Dokumen ini merangkum latar belakang dan pengalaman profesional Ir. Muhammad Arkam, seorang jurutera elektrik dengan kepakaran dalam sistem kuasa. Ia juga menerangkan subjek kursus EEE603 mengenai sistem kuasa yang mencakup pengenalan kepada penjanaan, penghantaran dan pengagihan tenaga elektrik, serta cabaran dan teknologi dalam bidang ini. Selain itu, dokumen itu menyediakan rujukan lengkap untuk pembelajaran lanjut dan kajian dalam bidang kejuruteraan elektrik.

1. EEE603 Selected Topic Group: EB82A (Power) Power System B. Electrical Engineering, UiTM Seberang Perai, Pulau Pinang.

2. Ir. Muhammad Arkam B. Che Munaaim, P.Eng, IntPE B. Elec. Eng (Hons), UTM, Dip. Elec. Eng. (Power), UTM Electrical Professional Engineer, MIEM, MIEEE, MIET, ASEAN Eng, APEC Eng. E-Mail: [email_address] H/P Number: +6016-335 7727 Director (Electrical), Jurutera Perunding AZFA Sdn. Bhd, Shah Alam, Selangor. Resident Engineer (Mechanical & Electrical), Mega Jati Consult Sdn. Bhd. for Project Design & Build of Advanced Technology Centre (ADTEC) Taiping, Perak. Technical Advisory Committee (TAC), Electronic Industries, Institute Kemahiran Belia Negara (IKBN) Bukit Mertajam, Seberang Perai, Penang. Lecturer, Power System, University Of Technology MARA, Seberang Perai, Penang.

3. Durations Projects Client/Company Designation 6/4/99 5/5/99 Shah Alam (E) 132/33/11kV substation Tenaga Nasional Berhad Multi Discovery Sdn. Bhd. Trainee Technician 10/5/99 7/6/99 Lumut Extension 132/11kV substation Tenaga Nasional Berhad Trainee Technician 28/10/99 29/11/99 Tanjung Kupang 132/11kV substation, Johor. Tenaga Nasional Berhad Technician July 2000 Paroi 275/132 kV substation, Negeri Sembilan. Tenaga Nasional Berhad/ ANSALDO Testing Engineer Aug. 2000 14/9/2000 Kulim Hi-Tech Park (132kV Power Plant & Substation) Kedah. Northern Utility Resources ELIN Commissioning Engineer 8/10/00 16/11/00 Seelong 132/11 kV substation, Johor. Tenaga Nasional Berhad Mahkota Technologies S/B Testing Engineer 19/11/00 Matrix Power Sdn. Bhd. (Factory Test), Selangor. Multi Discovery Sdn. Bhd. Testing Engineer December 2000 Kg. Subang 132/33/11kV substation, Selangor. Tenaga Nasional Berhad Multi Discovery Sdn. Bhd. Testing Engineer January 2001 Merck 33 kV substation (Factory-KHTP), Kedah. Tenaga Nasional Berhad Testing Engineer February 2001 Gurun HVDC 110kV Substation, Kedah. Tenaga Nasional Berhad Testing Engineer

4. Mar 2001 May 2001 IKBN Pagoh, Johor, Electrical contractor. Min. Youths & Sports. Usrahlite Engineering S/B Electrical Engineer May 2001 May 2003 IKBN seberang Prai, Penang, M & E contractor. Min. Youths & Sports. Mega Nine Sdn. Bhd. Project Engineer June 2003 Mar 2004 TUDM Western Hill, Penang. Full-package main contractor. Min. Defense Malaysia Rasma Corporation S/B Project Engineer April 2004 – January 2005 Tendering, Controlling, Evaluating, Supervising, Claim, Reporting & Meeting. Rasma Corporation Sdn. Bhd. & Mega Nine Sdn. Bhd. Senior Project Engineer January 2005- 31 March 2006 Tendering, Controlling, Evaluating, Supervising, Reporting & Meeting for Tabung Haji Switchgear Project & TUDM Sukhoi. Rasma Corporation Sdn. Bhd. & Mega Nine Sdn. Bhd. Senior Project Engineer 1 st January 2007-Present Membina dan menyiapkan Sekolah Menengah Bertam Kepala Batas & Cadangan Pembangunan Kompleks Sukan For University Islam Antarabangsa Kuantan. The Ministry Of Education University Islam Antarabangsa Engineer 1 st October 2007-Present Cadangan Merekabentuk, Membina & Menyiapkan Pusat Latihan Teknologi Tinggi (ADTEC) Di Atas PT 15643 Kamunting Raya, Mukim Asam Kubang, Daerah Larut Matang, Perak D.R. The Ministry Of Human Resources, Malaysia Resident Engineer (Mechanical & Electrical)

6. Sistem Pemarkahan Tugasan 50% Ujian 25% Kuiz 25%

7. COURSE OUTLINE: SELECTED TOPIC EEE603 POWER SYSTEM WEEK CHAPTER SUB-CHAPTER 1 & 2 (8 hrs) Introduction To Power System Engineering Generation Sejarah Industri Kuasa Di Malaysia Keperluan Asas Sistem Kuasa Perkakasan Dalam Sistem Kuasa Penjanaan, penukaran tenaga. Penjanaan Kuasa Elektrik Punca-Punca Tenaga Asas Penghasilan Elektrik Magnet, pengalir, penebat, fluks. -Stesen Penjana Terma, Nuklear, Minyak, Arang Batu, Diesel, Turbin Gas, Hidro, Kitar Padu, Solar Peristiwa Penting Industri Kuasa Di Malaysia.

