ЕБС-ийн ахлах ангийн сурагчидад зориулав Ном зүй: "Биологи" Мөнхийн үсэг. УБ.2008 Редактор: Профессор А.Гүрбадам

1. УУРГИЙН
БИОНИЙЛЭГЖИЛ
2015 он

2. Уургийн нийлэгжилт
• Уургийн бүтцийн тухай мэдээлэл (амин хүчлийн дэс дараалал)-ийг ДНХ агуулдаг.
Жишээ нь: Цусны гемоглобин гэдэг уураг 574 амн хүчлээс тогтдог. Энэ 574 амин хүчлийн дэс
дараалал ДНХ-д бичигдсэн байна гэсэн үг. Харин байгаль дээр 20 амин хүчил л байдаг.
Эдгээр нь хэрхэн дарааллаж орших нь ДНХ-ийн нуклеотидуудын дэс дарааллаар кодлогдсон
байдаг. Үүнээс үзэхэд уураг нийлэгжих гол дэвсгэр нь ДНХ юм.
• Гэтэл бөөмөнд байгаа ДНХ-ээс цитоплазмд явагдах уургийн бүтцийн тухай мэдээлэлийг
шууд авах боломжгүй. Ийм учраас бөөмөнд байгаа ДНХ-ийн генетик кодыг мРНХ өөртөө
хуулан, бөөмийн нүх сүвээр цитоплазмд орж рибосомын том, жижиг хэсгүүд дээр сууж уураг
нийлэгжүүлэхэд оролцоно. Уураг нийлэгжих байдлыг доорх товч схемээр харуулъя:
• ДНХ мРНХ Уураг
транскрипци трансляци

3. • 1. Транскрипци (3 шаттай)
ДНХ-ийн аль нэг гинжийн азотлиг сууриудын дэс дараалал
мРНХ-д комплементар байдлаар хуулбарлагдан буухыг
“транскрипци” гэнэ. Транскрипци бөөмөнд явагдана.
1.1 Транскрипци эхлэх шат
ДНХ-ийн дан гинжний аль утасны ямар хэсгээс мРНХ
нийлэгжиж эхлэхийг “промотор” хэмээх ДНХ-ийн өвөрмөц
хэсэг зааж өгнө. Промоторт РНХ полимераза нэгдэж тэр
хэсгээс эхлэн ДНХ-ийн мушгианы эрч харьж задрах замаар
мРНХ нийлэгжинэ.
1.2 мРНХ-ийн хэлхээ уртсах шат
РНХ полимераза ДНХ-ийн хос хэлхээний устөрөгчийн
холбоог задлан гинжийн дагуу урагшлах үед мРНХ-ийн
молекул нийлэгжиж, түрүүчийн задарсан ДНХ-ийн 2 утасны
азотлиг сууриуд эргэн холбогдоно. мРНХ-ийн эхний 2
нуклеотид фосфодиэфирийн холбоогоор холбогдсоноор
энэхүү шат эхэлнэ. мРНХ нь мэдээллийг хуулж авсан ДНХ-
тайгаа комплементар зарчимаар ажиллана.

4. ДНХ болон мРНХ
Аденин-Урацил
Тимин-Аденин
Гуанин-Цитозин
Цитозин-Гуанин
1.3 Транскрипци төгсөх
шат
Хуулбарлагдаж байгаа
мРНХ-ийн нийлэгжилт
нь ДНХ-ийн молекулын
тодорхой терминатор
хэсэгт очиж төгсөнө.
Ингээд ДНХ эргэн
өмнөх байдалдаа орно.
Нийлэгжсэн мРНХ
бөөмийн нүх сүвээр
цитоплазмруу нэвтрэн
рибосомд очдог.

