ЕБС-ийн сурагчидад зориулав Ном зүй: "Биологи" Мөнхийн үсэг. УБ.2008 Редактор: Профессор А.Гүрбадам

2. ЭСИЙН ЦИКЛ
• ЭСИЙН НЭГ ХУВААГДЛААС НӨГӨӨ ХУВААГДЛЫН ХООРОНД БОЛОХ ҮЕ ШАТ, ТЭДГЭЭРТ
ДАРААЛАН ӨРНӨХ ҮЙЛ ЯВЦЫГ “ЭСИЙН ЦИКЛ” ГЭНЭ.
• ЭСИЙН ЦИКЛИЙН ҮРГЭЛЖЛЭХ ХУГАЦАА ЭСИЙН ХЭЛБЭРЭЭС ХАМААРАХААС ГАДНА
ОРЧНЫ ХҮЧИЛТӨРӨГЧИЙН ХАНГАМЖ, ГЭРЭЛ, ДУЛААН ЗЭРГЭЭС ШАЛТГААЛАН
НЭЛЭЭД ХЭЛБЭЛЗЭЛТЭЙ БАЙДАГ.
• ЖИШЭЭ НЬ: БАКТЕРИЙН ЭС 20 МИНУТ ТУТАМД, ГЭДЭСНИЙ ДОТОР ХАНАНЫ ХУЧУУР
ЭДИЙН ЭС 8-10 ЦАГ, ХАРИН МЭДЭРЛИЙН ЭС ОГТ ХУВААГДДАГГҮЙ.

3. • ЭСИЙН ЦИКЛ
• G1: ЦИТОПЛАЗМ ДОТОРХ ЭРХТЭНЦРҮҮД НИЙЛЭГЖИЖ ТООГОО ОЛШРУУЛНА. ЖИШЭЭ НЬ: РИБОСОМ,
ГОЛЬДЖИЙН АППАРАТ, ЛИЗОСОМ, ЭНДОПЛАЗМЫН ТОР, МИТОХОНДРИ ЗЭРЭГ МӨН РРНХ, ЗРНХ, МРНХ
БӨӨМХӨНӨӨС ҮҮСНЭ. ЭС ДЭХЬ БОДИСЫН СОЛИЛЦОО, УУРГИЙ НИЙЛЭГЖИЛ ИДЭВХИТЭЙ ЯВАГДАЖ, ЭС
ТОМОРНО.
• S: ДНХ НИЙЛЭГЖИНЭ, ХРОМСОМ (ХРОМАТИН)- ХОС ХРОМАТИДООС ТОГТДОГ БОЛНО.
• G2: ЦЕНТРИОЛЬ, МИТОХОНДРИ, ХЛОРОПЛАСТИД (УРГАМЛЫН ЭС) ХУВААГДАНА. ЭС ДЭХЬ ЭНЕРГИЙН НӨӨЦ
НЭМЭГДЭНЭ.
• ГҮЙЦЭТГЭХ ДААЛГАВАР: ЯАГААД ЭНЭ ҮЙЛ АЖИЛЛАГААНУУД ЯВАГДАЖ БАЙГААГ ХООРОНДОО
ЯРИЛЦААРАЙ 
Интерфаз
Митоз
G1
S
G2

4. МИТОЗ
 ПРОФАЗ: БӨӨМИЙН ЭЗЭЛХҮҮН ИХСЭЖ, БӨӨМ ДОТОР
ХРОМАТИДУУД ЭРЧЛЭГДЭН МУШГИРЧ, БОГИНОСОНО, ГЭВЧ
ЦЕНТРОМЕР ҮЗЭГДЭХГҮЙ. ЦЕНТРОЙЛЬ ЭСИЙН 2 ТУЙЛ ДЭЭР
ОЧИЖ ХООРОНДОО ЭРҮҮЛЭН ХЭЛБЭРИЙН УТАСЛАГ ҮҮСГЭНЭ.
ПРОФАЗЫН ТӨГСГӨЛД БӨӨМИЙН БҮРХҮҮЛ УУСЧ,
ХРОМАТУУДЫН ЭСИЙН ДОТОР ЭМХ ЗАМБРААГҮЙ БАЙРЛАНА.
МЕТАФАЗ: ХРОМАТИДУУДЫН ЭРЧЛЭЛТ ДЭЭД ХЭМЖЭЭНДЭЭ
ХҮРЧ, ЦЕНТРОМЕР ҮЗЭГДЭНЭ. ХРОМАТИДУУД ЭСИЙН ТӨВД
ЖИГЖДРЭН ЖАГСАЖ, ХРОМАТИДУУД ЦЕНТРОМЕРЭЭРЭЭ
ЦЕНТРОЙЛИЙН ҮҮСГЭСЭН ЭЭРҮҮЛЭН УТАСЛАГТ БЭХЛЭГДЭНЭ.
ЭНЭ ҮЕД ХРОМОСОМЫН ХЭЛБЭР, ХЭМЖЭЭГ СУДЛАХАД
ХАМГИЙН ТОХИРОМЖТОЙ.