8. COURSE OUTLINE: SELECTED TOPIC EEE603 POWER SYSTEM WEEK CHAPTER SUB-CHAPTER 3 & 4 (8 hrs) Transmission HVDC Transmission Kabel Talian Penghantaran Voltan Dalam Sistem Penghantaran Jenis-Jenis Talian Perkakas Talian Penghantaran Sistem Grid Nasional Talian Penghantaran DC Jenis-Jenis Perlindungan Kebaikan dan Keburukan Sistem Grid Nasional

9. COURSE OUTLINE: SELECTED TOPIC EEE603 POWER SYSTEM WEEK CHAPTER SUB-CHAPTER 5 (8 hrs) Distribution High Voltage Distribution Medium Voltage Distribution Low Voltage Distribution Lighting Protection & Earthing System Perlindungan & Pembumian Switchgear: Air Circuit Breaker, Vacuum Circuit Breaker, Gas Circuit Breaker (Gas Insulation Switchgear), Oil Circuit Breaker Transformers: Oil Transformer, Cast Resin Transformer. Protection Relays: Over current, Earth Fault, Differential Relay, REF & Standby Earth Fault Relay. Capacitor Bank - Lightning Protection Systems

10. Rujukan : Pemasangan & Penyenggaraan Elektrik, Edisi Kedua: Abd Samad Hanif 1994 Panduan Peraturan IEE Edisi 15, A. Parameswaran & Yahya Emat 1992 Pemasangan Elektrik, Soal Jawab Berdasarkan Peraturan IEE, Abd Samad Hanif 1996 Laporan Latihan Jurutera Elektrik Kompeten Suruhanjaya Tenaga Malaysia, Ir Muhammad Arkam, 2006 Peraturan-Peraturan Bagi Pemasangan Elektrik, IEE Edisi-16, 1998 Protective Relays: Application Guide, GEC Measurement, 1990 Power System Protection & Switchgear, John Wiley & Sons, 1987

11. Rujukan : Electrical Machines, Drives & Power System, Prentice Hall Electrical Installation Works, TG Francis High Voltage Engineering, Kuffel & Abdullah High Voltage Technology, Alston Introduction To Power Electronics, Daniel W Hart, 1997 Electric Energy System Theory, An Introduction, 2 nd Ed, McGraw-Hill Book Co, NY, 1982 Electric Power System, 3 rd Ed, John Wiley & Sons, 1988

12. Rujukan : Panduan Pendawaian Elektrik Domestik, Md Nasir Abd Manan, 2005 BM Weedy, Electric Power System, 3 rd Ed John & Wiley, 1979 WD Stevenson, Elements Of Power System Analysis, 3 rd Ed, McGraw Hill, 1975 SA Nasar, Electric Energy System, Prentice Hall International, 1996 T.Tamsir, Pengenalan Sistem Kuasa, Unit Penerbitan Akademik, UTM, 1990 William D Stevenson Jr. Elements Of Power System Analysis, Fourth Ed, McGraw Hill Book Co, New York, 1982

13. Rujukan : Vincent Del Toro, Electric Power Systems, Prentice Hall International Ed, New Jersey, 1992 JD Glover & M Sharma, Power System Analysis And Design (With Personal Computer Applications) 2 nd Ed, PWS Publishing Co., Boston, 1994 OI Elgerd, Electric Energy System Theory, An Introduction, 2 nd Ed, McGraw Hill Book Co, New York, 1982

14. Renungan… Al Hadiid, Surah 57, Juzuk 27, Ayat 25: … Dan Kami ciptakan besi yang padanya terdapat kekuatan yang hebat dan pelbagai manafaat bagi manusia, (supaya mereka mempergunakan besi itu) dan supaya Allah mengetahui siapa yang menolong (agama)Nya dan rasul-rasulnya padahal Allah tidak dilihatnya. Sesungguhnya Allah Maha Kuat lagi Maha Perkasa”

15. Pendahuluan … Penemuan lampu pijar (incandescent light bulb) oleh Thomas Alva Edison pada tahun 1879 adalah pemangkin bagi perkembangan industri sistem kuasa di dunia. Pembekalan elektrik swasta yang pertama ke Rawang oleh Loke Yew dan Thamboosamy Pillai pada 1894 adalah pemula industri kuasa di Malaysia.

16. KEPERLUAN ASAS SISTEM KUASA PENJANAAN (GENERATION) PENGHANTARAN (TRANSMISSION) PENGAGIHAN (DISTRIBUTION) Keperluan Lain: Sistem Perlindungan Sistem Pembumian Pengujian & Pentauliahan

17. PERKAKASAN DALAM SISTEM KUASA Penjana (Generator) Pengubah (Step Up Transformer) Talian Penghantaran (Transmission Line) Alat Suis (Switchgear) Pemutus Litar (Circuit Breaker) Pengubah (Step Down Transformer) Papan Suis (Switch Board) Relay Perlindungan (Protection Relay) Kabel (Cables) Pembumian (Earthing) Perlindungan Kilat (Lightning Protection)

18. TOPIK 1: PENJANAAN Penjanaan ialah proses pengeluaran tenaga elektrik dengan jumlah yang besar untuk kegunaan umum. Kebiasaannya, tenaga yang dihasilkan pada voltan 10-20kV bagi mengurangkan kos penebatan. Asas-asas penukaran tenaga: Tenaga tidak boleh dicipta atau di musnahkan tetapi boleh di tukarkan dari satu bentuk ke bentuk yang lain. Tenaga Cahaya – Tenaga Haba Tenaga Keupayaan – Tenaga Mekanik Tenaga Mekanik – Tenaga Elektrik

19. PENJANAAN KUASA ELEKTRIK Dalam takrif lain, Penjanaan ialah penghasilan kuasa elektrik di stesen kuasa pusat untuk penghantaran ke beban atau kawasan keperluan dan seterusnya pengagihan ke pengguna-pengguna. 3 elemen utama: 1) Punca-punca tenaga utama 2) Kaedah perubahan tenaga utama ke tenaga putaran. 3) Penjanaan untuk mengubahkan tenaga putaran ke tenaga elektrik.

