As orixes do ser humano

1. O ser humano procede do
mono?
As orixes do ser humano
Unidade 1

2. A orixe da vida
• O noso planeta non sempre existiu no universo
nin a vida no noso planeta. Calcúlase que foi hai
4500 millóns de anos cando se formou a Terra
por condensación de po cósmico e gases
interestelares. Os primeiros organismos vivos
apareceron 1500 millóns de anos despois.
• Ata o século XIX, a explicación aceptada pola
maioría dos naturalistas sobre a orixe da vida foi a
creacionista. Segundo esta teoría, baseada na
Biblia, a vida foi creada por Deus hai
aproximadamente 6000 anos.

3. A orixe da vida
• TEXTO
• Ao principio creou Deus os ceos e a terra (…) Dixo logo: “Faga abrollar a terra
herba verde, herba con semente, e árbores froiteiras cada un co seu froito,
segundo a súa especie, e coa súa semente, sobre a terra” E así foi. E
produciu a terra herba verde, herba con semente, e árbores de froito con
semente cada un. Viu Deus ser bo (…) Dixo logo Deus: “Abrolle a terra seres
animados segundo a súa especie, gandos, réptiles e bestas da terra segundo
a súa especie. E así foi. Fixo Deus tódalas bestas da terra segundo a súa
especie, os gandos segundo a súa especie, e todolos réptiles da terra
segundo a súa especie. E viu Deus ser bo.
• Dixo entón Deus: “Fagamos ao home á nosa imaxe e á nosa semellanza, para
que domine sobre os peixes do mar, sobre as aves do ceo, sobre os gandos e
sobre tódalas bestas da terra e sobre cantos animais se moven sobre ela”. E
creou Deus ao home a imaxe súa, a imaxe de Deus creouno, e creounos
macho e femia; e bendiciunos Deus dicíndolles: “Procreade e multiplicádevos,
e enchede a terra; sometédea e dominade sobre os peixes do mar, sobre as
aves do ceo e sobre os gandos e sobre canto vive e se move sobre a terra”
• Xénese, 1

4. A orixe da vida
• A explicación que cobra máis forza no campo de bioloxía é a
naturalista: a vida formouse unha soa vez, nun momento
determinado da historia da Terra, a partir da materia inorgánica.
• Este proceso natural de transformación da materia inorgánica en
materia orgánica explicouno en 1938 o bioquímico A.I. OPARIN.
• Segundo Oparin, hai 3000 millóns de anos, a atmósfera da Terra
estaba composta de amoníaco, metano, hidróxeno e vapor de auga.
Nesta atmósfera primitiva, e favorecidas pola enerxía do ambiente
(radiacións solares, raios, calor de zonas volcánicas, etc.), teríanse
desencadeado reaccións químicas que terían dado lugar a compostos
orgánicos elementais (ácido cianhídrico, etc.). Estes teríanse diluído
nas augas primitivas formando o caldo prebiótico. Serían aquí onde
tería xurdido a primeira célula viva
• A credibilidade desta hipótese viuse reforzada en 1953 ao acadar
STANLEY L. MILLER, tras reproducir en laboratorio as condicións
primitivas da Terra, a síntese de substancias orgánicas.

5. A orixe da vida
• TEXTO
• O enigma continúa e encobre tamén a resposta a unha pregunta de
profundo interese. A vida ten aparecido na Terra: Cal era antes do
acontecemento a probabilidade de que aparecese? A estrutura actual
da biosfera non exclúe, senón ao contrario, a hipótese de que o
acontecemento decisivo non se tiña producido máis que unha soa
vez. O que significaría que a súa probabilidade a priori era case nula
(…) O destino escríbese a medida que se cumpre, non antes. O noso
non érao antes de que emerxera a especie humana, a única na
biosfera que utiliza un sistema lóxico de comunicación simbólica.
Outro acontecemento único que debería, por iso mesmo, prevernos
contra todo antropocentrismo. Se foi único, como quizáis o foi a
aparición da vida mesma, é porque as súas probabilidades, antes de
aparecer, eran case nulas. O universo non estaba grávido da vida, nin
a biosfera do home. O noso número saiu no xogo de Montecarlo.
Como sorprenderse de que, como quen acaba de gañar alí mil
millóns, sintamos a estrañeza da nosa condición?
• JACQUES MONOD, O azar e a necesidade

6. A orixe da vida
• A pesar do alto grao de elaboración teórica
que posúe e da proba experimental coa que
está avalada, a hipótese naturalista non
suscita un acordo unánime entre tódolos
científicos. O descubrimento en meteoritos
de microorganismos fosilizados suxire,
segundo a hipótese cosmozoica, que a
vida non xurdiu na Terra, senón que
chegou dalgún lugar do universo.

