunhas medidas, establecidas eran garantir a
propiedade das terras para quen as traballase, establecer
melloras nas condicións de traballo das clases obreiras e urbanas
e rurais; dar a posibilidade de que obreiro agrícola ou campesiño
puidese escoller libremente entre o traballo colectivo ou individual
da terra.

115. Xoán Negrín

116. Os 13 puntos Negrín

117. Guerra Civil
Os gobernos republicanos. A fragmentación do poder
• Tras a caída de Cataluña e o recoñecemento de
Francia e Gran Bretaña do réxime de Franco,
Azaña dimitíu como presidente da República (27-
2-1939).
• Rematada a guerra, xa desde o exilio, os
políticos republicanos mantiveron as institucións
da II República e a oposición ao franquismo. En
1977 o derradeiro presidente republicano,
Fernando Varela, aceptou o réxime democrático
e deu por finalizada, desde o punto de vista da
legalidade, a República.

118. Guerra Civil
Revolución social
• No bando republicano, as organizacións obreiras viron a
posibilidade de realizar a revolución social. Con distinta
intensidade e matices aplicáronse diversas medidas de
colectivización e planificación económica, especialmente en
Cataluña, Aragón e Andalucía.
• País Vasco, deterioro das autoridades. Establecemento dun
goberno de concentración vasco baixo a hexemonía do PNV.
• Cataluña a Generalitat perdeu o control efectivo. A CNT
converteuse na forza dominante. Créase o Comité de Milicia
Antifascista onde están representadas tódalas forzas de
esquerda. Unha vez rematada a sublevación iníciase a
planificación e colectivización das industrias e grandes
propiedades rústicas.
• Andalucía e Aragón colectivización de terras. Principalmente
dirixidas pola CNT. O PCE inicia a descolectivización posto que
isto suporía restar apoio á República dos pequenos e medianos
propietarios.

120. En Cataluña prodúcese
a colectivización das
empresas

123. Arriba debuxo dun
neno sobre a guerra

124. No bando republicano
xurdirán fortes
discrepancias ideolóxicas

125. Guerra Civil
España sublevada
Institucionalización do réxime
• E evolución militar e política na España rebelde non foi tan
complexa.
• Os militares sublevados crearon a Xunta de defensa Nacional
(24-7-1936) en Burgos, o primeiro órgano de mando dos
sublevados.
• Presidido polo xeneral Cabanelas (máis antigüidade) e formaban
parte os xenerais Saliquet, Ponte, Mola e Dávila e os coroneis
Montaner, Moreno Calderón. En agosto incorpóranse os xenerais
Franco, Gil Yueste, Queipo de Llano e Orgaz.
• O obxectivo fundamental era a coordinación militar das columnas
militares e civís nun mando único.
• A Xunta asumiu as funcións políticas e administrativas, poñendo
as bases do novo Estado fronte ao goberno republicano.
• Unha das primeiras medidas foi declarar fóra da lei todas as
forzas políticas e sociais que apoiaron á Fronte Popular (16-9-
1936).

127. Guerra Civil
España sublevada
Xefatura do Estado
• Varios factores favoreceron a Franco na concentración do poder:
• Morte de Sanjurjo (20-7-1936) en accidente aéreo en Lisboa
cando viña facerse cargo da insurrección.
• Éxito na xestión dos primeiros contactos con Italia e Alemaña
principalmente no paso das tropas polo Estreito.
• Éxitos militares na conquista de Badajoz, liberación do alcázar de
Toledo que lle permitiu chegar ás portas de Madrid.
• O encarceramento e fusilamento de Primo de Rivera (20-11-1936)
• A Xunta formula un mando único e é elixido Franco (1-10-1936).
• Creouse unha Xunta Técnica, constituída por militares e civís que
actuaba a modo de Goberno, organizada en comisións (Finanzas,
Xustiza, Industria, Comercio e Abastecemento, Agricultura,
Traballo, Ensino...). O cuñado de Franco, Serrano Suñer (membro
da Falanxe) converteuse no seu principal propagandista,
especialmente coas relacións co exterior.
• En xaneiro de 1938 estableceu o 1º goberno do novo Estado.

128. Carteis de C.
Sáenz de Tejada

129. Guerra Civil
España sublevada
Establecemento do partido único
• Franco convértese, ademais de xefe do Estado e
Xeneralísimo dos Exércitos, en xefe do
movemento político organizado a partir de FE-
JONS e Tradicionalistas (20-4-1937).
• O proceso non estivo exento de dificultades e
protestas; desde Falanxe, Hedilla (líder á morte
de Jose Antonio) opúxose, preocupado polas
orientacións ultraconservadoras. Os monárquicos
e tradicionalistas tamén rexeitaron a fusión,
porque a consideraban un golpe de Estado
totalitario.
• Ao final todas as forzas asumiron a unificación.