20. PENJANAAN KUASA ELEKTRIK Punca-punca tenaga ialah arang batu, gas, minyak atau lain-lain unsur yang berkerja untuk menggerakkan enjin wap. Penjana elektrik ialah peranti untuk mengubah bentuk tenaga yang lain ke tenaga elektrik. Putaran selalunya di hasilkan dalam turbin yang di pacu oleh wap, kuasa air, gas-gas pembakaran panas, angin dan sebagainya.

22. ASAS ELEKTRIK Semua bahan pepejal, cecair dan gas terdiri daripada zarah bernama molekul. Molekul terdiri daripada atom. Molekul berlainan = Sebatian Molekul sama = unsur Nucleus = proton + neutron Proton = Positive Neutron = Neutral Electron = Negative Elektron valen = elektron yang berada di orbit paling luar Bilangan elektron valen 1-3: Pengalir, 5-8 Penebat 4: Semikonduktor. - Neukleus (Proton + Neutron) Elektron

23. Pengalir: Bahan yang boleh mengalirkan arus elektrik dengan baik. Penebat: Bahan yang tidak boleh mengalirkan arus elektrik. Separuh pengalir: Bahan yang berada di antara pengalir dan penebat. Pada satu keadaan, boleh menjadi pengalir dan boleh menjadi penebat pada keadaan yang lain.

24. Arus: Pengaliran elektron bebas dari satu titik ke titik yang lain, unit: Ampere. Daya Gerak Elektrik: Keupayaan yang diperlukan untuk menggerakkan elektron. Unit: Volts. Kuasa: Kadar penukaran tenaga elektrik. Unit: Watts. Frekuensi: Bilangan kitar dalam satu saat. Satu kitar dalam masa satu saat bersamaan dengan 1 Hertz.

27. ASAS PENGHASILAN TENAGA ELEKTRIK Current Generated Penjana Tenaga Elektrik Tenaga Mekanik North South Fluks Magnet

28. Magnet Terbahagi kepada 2: Magnet Kekal Magnet Sementara (Elektromagnet) Pemotongan urat daya (fluks) magnet oleh sesuatu pengalir (conductor) akan menghasilkan arus elektrik di dalam pengalir tersebut. Dan sebaliknya, pengaliran arus elektrik dalam sesuatu pengalir akan menghasilkan fluks magnet di sekeliling pengalir tersebut.

30. Inilah konsep asas PENJANAAN TENAGA elektrik dan diperluaskan serta di modenkan dengan kaedah-kaedah berikut: 1) Stesen Penjana Terma 2) Stesen Penjana Nuklear 3) Stesen Penjana Minyak 4) Stesen Penjana Arang Batu 5) Stesen Penjana Diesel 6) Stesen Penjana Turbin Gas 7) Stesen Penjana Hidro 8) Stesen Penjana Kitar Padu 9) Stesen Penjana Solar 10) Lain-Lain…. Kincir angin, biodiesel, tenaga dari bahan buangan dan sebagainya…

32. Stesen Penjana Terma Terma=Thermal=Haba bermaksud penglibatan tenaga haba dalam menghasilkan tenaga elektrik. Contoh penjana kategori ini: Stim, arang batu, minyak, nuklear, dsb… Gambarajah blok menunjukkan stesen penjana terma. Dandang Stim Bahan Api Turbin Elektrik Dikeluarkan Penjana

36. Stesen Penjana Nuklear Logi nuklear masih menggunakan haba sebagai penggerak turbin tetapi oleh kerana bahaya dari sisa radioaktif dan kesukaran mendapatkan bahan-bahan ini dari pasaran dunia, teknologi ini tidak menjadi pilihan untuk dilaksanakan di negara kurang maju. Gambarajah blok menunjukkan stesen penjana nuklear. Dandang Stim Bahan Nuklear Turbin Elektrik Dikeluarkan Penjana

48. Stesen Penjana Minyak Tidak banyak digunakan berbanding jenis arang batu kerana memerlukan tempat yang mempunyai sumber minyak berdekatan dan perlu hampir dengan air untuk sistem penyejukkan. Contoh di Malaysia: Perai, Port Dickson dan Pelabuhan Kelang. Mempunyai konsep yang sama dalam penghasilan tenaga elektrik seperti Penjana Terma. Minyak yang digunakan ialah minyak asli atau saki baki minyak selepas proses penapisan minyak dilakukan. Stesen Penjana Diesel Enjin diesel digunakan untuk memacu penjana. Aci (shaft) enjin diesel dihubungkan terus dengan aci penjana untuk menghasilkan tenaga elektrik sebaik sahaja enjin diesel dihidupkan. Keupayaan enjin yang terhad menghadkan penghasilan tenaga. Banyak digunakan di kawasan terpencil, tapak pembinaan, lombong-lombong dan pulau-pulau kecil untuk penjimatkan kos.

54. Kuiz 1 Two girls caught 25 frogs. Lisa caught four times as many Jen did. How many frogs did Jen catch? A car traveled 28miles in 30minutes. How many miles per hour was it traveling? Ten people can paint 60 houses in 120 days, so five people can paint 30 houses in… days…? What number is one half of one quarter of one tenth of 800? Two cars start off at the same point on a straight highway facing opposite directions. Each car drives for 6 miles, take a left turn, and drives for 8 miles. How far apart are the two cars?