5. МИТОЗ
АНАФАЗ: ЭЭРҮҮЛЭН УТАСЛАГИЙН АГШИЛТААР ХРОМТИДУУД
ЦЕНТРОМЕРҮҮДЭЭРЭЭ САЛЖ ЭСИЙН 2 ТУЙЛРУУ ТАТАГДАНА.
ЭСИЙН ТУЙЛ ДЭЭР ОЧСОН ХРОМАТИД ХРОМСОМ БОЛНО.
 ТЕЛОФАЗ: ХРОМСОМУУДЫН МУШГИРСАН ЭРЧЛЭЭС СУЛАРЧ,
УРТСАН НАРИЙССААР ИНТЕРФАЗЫН ХЭЛБЭРТ ЭРГЭН
ШИЛЖИХ БУЮУ ЭНЭ ҮЕД ХРОМСОМ ХРОМАТИН БОЛНО.
ХРОМАТИНЫГ ТОЙРООД БӨӨМИЙН БҮРХҮҮЛ ҮҮСНЭ. ҮҮНИЙГ
“КАРИОКИНЕЗ” ГЭНЭ. БӨӨМИЙН БҮРХҮҮЛИЙГ ТОЙРООД
ЭСИЙН БҮРХҮҮЛ ҮҮСНЭ. ҮҮНИЙГ ”ЦИТОКИНЕЗ” ГЭНЭ.
 ГҮЙЦЭТГЭХ ДААЛГАВАР: МИТОЗ ХУВААГДЛЫН 5 БИОЛОГИЙН
АЧ ХОЛБОГДЛЫГ НЭРЛЭЭРЭЙ 

6. МЕОЙЗ• МЕОЙЗ 1
• ПРОФАЗ 1: ДОТРОО 5 ҮЕ ШАТТАЙ.
• ЛЕПТОНЕМ БУЮУ НАРИЙН УТАС ( НАРИЙН УТАСЛАГ БАЙДАЛТАЙ ХРОМАТИН МУШГИРАН БОГИНОСОЖ,
ХЭЛХСЭН ШҮР МЭТ ХАРАГДАНА. ТҮҮНИЙГ “ХРОМОМЕР” ГЭНЭ).
• ЗИГОНЕМ БУЮУ НИЙЛСЭН УТАС (БЭЛГИЙН ЭСИЙГ ҮҮСГЭХ ГЭЖ БУЙ БИЕИЙН ЭС ДЭХ ГОМОЛОГ
ХРОМСОМУУД БҮХ УРТЫНХАА ДАГУУ ОЙРТОН НИЙЛНЭ. ҮҮНИЙГ “КОНЬЮГАЦИ” ГЭЖ НЭРЛЭНЭ.
КОНЬЮГАЦИД ОРСОН ХОС ХРОМСОМЫГ “БИВАЛЕНТ” ГЭНЭ.)
• ПАХИНЕМ БУЮУ БҮДҮҮН УТАС (БИВАЛЕНТ БАЙДАЛТАЙ ХРОМСОМУУД МУШГИРЧ БҮДҮҮРНЭ)
• ДИПЛОНЕМ БУЮУ ХОЙМСОН УТАС (БИВАЛЕНТ ҮҮСГЭСЭН ГОМОЛОГ ХРОМСОМУУД ХОЛДОН ХӨНДИЙРДӨГ.
ЭНЭ ҮЕД ХРОМСОМ БҮХЭН ХОС ХРОМТИДООС ТОГТДОГ БОЛОХ НЬ ХАРАГДАНА. ГОМОЛОГ ХРОМСОМУУД
ХОЛДОН ХӨНДИЙРӨХ ҮЕД Х МАЯГИЙН ХИАЗМ ХЭМЭЭХ ДҮРС ҮҮСНЭ. ХИАЗМ НЬ ГОМОЛОГ ХРОМСОМУУД
ИЖИЛ ХЭСГЭЭ СОЛИЛЦОХ СОЛБИЛЦЛЫН ГАДААД ХЭЛБЭР ЮМ. ГОМОЛОГ ХРОМСОМУУД ИЖИЛ ХЭСГҮҮДЭЭ
СОЛИЛЦОХЫГ “КРОССИНГОВЕР” ГЭНЭ)
• ДИАКИНЕЗ БУЮУ ХОДОН САЛАЛТ (ИЖИЛ ХЭСГҮҮДЭЭ СОЛИЛЦСОН ГОМОЛОГ ХРОМСОМУУД ХОЛДОН
САЛНА.)