7. A relación entre as especies
• Respeito da relación existente entre as
distintas especies de seres vivos, as dúas
explicacións que se teñen dado ao longo da
historia son o fixismo e o evolucionismo.

8. A relación entre as especies
• FIXISMO:
• Segundo o fixismo, tódalas especies son
invariables e independentes entre si. Esta
postura foi defendida na antigüidade por
ARISTÓTELES e o CRISTIANISMO
combinouno co creacionismo. Segundo o
relato bíblico, Deus tería creado en actos
distintos ás diferentes especies de seres
vivos e teríallles dado a forma que teñen
actualmente. O ser humano sería
radicalmente distinto ao resto dos seres
vivos, e superior a eles por ter sido creado
a imaxe e semellanza de Deus.

9. A relación entre as especies
• FIXISMO:
• Para explicar a existencia de restos fósiles
correspondentes a especies extinguidas, o
naturalista e creacionista GEORGES
CUVIER (1769-1832) propuxo a teoría
catastrofista, segundo a cal non houbo
unha, senón varias creacións sucesivas.
Todos os seres vivos creados por Deus en
cada unha delas terían sido destruídos por
grandes catástrofes naturais, tras cada
unha das cales Deus tería procedido a
unha nova creación.

10. A relación entre as especies
• EVOLUCIONISMO:
• Ao contrario que o fixismo, o
evolucionismo sostén que as especies
non tiveron sempre a forma actual, senón
que unhas derivan doutras, establecendo
entre elas unha relación de continuidade.
• A idea da evolución biolóxica non é nova na
historia do pensamento. Xa na antigüidade
ANAXIMANDRO (s.VI a.C.) sostivo que a
vida xurdeu na auga, e que tódolos animais
terrestres, incluído o home, se
desenvolveron a partir dos peixes.

11. A relación entre as especies
• EVOLUCIONISMO:
• Como teoría científica coherente, o evolucionismo
comezou a elaborarse a finais do século XVIII, e
actualmente está avalado por todo tipo de probas
científicas: as probas anatómicas establecen
coincidencias morfolóxicas entre grupos de seres vivos; as
probas bioquímicas poñen de manifesto unha
composición e procesos orgánicos similares en tódolos
seres vivos; as probas embriolóxicas mostran as
semellanzas entre embrións e fetos de distintas especies;
as probas xenéticas desvelan as afinidades que existen
na composición cromosómica dos seres vivos; as probas
paleontolóxicas dinnos que a medida que se ascende
nos estratos xeolóxicos os restos fósiles son máis
complexos; e as probas xeográficas evidencian o
acoplamento do ser vivo ao medio no que vive.

12. Teorías da evolución
• A pesar de que tódolos evolucionistas
aceptan a transformación das especies,
discrepan entre si ao tratar de establecer os
seus mecanismos e na súa interpretación.
As principais teorías evolucionistas son:
–O LAMARCKISMO
–O DARWINISMO
–A TEORÍA SINTÉTICA

13. Teorías da evolución
• LAMARCKISMO:
• A primeira teoría da
evolución o
transformación das
especies de relevancia
científica foi formulada
polo naturalista JEAN-BAPTISTE
DE MONET,
cabaleiro de Lamarck
(1744-1829). Lamarck
atribuía os cambios nas
especies a unha
adaptación do
organismo ao medio e á
transmisión hereditaria
das modificacións
adquiridas.

14. Teorías da evolución
• LAMARCKISMO:
• Segundo a explicación de
Lamarck, un cambio no
medio provoca novas
necesidades aos
organismos. Estes
esfórzanse por
satisfacelas,
desenvolvendo os
órganos necesarios e
atrofiando os
innecesarios. Lamarck
cría que estes novos
órganos serían
transmitidos aos seus
descendentes.

15. Teorías da evolución
• LAMARCKISMO:
• Este é precisamente un
dos puntos máis febles
da explicación de
Lamarck, xa que, como
teñen posto de manifesto
os modernos estudios
xenéticos, os caracteres
adquiridos non se
herdan. Ademais,
repróchaselle de carecer
de probas científicas
concluíntes, e de incluír
no mundo orgánico unha
intención ou vontade de
evolucionar, algo que fai
dificilmente crible.