55. Stesen Penjana Turbin Gas Bahan api masih digunakan seperti stesen penjana terma. Perbezaannya: Udara pada suhu biasa (+-30 oC) disedut menggunakan kipas untuk menghasilkan putaran turbin. Udara dihala ke tempat pembakaran atau pemampat. Bahan api seperti gas dan arang batu digunakan untuk memanaskan udara tersebut. Suhu udara dipanaskan hingga 1080 oC, 30 bar tekanan dan di lalukan melalui turbin untuk menghasilkan tenaga elektrik. Udara Biasa Kipas Pemampat Bahan Bakar Turbin Penjana Elektrik Terhasil

61. Stesen Penjana HidroElektrik Diperoleh daripada takungan air di empangan yang merentasi sungai atau tasik yang lebih tinggi daripada aras laut. Stesen di bina di kaki empangan pada 30-300 meter dari empangan. Satu saluran dibuat antara empangan dan dewan turbin pada stesen penjana. Air menjunam ke bawah dengan deras memacu turbin dan menghasilkan elektrik di bahagian penjana. Air Takungan Turbin Elektrik Dikeluarkan Penjana Empangan Air Tenaga Mekanik Diberikan

63. Penjana Hidro Elektrik Tenaga elektrik yang terhasil pada penjana seterusnya di naikkan ke paras GRID nasional yang bersesuaian sebelum di hantar ke talian penghantaran. Stesen hidro bergantung kepada hujan untuk mendapatkan bekalan air. Pada musim kemarau, ketika stesen tidak dapat berkendali, satu stesen pam di pasang di hilir empangan. Pam ini akan menghantar air semula ke takungan sebaik dilepaskan melalui turbin bagi memastikan sentiasa ada takungan yang mencukupi untuk beroperasi. Antara kelebihan stesen hidro ialah bebas pencemaran, kos operasi yang rendah, dapat mengeluarkan tenaga yang besar dalam tempoh yang lama dan tetap. Kekurangannya pula ialah teknologinya mahal dan kos pembinaannya besar serta perlu kuat menghadapi tekanan air pada masa akan datang.

75. Stesen Penjana Kitar Padu Menggunakan kaedah stesen kuasa turbin gas, tetapi lebihan haba yang tidak digunakan akan disalurkan semula ke dandang bagi menghasilkan tenaga elektrik secara terma. Ini bererti tiada tenaga yang terbuang begitu sahaja seperti yang berlaku pada stesen penjana lain. Air laut biasanya digunakan untuk tujuan penyejukan stim setelah digunakan dalam kitar tertutup sistem penjana terma. Sistem ini terdapat di Paka, Terengganu.

76. Dalam logi kitar padu, kuasa elektrik di janakan oleh gabungan antara turbin gas, pemanas haba buangan dan turbin stim. Di dalam turbin gas, udara atmosfera di sedut masuk dan diberi tekanan tinggi. Udara tertekan dicampur dengan minyak dan dibakar dalam combustion chamber. Hasilnya, combustion chamber melalukan udara panas dengan halaju tinggi yang berkembang melalui kepingan-kepingan turbin. Turbin yang berputar itu memacu generator untuk menghasilkan elektrik.

77. Pada operasi kitar terbuka, turbin gas akan mengeluarkan gas buangan ke udara melalui liang (blast stack) yang akan membazirkan tenaga haba di dalamnya. Pada operasi kitar padu, turbin gas akan di salurkan oleh sistem damper ke pemanas haba buangan. Haba buangan dilalukan pada air dalam litar pemanas untuk menghasilkan stim. Pemanas di reka bentuk untuk menghasilkan stim melalui 2 tekanan berbeza iaitu stim haba tekanan dan stim haba tekanan menurun. Hasil daripada stim haba akan di bawa ke panghantaran stim biasa pada tekanan tinggi sebelum di masukkan ke turbin stim.

78. Dalam turbin stim, stim akan dikembangkan melalui kepingan turbin dan susunan nozel. Perkembangan stim akan menghasilkan kesan putaran pada turbin yang digabungkan dengan generator untuk menghasilkan tenaga elektrik. Stim yang telah digunakan akan dikondensasikan menggunakan air laut. Air yang telah dikondensasi di hantar semula ke punca asal untuk pemprosesan semula.

91. Perbandingan Antara Stesen Penjana Di Malaysia hanya terdapat 5 jenis stesen penjanaan: Penjana Terma Penjana Turbin Gas Penjana Kitar Padu Penjana Hidro Penjana Diesel & Solar (Skala Kecil) Penjana solar dan diesel ada dipasang secara kecil-kecilan di kawasan pedalaman yang sukar diberikan bekalan elektrik secara talian penghantaran atau berkepadatan penduduk rendah dan sistem perumahan tidak teratur.

114. Penjana Solar SISTEM PHOTOVOLTAIC Tenaga photovoltaic ialah penukaran tenaga dari cahaya matahari kepada bekalan elektrik melalui sel photovoltaic (PVs), kebiasaannya dipanggil sebagai sel suria. Sel photovoltaic ialah peranti bukan mekanikal yang selalunya diperbuat daripada silikon aloi.

117. Cahaya matahari akan membentuk photon-photon atau cebisan-cebisan kecil dari tenaga solar. Apabila photon-photon ini menghentam sel photovoltaic, ia mungkin akan memantul atau menyerap. Hanya photon-photon yang menyerap boleh membekalkan tenaga untuk menghasilkan bekalan elektrik.

119. Apabila cahaya matahari atau tenaga dari matahari diserap oleh bahan (semikonduktor), elektron dipaksa keluar dari atom bahan tersebut. Apabila elektron keluar dari tempatnya, hole akan terbentuk. Apabila terdapat elektron yang banyak di mana setiap elektron akan membawa cas negatif, elektron akan pergi menghala ke bahagian depan sel photovoltaic. Hasil daripada kekurangan imbangan cas di antara bahagian depan sel dengan bahagian belakang sel dan ini akan membentuk keupayaan voltan seperti terminal negatif dan positif bateri. Apabila dua bahagian disambungkan melalui beban luar, bekalan elektrik akan mengalir.