130. Carteis de C.
Sáenz de Tejada

131. Guerra Civil
España sublevada
Contrarrevolución
• Creación do Servizo Nacional de Reforma
Económica e Social da Terra encargado de realizar a
contrarreforma agraria.
• Supresión do réxime de concertos económicos de
Biscaia e Guipúscoa (manténdose en Navarra e
Álava).
• Centro da produción agrícola e industrial.
• Derrogación da lei de divorcio e matrimonio civil.
• Restablecemento da pena de morte.
• Censura previa na prensa.
• Reconstitución da Compañía de Xesús.
• Medidas no campo da educación que favoreceron a
Igrexa.

132. A memoria histórica
Cambio no nome das rúas coruñesas

133. BARRIO
ANTIGO NOME DA
VÍA
ACTUAL NOME DA
VÍA
QUEN ERA?, QUE FOI?
POR QUE
SE DÁ O
NOVO
NOME?
CIDADE ESCOLAR-LABAÑOU Arcadio Vilela Gárate Cultura
Membro das Milicia Armadas denominadas
Caballeros de La Coruña a quen os historiadores
atribúen "paseos" e diferentes actos de represión
contra simpatizantes da democracia republicana.
Por estar
situada no barrio
de Cidade
Escolar
CIDADE ESCOLAR-LABAÑOU Pepín Rivero Educación
Xornalista cubano favorable ao golpe militar de
Franco contra a 2ª República
Por estar
situada no barrio
de Cidade
Escolar
POLÍGONO DE ELVIÑA Salvador y Merino Ría do Burgo
Destacado dirixente falanxista na cidade da Coruña
durante a Guerra Civil e a posguerra.
Nome
xeográfico
relacionado coa
realidade da
nosa cidade.
POLÍGONO DE ELVIÑA Joaquín Planells Riera Avenida do Ferrocarril
Militar que participou no golpe de Estado de 1936.
Ministro de industria durante o franquismo.
Avenida no
lateral da
estación do tren.
SAGRADA FAMILIA-STA. MARGARIDA Castillo de Olite Os Tornos
Buque de guerra franquista afundido pola artillería
republicana en Cartaxena. Morreron 1.400
soldados que ían a bordo. Moitos deles galegos.
Nome orixinal
da zona.
SAGRADA FAMILIA-STA. MARGARIDA Sarxento Provisional Alberto Datas Panero
Rango militar creado por Franco no seu exército
durante a Guerra Civil.
Pintor coruñés
nado en 1935 e
falecido no
2007. Ten
importante obra
artística de forte
presenza
internacional.
RIAZOR Comandante Barja Riazor
En xullo de 1936, volve ao Exército e foi nomeado
xefe da Bandeira Lexionaria Galega que o 28 de
agosto saíu para a frente norte. Morreu na Batalla
de Teruel.
Situada perto da
praia.
ORZÁN Juan Canalejo Socorro
Xefe da falanxe en Galicia. Fusilado en Paracuellos
en novembro de 1936.
Referencia ao
antigo nome da
vía
PESCADERÍA Xeneral Mola Álvaro Cebreiro Cabecilla do golpe de Estado de 1936. Ilustrador galego

134. BARRIO ANTIGO NOME DA VÍA ACTUAL NOME DA VÍA QUEN ERA?, QUE FOI?
POR QUE
SE DÁ O
NOVO
NOME?
ATOCHAS-A TORRE Millán Astray Pza. das Atochas
Participa no golpe de Estado de 1936. Fundador da
Lexión.
Nome do barrio
CIDADE VELLA Cánovas Lacruz
Militar que iniciou o golpe de Estado de 1936 na
Coruña
Pendente de
cambio de
nome.
XOÁN FLÓREZ Cabo Santiago Gómez
Morto ao disparar un balazo contra o Goberno civil
da Coruña. Os primeiros días do golpe de Estado.
Pendente de
cambio de
nome.
XOÁN FLÓREZ Gómez Zamalloa Costa da Unión
Militar coruñés que xogou un papel destacado na
sublevación militar de 1936 en Andalucía.
Participou na División Azul.
Nome orixinal da
vía
CATRO CAMIÑOS Viaduto do Xeneralisimo
Título do ditador que gobernou España perto de 40
anos.
Pendente de
cambio de
nome.
XOÁN FLÓREZ División Azul Antón Vilar Ponte
Exército formado por soldados españois que
participou no frente ruso ao mando do exército
alemán durante a 2ª guerra mundial.
Antón Vilar
Ponte, deputado
na II República e
figura clave na
creación das
Irmandades da
Fala, que no
2016 cumpren o
seu centenario.
OS CASTROS Xeneral Sanjurjo Avda. de Oza Cabecilla do golpe de Estado de 1936.
Nome do antigo
concello limítrofe
coa Coruña e
que ocupaba
este espazo.
CASTRILLÓN Avda. e Pza. dos Caídos Avda. e Pza. da Concordia Representa só aos mortos do bando rebelde.
Reconciliación
nacional.
PESCADERÍA Alférez Provisional Avda. do Porto
Rango militar creado por Franco no seu exército
durante a Guerra Civil.
Situada ao lado
do porto
coruñés.
CIDADE XARDÍN Teniente Coronel Teijeiro Filantropía
Militar residente neste barrio organizador das
milicias armadas Caballeros de La Coruña que
participaron no cerco de Oviedo onde faleceu.
Amor polo ser
humano.