16. Teorías da evolución
• DARWINISMO:
• CHARLES DARWIN (1809-1882) ofreceu unha explicación
máis convincente da evolución, e aportou probas a favor da
mesma, recollidas durante 5 anos de investigación por
América do Sur e as illas do Pacífico a bordo do Beagle. As
súas obras A orixe das especies (1859) e A orixe do home
(1871) causaron unha gran conmoción na súa época.
• Darwin expresou o seu recoñecemento ao economista
THOMAS R. MALTHUS (1766-1834) por terlle feito
comprende-lo mecanismo da selección. Na súa obra Ensaio
sobre o principio da poboación (1798) escribira Malthus: “A
potencia da poboación é indefinidamente superior á potencia
da terra para producir sustento para a humanidade (…) A
poboación sen controlar aumenta en progresión xeométrica,
mentras que o alimento só crece en progresión aritmética”. De
aquí conclúese unha loita entre individuos polo alimento, que
conducirá á supervivencia do máis apto.

17. Teorías da evolución
• DARWINISMO:
• Darwin explicou a evolución como o resultado dun proceso de
selección natural, semellante ao utilizado por agricultores e
gandeiros para obter distintas variedades de animais e prantas,
coa diferencia de que quen selecciona é o medio.
• Segundo Darwin, de cada especie nacen máis individuos dos
que poden sobrevivir. Estes individuos posúen variacións ou
diferenzas entre si. Entre elas establécese a loita pola
existencia, de modo que só sobrevivirán quenes posúan as
variacións favorables para o medio no que viven. Estas
variacións favorables serán transmitidas e herdadas polos seus
descendentes.
• Na explicación de Darwin destácase, fronte á de Lamarck, o
carácter pasivo da evolución. Esta prodúcese polo mecanismo
externo da selección, sen que haxa unha tendencia interna cara
a unha vida superior. Con respecto a Lamarck, nega Darwin
toda finalidade. Só hai azar (variacións) e necesidade
(selección natural).

18. Teorías da evolución
• DARWINISMO:
• As ideas de Darwin estendéronse rapidamente, influíndo en
tódolos ámbitos do pensamento. A primeira reacción contra o
darwinismo foi protagonizada por un amplo sector da igrexa,
quen a rexeitou por considerala incompatible co relato bíblico e
por excluír toda intencionalidade divina na orixe do ser humano.
Ademais parecíalles que, situando a súa orixe nos animais, a
explicación de Darwin degradaba ao ser humano.
• En ciencias sociais, a teoría da selección natural de Darwin
influíu no denominado DARWINISMO SOCIAL ou intento de
trasladar á sociedade a lei da loita pola existencia ou
supervivencia do máis apto que opera na natureza. Para
HERBERT SPENCER (1820-1903), o máis claro representante
do darwinismo social, os que viven en mellores condicións de
vida son os mellores. Con isto xustifica o predominio social
duns seres humanos sobre outros, o predominio colonial duns
países sobre outros, e a superioridade dunhas razas sobre
outras.

19. Teorías da evolución
• TEORÍA SINTÉTICA:
• Formulada entre 1936 e 1947, constitúe unha síntese das
investigacións levadas a cabo no ámbito da xenética, a
biomatemática, a paleontoloxía, a antropoloxía e a zooloxía. O
nacemento da xenética molecular fixo que se reformulara a
teoría sintética sen que se alteraran as súas ideas básicas.
• A teoría sintética engade ao mecanismo darwiniano da
selección natural a explicación da orixe das variacións por
mutacións xenéticas, e a explicación da transmisión das
características vantaxosas dunha xeración a outra. Ademais,
inclúe o illamento de poboacións como factor de
transformación das especies.

20. Hominización
• O PROCESO DE HOMINIZACIÓN:
• O acordo entre toda a comunidade científica respecto a
que o home procede do animal é unánime. Non obstante,
todo o referente ao proceso de transformación do animal
en home, que é o que se denomina hominización, así
como a reconstrucción da árbore xenealóxica da especie
humana é aínda obxecto de conxectura e debate.
• O proceso de hominización divide os antropólogos en
dous grupos. Por un lado, están os que sosteñen que esta
foi unha transformación progresiva, mediante os mesmos
mecanismos que rexeron a evolución do resto das
especies animais; e, por outro, quen defenden un cambio
brusco e rápido, un salto misterioso cara á humanidade.

21. Hominización
• O PROCESO DE HOMINIZACIÓN:
• As investigacións acerca da hominización lévanse a cabo
actualmente en varios campos, como o paleoxeográfico, para
determinar se o home apareceu nun único lugar do planeta ou
en varios á vez; o paleontolóxico, para coñecer con precisión
as características corporais, psíquicas e sociais dos ancestros
do home; o bioquímico, para establecer a semellanza entre o
home e os grandes simios, así como os principais cambios
ocorridos a nivel molecular na hominización; e o da datación,
para establecer a cronoloxía do proceso de hominización.
• Parece ser que o proceso de hominización se iniciou cos
cambios ecolóxicos ocorridos a finais do período terciario, hai
aproximadamente 4,5 millóns de anos, en que a sequía fixo
retrocede-lo bosque tropical e avanza-la sabana.