120. Photons in sunlight hit the solar panel and are absorbed by semiconducting materials, such as silicon . Electrons (negatively charged) are knocked loose from their atoms, allowing them to flow through the material to produce electricity . The complementary positive charges that are also created (like bubbles) are called holes and flow in the direction opposite of the electrons in a silicon solar panel. An array of solar panels converts solar energy into a usable amount of direct current (DC) electricity.

121. When a photon hits a piece of silicon, one of three things can happen: 1) The photon can pass straight through the silicon — this (generally) happens for lower energy photons, 2) The photon can reflect off the surface, 3) The photon can be absorbed by the silicon, if the photon energy is higher than the silicon band gap value. This generates an electron-hole pair and sometimes heat, depending on the band structure.

123. Sistem Photovoltaic (PV) Sambungan Grid Sistem ini menggunakan cahaya matahari sebagai sumber tenaga. Ianya senyap dan tidak mempunyai bahagian yang bergerak dan hampir tidak memerlukan pemantauan. Kekurangan dalam sistem ini ialah kadar efisiensi PV yang rendah di sesetengah keadaan alam dan kos sistem PV yang tinggi. Walaubagaimanapun, sistem ini semakin popular kerana nilai arkitektur yang tinggi.

124. Konsep: Panel PV menukarkan cahaya kepada elektrik melalui bentuk aliran arus. Ia lebih dilihat sebagai sumber arus elektrik kerana jumlah penghasilan arus adalah berdasarkan jumlah cahaya. Regulator diperlukan untuk mengawal jumlah kuasa yang perlu dialirkan semula ke sistem grid dan jumlah kuasa yang perlu dialirkan ke luar. Jika arus keluar yang diperlukan adalah tinggi, regulator akan mengalirkan semua tenaga dari panel PV ke luar dan jika sebaliknya, kuasa berlebihan akan dialirkan ke sistem grid.

125. Bergantung kepada output yang diperlukan, output DC (arus terus) memerlukan kelengkapan DC disambung terus ke sistem PV ini manakala output AC (arus ulangalik) memerlukan penukar DC-AC untuk menghasilkan output AC. Kapasiti kuasa bagi sistem PV ini bergantung kepada saiz panel yang digunakan. Maka kapasiti kuasa yang besar akan dihasilkan jika terdapat panel PV yang besar atau banyak.

126. PV in buildings Building-integrated photovoltaics (BIPV) are increasingly incorporated into new domestic and industrial buildings as a principal or ancillary source of electrical power, and are one of the fastest growing segments of the photovoltaic industry. Typically, an array is incorporated into the roof or walls of a building, and roof tiles with integrated PV cells can now be purchased. Arrays can also be retrofitted into existing buildings; in this case they are usually fitted on top of the existing roof structure. Alternatively, an array can be located separately from the building but connected by cable to supply power for the building. Where a building is at a considerable distance from the public electricity supply (or grid ) - in remote or mountainous areas – PV may be the preferred possibility for generating electricity, or PV may be used together with wind, diesel generators and/or hydroelectric power. In such off-grid circumstances batteries are usually used to store the electric power.

127. PV in transport PV has traditionally been used for auxiliary power in space. PV is rarely used to provide motive power in transport applications, but is being used increasingly to provide auxiliary power in boats and cars. Recent advances in solar cell technology, however, have shown the cell's ability to administer significant hydrogen production, making it one of the top prospects for alternative energy for automobiles.

128. PV in standalone devices PV has been used for many years to power calculators and novelty devices. Improvements in integrated circuits and low power LCD displays make it possible to power a calculator for several years between battery changes, making solar calculators less common. In contrast, solar powered remote fixed devices have seen increasing use recently, due to increasing cost of labour for connection of mains electricity or a regular maintenance programme. In particular, parking meters, emergency telephones, and temporary traffic signs.

130. Worldwide installed photovoltaic totals World solar photovoltaic (PV) market installations reached a record high of 2.8 gigawatts peak (GWp) in 2007. The three leading countries (Germany, Japan and the USA) represent nearly 89% of the total worldwide PV installed capacity. On Wed 1 August 2007 , word was published of construction of a production facility in China, which is projected to be one of the largest wafer factories in the world, with a peak capacity of around 1,500MW.

133. STESEN PENJANA KEBAIKAN KEBURUKAN STIM Murah Penjagaan lebih, pencemaran udara, bekalan tenaga tidak terkawal HIDRO Kos operasi murah, tiada pencemaran, kurang penjagaan Tempat tertentu, belanja awal mahal, masalah alam sekitar jika tidak dirancang dengan sempurna NUKLEAR Voltan tinggi boleh diperoleh dengan bahan bakar kecil, tenaga maksimum walaupun saiz kecil. Bahaya radioaktif, bahan buangan perlukan penelitian, penjagaan lebih, penglibatan kuasa besar dunia dalam pembelian bahan radioaktif. DIESEL Ringkas, mudah alih. Voltan kecil, tenaga terhad. SOLAR Kos operasi murah, tiada pencemaran, kurang penjagaan Tempat tertentu, belanja awal mahal, kuasa terhad. KITAR PADU Bekalan tenaga yang lebih, pencemaran yang kurang, tiada pembaziran sumber tenaga, kurang penjagaan Kos pembaikan dan penyenggaraan yang tinggi.

134. Kalendar Peristiwa Penting Industri Kuasa Di Malaysia. 1894: Pembekalan Elektrik swista pertama ke Rawang oleh Loke Yew dan Thamboosamy Pillai 1896: Pemasangan Lampu elektrik di Stesen Keretapi Kuala Lumpur-Yang pertama di Kuala Lumpur 1900: Stesen Janakuasa Pertama Negara, Hidro, Sempan, Raub. 1904: Bekalan elektrik awam yang pertama di mulakan di Pulau Pinang. 1905: Bekalan elektrik awam yang pertama ke Kuala Lumpur dengan pelancaran Stesen Janaelektrik Hidro Ulu Gombak. 1919: Perlancaran Stesen Diesel Jalan Gombak yang berhadapan dengan Dewan Bandaraya Kuala Lumpur untuk memenuhi permintaan elektrik yang meningkat. 1926: Perak River Hidro Electric Company Ltd ditubuhkan. 1927: Penubuhan Jabatan Letrik Negeri-Negeri Melayu Bersekutu & Pelancaran Stesen Janaelektrik Bangsar di Kuala Lumpur. Pelancaran Stesen Janaelektrik Hidro Ulu Langat.