8. • МЕОЙЗ 1 ПРОФАЗЫН ТӨГСӨЛД ХРОМСОМЫН ЭРЧЛЭЛТИЙН ХЭМЖЭЭ ДЭЭД ЦЭГТЭЭ ХҮРНЭ.
ЦЕНТРОЙЛЬ ЭСИЙН ТУЙЛ ДЭЭР ОЧИЖ ЭЭРҮҮЛЭН БИЕИЙГ ҮҮСГЭНЭ. БӨӨМХӨН, БӨӨМИЙН БҮРХҮҮЛ
УУСАЖ АЛГА БОЛНО.
• МЕОЙЗ 1 МЕТАФАЗ: БИВАЛЕНТУУДЫГ ҮҮСГЭЖ БУЙ ХОС ХРОМСОМУУД НЬ ЭСИЙН ТӨВ ХЭСЭГТ ЭГНЭН
БАЙРЛАНА. ХРОМСОМ НЬ ЦЕНТРОМЕРЭЭРЭЭ ЭЭРҮҮЛЭН УТАСЛАГТ БЭХЛЭГДЭНЭ.
• МЕОЙЗ 1 АНАФАЗ: ЭЭРҮҮЛЭН УТАСЛАГЫН АГШИЛТААР ХОС ХРОМСОМ ДАН ДАНГААРАА ЭСИЙН 2
ТУЙЛРУУ САЛЖ, ТУЙЛ ДЭЭР ГАПЛОЙД ТООНЫ ХРОМСОМ ОЧНО.
• МЕОЙЗ 1 ТЕЛОФАЗ: ЭСИЙН ТУЙЛ ДЭЭР ОЧСОН ХРОМСОМЫГ ТОЙРООД БӨӨМИЙН БҮРХҮҮЛ ҮҮСНЭ.
БӨӨМИЙН БҮРХҮҮЛИЙГ ТОЙРООД ЭСИЙН БҮРХҮҮЛ ҮҮСНЭ.
• МЕОЙЗ 2 ИНТЕРФАЗ: S ҮЕ БАЙХГҮЙ УЧРААС ДНХ НИЙЛЭГЖИХГҮЙ БУЮУ ХРОМСОМ ДАХИН
ХОЁРЛОГДОХГҮЙ.
• МЕОЙЗ 2 ХУВААГДАЛ НЬ ХРОМТИДУУДЫН САЛЖ ЗАДРАХ ПРОЦЕСС ДЭЭР ҮНДЭСЛЭГДДЭГ УЧРААС
МИТОЗ ХУВААГДАЛТАЙ ИЖИЛ ЯВАГДАНА.
• ГҮЙЦЭТГЭХ ДААЛГАВАР: МЕОЙЗ ХУВААГДЛЫН БИОЛОГИЙН АЧ ХОЛБОГДЛЫГ ХАМТДАА
ТОДОРХОЙЛООРОЙ 

9. Дараах зурагт анализ
хийцгээе