5.  Прокариот биесийн тухайд мРНХ нь транскрипцийн дараагаар
шууд трансляцид орох чадвартай байдаг. Учир нь прокариотын
мРНХ-ийн нуклеотидын дараалал кодолсон амин хүчлийн
дараалалтай шууд тохирно.
 Харин эукариот биесийн мРНХ-д мэдээлэл хадгалагч экзоноос
гадна мэдээлэл агуулаагүй нуклеотид интрон агуулагддаг. Иймд
эукариот биед транскрипцийн дараагаар процессинг гэдэг үе шатыг
дамжин мРНХ боловсроно.
 Үүний тулд мэдээлэл агуулсан нуклеотидуудын завсарт орших
мэдээлэл агуулаагүй нуклеотид тайрагдаж, мэдээлэл агуулсан
хэсгүүд хоорондоо залгагдана. Үүнийг сплайсинг гэнэ. Үүнээс гадна
процессингийн явцад мРНХ-ийн 5` төгсгөлийн эхний нуклеотидтэй
гуаниныг агуулж байгаа трифосфонуклеозид холбогдон улмаар
метилжин хувирдаг. Ингэж хувирсан мРНХ-ийн төгсгөлийг
“Малгайт” гэж нэрлэх бөгөөд улмаар энэ малгайгаар рибосомын
жижиг хэсг түүнийг таньж трансляци явуулах нөхцлийг хангадаг.
 Транскрипцийн төгсгөлд мРНХ-ийн 3` төгсгөл 100-200 орчим
аденилийн хүчлийн (поли-А) дарааллаар уртасдаг. Поли-А-ийн
дараалал нь процессингийн цаашдын явцад болон мРНХ бөөмөөс
цитоплазмд зөөвөрлөгдөхөд тусална. мРНХ цитоплазмд орсны дараа
поли-А-ийн цуваа аяндаа богиносдог.

6. • 2. Трансляци (5 шаттай)
мРНХ-ийн нуклеотидуудын дэс дараалал уургийн амин
хүчлийн дэс дараалалд хөрвөн буухыг “трансляци” гэнэ.
1.1 мРНХ рибосомд нэгдэх
Рибосом том жижиг 2 хэсгээс тогтох бөгөөд түүний жижиг
хэсгийн гадаргуу дээр мРНХ магнийн ионы тусламжтайгаар
түр зуур холбогдоно. мРНХ өөр дээрээ байгаа
нуклеотидуудын дэс дараалалыг 3,3-аар уншина. Энэхүү
нуклеотидуудын гурвалд 1 амин хүчил тохирно. Үүнийг
генетикийн код гэнэ.
1.2 Амин хүчил идэвхижих үе
мРНХ-ийн мэдээллэсэн нуклеотидын гурвалд тохирсон
амин хүчлийг зРНХ өөртөө холбох үеийг амин хүчлийн
идэвхижлийн үе гэнэ. Гэхдээ тухайн амин хүчлийг мРНХ-ийн
мэдээллэсэн гурвалын эсрэг антикодон бүхий зРНХ л өөртөө
холбодог. зРНХ өөртөө тохирсон амин хүчлийг холбон
рибосомд авчирна. Рибосомд зРНХ байрлах 2 үүр бий.
Пептидын хэлхээнд залгагдах гэж байгаа амин хүчлийг
агуулсан зРНХ-ийн байрыг П үүр гэх бөгөөд түүний
дараагийн амин хүчлийг агуулсан зРНХ-ийн байрыг А үүр
гэнэ.

7. • 1.3 Трансляци эхлэх
мРНХ-ийн 5` төгсгөлд АУГ гэсэн кодон байх бөгөөд энэ
кодоноор трансляци эхэлдэг учраас эхлэлийн кодон гэнэ.
мРНХ өөртөө байгаа АУГ гэсн кодоныг уншмагц трансляци
эхэлнэ. АУГ гэсэн кодон нь метионин гэдэг амин хүчилтэй
тохирдог учир АУГ-ийэ эсрэг УАЦ гэсэн антикодоныг
агуулсан зРНХ метионин гэдэг амин хүчлийг өөртөө холбон П
үүрэнд дээр ирнэ.
1.4 Полипептидын хэлхээ уртсах шат
Пептидын хэлхээ уртсахын тулд П ба А үүрэнд байгаа амин
хүчлүүдийн хооронд пептидын холбоо үүсэхэд түрүүчийн
амин хүчил өөрийн зРНХ-ээс салдаг. Амин хүчлээс салсан
зРНХ дахин мэдээлэл уншигдах хүртэл цитоплазмд чөлөөт
байдалтай оршино. Рибосом мРНХ-ийн утасны дагуу халган
шилжиж дараагийн кодоны зохих байрыг нь эзлүүлэхэд А
үүрт байсан зРНХ П үүрт орж ирэх ба түүний байрыг мРНХ-
ийн кодонтой антикодон бүхий зРНХ эзэлнэ. Энэ мэтчилэн
уртасдаг.
1.5 Трансляци төгсөх
мРНХ өөр дээрээ байгаа нуклеотидын мэдээллийг “зогс”
гэсэн команд өгөх хүртэл 3, 3-аар уншина. Зогс гэсэн
командыг УАА, УГА, УАГ гэсэн 3 триплет тодорхойлох бөгөөд
мРНХ аль нэгийг нь уншсан тохиолдолд трансляци зогсоно.

8. Дараах зурагт анализ
хийж, дүгнэлтээ
дэвтэртээ тэмдэглээрэй