135. 1928: Pelancaran Stesen Janaelektrik Malim Nawar 18MW oleh PRHEP. Kinta Electrical Distribution Co Ltd (KED) ditubuhkan sebagai anak syarikat PRHEP. 1929: Pelancaran talian 66kV yang pertama di antara Chenderoh dan Sungai Siput. Pelancaran Stesen Janaelektrik Hidro Chenderoh 27MW oleh PRHEP. 1933: Jabatan Letrik membeli stesen Janaelektrik Hidro Ulu Langat daripada lombing Sungai Besi. Pelancaran stesen Janaelektrik Batu Gajah 9MW oleh PRHEP. 1937: Jumlah keupayaan penjanaan di stesen-stesen melebihi 100MW, 85% dimiliki oleh PRHEP dan syarikat-syarikat perlombongan. 1942: Tanah Melayu diserang Jepun menyebabkan logi-logi elektrik dimusnahkan oleh tentera British yang berundur. Penubuhan Nippon Hassoden Kabushiki Kaisha atau Syarikat Perdagangan Elektrik Jepun yang setara dengan Jabatan Lektrik. 1946: Jabatan Letrik Neger-Negeri Melayu Bersekutu (Kemudiannya Persekutuan Tanah Melayu) ditubuhkan semula dan memulakan pemulihan logi elektrik. 1948: Jabatan Letrik mengambil alih Syarikat Elektrik Melaka.

136. 1949: Penubuhan Lembaga Letrik Pusat dengan perlulusan Ordinan Letrik, 1949 oleh Suruhanjaya Perundangan Persekutuan. 1951: Jawatan Pengurus Besar Lembaga Letrik Pusat diwujudkan pada 31 Disember. 1952: Perlancaran talian 66kV yang pertama dalam sistem LLP, SJJC Bangsar, SJJC Bangi-Seremban-Melaka. 1953: Peringkat pertama Stesen Janaelektrik Jambatan Connaught dilancarkan. 1956: Stesen Janaelektrik Jambatan Connought 80MW siap dengan pelancaran fasa kedua 40MW. Permulaan pemasangan elektrik luar bandar dengan peruntukan RM 4.6juta di bawah Rancangan Persekutuan Tanah Melayu Pertama 1956-1960. 1958: Sistem 66kV di sambug ke Johor (Melaka-Keluang) 1959: Fasa pertama Stesen Janaelektrik Melaka dilancarkan. 1963: Stesen Janaelektrik Sultan Yussof 100MW dilancarkan serentak dengan pelancaran talian penghantaran 132kV yang pertama menghubungkan Skim Elektrik-Hidro, Cameron Highland dengan Stesen Janaelektrik Jambatan Connought. 1964: J. Sharples bersara dari jawatan Pengurus Besar LLP dan diganti oleh Raja Zainal Raja Sulaiman. Anak Melayu pertama.

137. 1965: Lembaga Letrik Pusat Persekutuan di beri nama baru, Lembaga Letrik Negara Tanah Melayu. 1966: Bangunan ibu pejabat yang terletak di Jalan Bangsar dibuka dengan rasminya oleh Tunku Abdul Rahman Putra, Perdana Menteri yang pertama. Komputer pertama di negara ini ditempatkan di ibu pejabat LLTM ini. 1967: Pelancaran Stesen Janaelektrik Perai, dengan muatan 60MW dan penghantaran 132kV diperluaskan ke Perai dari Cameron Highland/Ipoh, Grid kebangsaan diwujudkan. Pegawai asing tamat perkhidmatan dengan lembaga selepas Rancangan Pewarganegaraan disempurnakan. 1969: Stesen Janaelektrik Hidro Sultan Idris 150MW di Batang Padang dilancarkan. Pelancaran Peringkat Pertama Stesen Janaelektrik Tuanku Jaafar (120MW) di Port Dickson. Pelancaran talian 275kV yang pertama: Port Dickson-Kuala Lumpur. 1974: Tan Sri Raja Zainal Raja Sulaiman bersara dari perkhidmatan dan digantikan oleh Abu Zarim Hj Omar (Tan Sri Dato’). Bekalan grid mula disambung ke Pantai Timur 132kV ke Kuantan. 1976: Jabatan Bekalan Letrik Majlis Bandaran Pulau Pinang diambilalih oleh LLN. Perlancaran peringkat akhir Stesen Janaelektrik Tuanku Jaafar.

138. 1978: Stesen Janaelektrik Hidro Temenggor 348MW dilancarkan dengan grid 275kV disambung dari Kuala Lumpur ke Temenggor. 1979: Pusat Kawalan Muatankuasa Nasional dibuka dengan rasminya oleh Tun Hussein Onn. Kabel bawah laut 132kV yang pertama dilancarkan. 1980: Sambungan akhir 360MW ke Stesen Janaelektrik Perai dilancarkan. Grid 275kV diperluaskan dari Temenggor ke Perai. 1981: Pelancaran saling hubungan 100MW EGAT-LLN (Sadao ke Bukit Keteri) 1982: Pengambilalihan PRHEP dan KED oleh Lembaga Letrik Negara, Stesen Janaelektrik Sultan Iskandar 240MW di Pasir Gudang. 1983: Stesen Janaelektrik Hidro Sultan Azlan Shah (Bersia) 72MW dilancarkan. Grid 275kV disambung ke Kelantan. 1984: Tan Sri Dato Abu Zarim bersara dan diganti oleh Mohd Jalaluddin sebagai Pengurus Besar. Bahagian Pemeriksaan Elektrik di asingkan dari LLN dan diletakkan di bawah K Tenaga, Telekom & Pos. Stesen Janaelektrik Hidro Sultan Azlan Shah 120MW dan sambungan turbin gas 180MW Jambatan Connought dilancarkan. 1985: Bekalan elektrik sampai ke 65% kawasan luar bandar. 1986: Lingkaran 275kV menyambungkan semua stesen ke grid.