22. Hominización
• A HOMINIZACIÓN CORPORAL:
• Todo o peso da hominización corporal recaeu no eixe pé-mans-
cerebro. A posición erguida permanente, a liberación
das mans das uncións locomotoras para transformarse en
órganos capaces de asir e manipular obxectos, e o
desenvolvemento e perfeccionamento do cerebro son as
tres principais características que diferencian o home do
animal.
• Estes cambios corporais estarían estreitamente relacionados
cos cambios ecolóxicos anteriormente sinalados. O
bipedismo facilitaría a supervivencia na sabana ao permitir
otear por riba das altas herbas ao depredador. A liberación
das mans, consecuencia do bipedismo, permitiría fuxir as
dúas patas levando ás crías en brazos, ou utilizar pedras ou
garrotes para cazar ou defenderse. O bipedismo provocaría
ademais cambios no pescozo, a arquitectura da cara e o
cráneo, favorecendo o desenvolvemento do cerebro.

23. Hominización
• A HOMINIZACIÓN PSÍQUICA E SOCIAL:
• Estreitamente relacionada coa hominización corporal estaría
a hominización psíquica e social. O pensamento e a
linguaxe iríanse desenvolvendo e perfeccionando ao mesmo
tempo que os cambio corpporais. O ambiente hostil da
sabana, onde para sobrevivir unha especie tan fisicamente
desprotexida como a nosa é necesaria a axuda colectiva e a
estratexia, a receptividade sexual das femias durante todo o
ano e o nacemento inmaturo potenciarían o xurdimento de
núcleos de poboación, que se irían organizando dunha
maneira cada vez máis complexa.

24. Etapas da hominización
• AUSTRALOPITHECUS:
• O australopithecus é o primeiro
homínido do que se ten
constancia por restos fósiles.
Viviu hai aproximadamente 4
millóns de anos. Sábese que
andaba erguido, que era de
pequena estatura (1,40 m.) e
escaso peso (20 Q.), e que tiña
unha capacidade craneal
semellante á dos grandes simios
(entre 400 e 500 cm3). Parece
ser que utilizou e fabricou
instrumentos, unhas sinxelas
lascas para cazar, cortar ou
rascar…

25. Etapas da hominización
• HOMO HABILIS:
• Outro xénero de homínidos foi o
homo habilis, nome que lle vén
da gran variedade de
instrumentos de pedra atopados
nos xacementos xunto aos seus
restos fósiles, e que viviu hai
aproximadamente 2 millóns de
anos. A súa capacidade craneal
variaba entre os 500 e os 750
cm3. Por comparación coa
conduta dos simios, pódese
deducir que tanto o
australopithecus como o homo
habilis posuían tradicións sociais
ou culturais.

26. Etapas da hominización
• HOMO ERECTUS:
• Ao homo habilis sucedeulle o
homo erectus, que viviu hai
aproximadamente 800.000 anos. A
súa capacidade craneal oscilaba
entre os 700 e os 1.000 cm3. Non
só mellorou a tecnoloxía lítica
(máis instrumentos e máis
precisos), senón que tamén usou e
controlou o lume. A súa cultura e
organización social era máis
complexa que a dos anteriores.
Cazaba grandes animais, e
suponse que tiña divididas as súas
actividades en función do sexo.
Tamén foi capaz de adaptarse a
climas fríos.

27. Etapas da hominización
• HOMO NEANDERTALENSIS:
• O homo neandertalensis,
misteriosamente desaparecido,
viviu hai aproximadamente
100.000 anos. Era de complexión
robusta, de baixa estatura e de
cerebro máis grande que o home
actual (máis de 1.500 cm3), aínda
que co lóbulo frontal menos
desenvolvido, e estaba adaptado
ao frío. Era sociable e vivía en
comunidade. Dedicábase á caza,
soterraba os mortos, fabricaba
excelentes armas e utilizaba o
lume.

28. Etapas da hominización
• HOMO SAPIENS:
• O homo sapiens actual apareceu
hai aproximadamente 35.000 anos,
coincidindo coa desaparición do
homo neandertalensis. A súa
capacidade craneal varía entre
1300 e 1500 cm3, e a súa
morfoloxía apenas difire da nosa,
aínda que era máis baixo. A súa
cultura e forma de vida era
semellante á dos pobos
cazadores-recolectores actuais.