139. 1990 -Tenaga Nasional Berhad, sebuah syarikat awam yang disenaraikan di BSKL, telah ditubuhkan penswastaan Lembaga Letrik Negara ( www.tnb.com.my ). 1996 -TNB telah menjalankan penstrukturan dalaman secara besar-besaran dengan penubuhan pelbagai anak syarikat, setiap satu diberikan tanggungjawab dalam bidang tertentu: TNB Generation Sdn. Bhd. ( www.tnb.com.my/tnbg/ ) TNB Transmission Sdn. Bhd. ( www.tnb.com.my/ ) TNB Distribution Sdn. Bhd. ( www.tnbubf.com.my/esd/ ) TNB Research Sdn. Bhd. ( www.tnrd.com.my/ ) TNB Engineers Sdn. Bhd. ( www.tnrd.com.my/tnbe /) University Tenaga Nasional ( www.uniten.edu.my/ ) TNB Engineering and Consultancy Sdn. Bhd. ( www.tnec.com.my/remaco ) TNB Repair and Maintenance Sdn. Bhd. ( www.tnb.com.my/remaco/ )

140. 1998 -Sabah Electricity Sdn. Bhd telah ditubuhkan pada 1 September 1998 untuk mengambil alih urusan pembekalan elektrik di negeri Sabah daripada Lembaga Letrik Sabah, sebuah badan berkanun Kerajaan Persekutuan yang telah membekalkan elektrik di Sabah dan Labuan. -SESB dimiliki oleh TNB dan Kerajaan Negeri Sabah. Ia menjual 1,912 GWh elektrik. 2000 - Jumlah kakitangan TNB seramai 24,334 orang. Sebanyak 52,576 GWh elektrik telah dijual kepada pengguna - SESB menjual 1,912 GWh elektrik pada tahun 2000. - SESCo merupakan sebuah badan berkanun yang ditubuhkan Kerajaan Negeri Sarawak. Kerajaan Negeri Sarawak memegang sebanyak 55% sementara Sarawak Enterprise Corporation Bhd (SECB) pula memiliki 45% saham. Ia merupakan sebuah utiliti bersepadu dan telah menjual 2,537,036,803 kWh elektrik pada tahun 2000.

141. Industri Pembekalan Elektrik Sub-sektor elektrik dikuasai oleh tiga utiliti bersepadu iaitu Tenaga Nasional Berhad (TNB) untuk perkhidmatan di Semenanjung Malaysia, Sabah Electricity Sdn. Bhd. (SESB) dan Sarawak Electricity Supply Corporation (SESCo). Sub-sektor ini juga turut disokong oleh pelbagai penjana tenaga bebas (independent power producers - IPPs), pengeluar tenaga juga co-generators. TENAGA NASIONAL BERHAD Tenaga Nasional Berhad, sebuah syarikat awam yang disenaraikan di BSKL, telah ditubuhkan pada tahun 1990 melalui penswastaan Lembaga Letrik Negara ( www.tnb.com.my ). TNB merupakan utiliti elektrik yang terbesar di Malaysia dengan aset yang melebihi RM54.0 bilion. Ia juga mempunyai kapasiti penjanaan tertinggi yang melebihi 7100 MW yakni merupakan lebih daripada 61% jumlah keseluruhan tenaga yang dijana di Semenanjung Malaysia. Jumlah kakitangannya pula sehingga 31 Ogos 2000 ialah seramai 24,334 orang. Sebanyak 52,576 GWh elektrik telah dijual kepada pengguna pada tahun 2000.

142. SABAH ELECTRICITY SDN. BHD. (SESB) Sabah Electricity Sdn. Bhd telah ditubuhkan pada 1 September 1998 untuk mengambil alih urusan pembekalan elektrik di negeri Sabah daripada Lembaga Letrik Sabah, sebuah badan berkanun Kerajaan Persekutuan yang telah membekalkan elektrik di Sabah dan Labuan. SESB dimiliki oleh TNB dan Kerajaan Negeri Sabah. Ia menjual 1,912 GWh elektrik pada tahun 2000. SARAWAK ELECTRICITY SUPPLY CORP. (SESCo) SESCo merupakan sebuah badan berkanun yang ditubuhkan Kerajaan Negeri Sarawak. Kerajaan Negeri Sarawak memegang sebanyak 55% sementara Sarawak Enterprise Corporation Bhd (SECB) pula memiliki 45% saham. Ia merupakan sebuah utiliti bersepadu dan telah menjual 2,537,036,803 kWh elektrik pada tahun 2000.

143. Power Purchase Agreement A Power Purchase Agreement, or PPA, is a long-term agreement to buy power from a company that produces electricity. Solar Power Partners (SPP™), using its own source of funds, builds a solar energy facility on our customer's site and maintains and operates the facility for 15 years or longer. This facility generates reliable, long-term clean energy for use by our customer. Under the terms of a PPA, SPP™ assumes the risks and responsibilities of ownership when it purchases, operates, and maintains the turn-key facility. We clean the solar panels regularly, provide preventative maintenance services, repair any faults, monitor the energy production and the system's health and well-being. Our customers just run their businesses as usual, without any of the headaches of owning a power plant. At the end of the PPA term, the facility can be purchased by our customers at fair maket value or the PPA can be renewed on favorable terms. The PPA enables our customers (and our world) to benefit from the use of "green" energy, while still receiving some of the benefits of ownership (lower and/or "hedged" electricity costs, positive public image, etc. ) and allows them to spend their capital budget on their core businesses.

144. PENJANA TENAGA BEBAS (IPPs) IPPs di Malaysia menjana dan menjual elektrik secara pukal kepada 3 utiliti dominan. IPPs, yang sedang beroperasi adalah seperti berikut : Semenanjung Malaysia IPP LOKASI KAPASITI (MW) TARIKH LESEN DIISU YTL Power Generation Paka, Terengganu & Pasir Gudang, Johor 808 404 7 April 1993 Segari Energy Ventures Sdn. Bhd. Lumut, Perak 1,303 15 Julai 1993 Powertek Sdn Bhd. Alor Gajah, Melaka 440 1 Disember 1993 Port Dickson Sdn. Bhd. Tanjung Gemuk, Port Dickson 440 1 Disember 1993 Pahlawan Power Sdn. Bhd Tanjung Keling, Melaka 334 26 Mei 1999 Genting Sanyen Power Sdn Bhd Kuala Langat, Selangor 720 1 Julai 1993

145. IPP LOKASI KAPASITI (MW) TARIKH LESEN DIISU ARL Tenaga Sdn. Bhd. Melawa 50 14 June 1994 Serudong Power Sdn. Bhd. Tawau 36 31 Mac 1995 Powertron Resources Sdn. Bhd. Karambunai 120 6 Februari 1997 Stratavest Sdn. Bhd. Sandakan 64.4 1 Oktober 1996 Sandakan Power corporation Sdn. Bhd. Sandakan 34 29 November 1997

146. Sarawak Tidak terdapat sebarang IPPs di Sarawak tetapi terdapat sebuah penjana tenaga bersekutu dikenali sebagai Sejingkat Power Sdn. Bhd, syarikat penjanaan yang dimiliki bersama oleh SESCo sebanyak 49% dan Sarawak Enterprise Corporation Berhad (SECB) sebanyak 51%. Ia terletak di Sejingkat, Sarawak dan mempunyai kapasiti 50 MW sebanyak 2 unit yang mana setiap satunya digerakkan menggunakan arang batu dari Global Minerals berhampiran Kapit, Sarawak. Co Generators Co-generators adalah pengeluaran elektrik dan tenaga haba daripada satu sumber bahanapi sahaja. Kecekapan termal sehingga 90% adalah mungkin berbanding 40% sahaja dengan penjanaan termal secara konvensional manakala kira-kira 60% di loji penjanaan gabungan kitaran. Sehingga kini, terdapat kira-kira 30 co-generators yang telah mendapat lesen daripada Suruhanjaya Tenaga. Berikut adalah antara co-generators yang utama :

147. SYARIKAT LOKASI KAPASITI (MW) JENIS PENJANAAN Sabah Forest Industries Sdn. Bhd. Sipitang, Sabah 57.7 Awam Perwaja Steel Sdn. Bhd. Tanjung Berhala, Kemaman, Terengganu 9.5 Persendirian Titan Petrochemicals (M) Sdn. Bhd. Pasir Gudang Industrial Estate, Johor 56 Persendirian Lembaga Padi dan Beras Negara Sekinchan, Selangor 0.2 Persendirian Gas District Cooling (KLIA) Sepang, Selangor 60 Awam Gas District Cooling (KLCC) Kuala Lumpur City Centre 12 Persendirian

158. ISTILAH ASAS SISTEM KUASA Power supply Power supply is a reference to a source of electrical power . A device or system that supplies electrical or other types of energy to an output load or group of loads is called a power supply unit or PSU . The term is most commonly applied to electrical energy supplies, less often to mechanical ones, and rarely to others.

159. ISTILAH ASAS SISTEM KUASA Electric power is defined as the rate at which electrical energy is transferred by an electric circuit . The SI unit of power is the watt . When electric current flows in a circuit with resistance , it does work. Devices convert this work into many useful forms, such as heat ( electric heaters ), light ( light bulbs ), motion ( electric motors ) and sound ( loudspeaker ).

160. In circuits, Electric power, like mechanical power, is represented by the letter P in electrical equations. The term wattage is used colloquially to mean "electric power in watts." In direct current resistive circuits, instantaneous electrical power is calculated using Joule's Law , which is named after the British physicist James Joule , who first showed that heat and mechanical energy were interchangeable. where P is the power ( watt or W) V is the potential difference ( volt or V) I is the current ( ampere or A) P=IV

161. Joule's law can be combined with Ohm's law to produce two more equations: P= I 2 R = V 2 /R

162. In alternating current circuits, energy storage elements such as inductance and capacitance may result in periodic reversals of the direction of energy flow. The portion of power flow that, averaged over a complete cycle of the AC waveform, results in net transfer of energy in one direction is known as real power (also referred to as active power). That portion of power flow due to stored energy, that returns to the source in each cycle, is known as reactive power .

163. The relationship between real power, reactive power and apparent power can be expressed by representing the quantities as vectors. Real power is represented as a horizontal vector and reactive power is represented as a vertical vector. The apparent power vector is the hypotenuse of a right triangle formed by connecting the real and reactive power vectors. This representation is often called the power triangle . Using the Pythagorean Theorem , the relationship among real, reactive and apparent power is: (apparent power) 2 = (real power) 2 + (reactive power) 2 VA 2 = W 2 + VAR 2 (real power) = (apparent power) * cos θ (reactive power) = (apparent power) * sin θ The ratio of real power to apparent power is called power factor and is number always between 0 and 1. VA W VAR θ

164. Sekian….. Akan Datang… TALIAN PENGHANTARAN