Σενάριο διδασκαλίας-Ιστορία Κοινωνικών Επιστημών Γ' Λυκείου ΓΕΛ Καρέα

1. ΙΣΤΟΡΙΑ ΚΟΙΝΩΝΙΚΩΝ ΕΠΙΣΤΗΜΩΝ
Κριπαροπούλου Αντιγόνη

2. Η ΣΥΓΧΡΟΝΗ ΚΟΙΝΩΝΙΚΗ
ΠΡΑΓΜΑΤΙΚΟΤΗΤΑ
Οι σύγχρονες κοινωνίες βρίσκονται
μπροστά σε μια νέα πραγματικότητα: η
ιδιαιτερότητα, η πολυπολιτισμικότητα, ο
χαλαρός οικογενειακός δεσμός, η
«ευελιξία» της εργασίας, οι διεθνείς
επιχειρήσεις, η μεγιστοποίηση της
αποδοτικότητας, η διεθνής -και
υπερβολική- κινητικότητα πληθυσμών
και πληροφοριών αποκτούν όλο και
μεγαλύτερη σημασία, ενώ η σημασία των
παραδοσιακών πόλων αναφοράς (π.χ. το
κράτος-έθνος, κόμματα, θεσμοί,
προγραμματισμός της οικονομίας, της
εργασίας, επαγγέλματα, η οικογένεια,
κτλ.), υποχωρεί σημαντικά.
Ο σύγχρονος άνθρωπος είναι
τοποθετημένος σ' ένα σταυροδρόμι
πολλαπλών αναφορών και δέχεται ποικίλα
μηνύματα.

3. 
Όλες αυτές οι σημαντικές αλλαγές εντάσσονται -πολλές φορές με απλουστευτικό
τρόπο- στον όρο «παγκοσμιοποίηση».
Μ' αυτό τον τρόπο η έννοια της «παγκοσμιοποίησης» χρησιμοποιείται στο
καθημερινό μας λεξιλόγιο ως ερμηνευτικό πλαίσιο των κάθε είδους οικονομικών,
κοινωνικών και πολιτικών ή πολιτισμικών φαινομένων.
Παρακάτω, θα επιχειρήσουμε να προσεγγίσουμε τις σημαντικότερες αλλαγές που
συντελούνται στα επίπεδα της οικονομίας, της πολιτικής, των κοινωνικών
σχέσεων, στον πολιτισμό…

4. Σημαντικές αλλαγές στην οικονομία, στην
πολιτική, στις κοινωνικές σχέσεις, στον
πολιτισμό…

5. 1. Η ανατροπή της παραδοσιακής
αντίληψης για τον ρόλο του
κράτους στην καπιταλιστική
οικονομία
Σύμφωνα με την αντίληψη που επικράτησε στη
μεταπολεμική Ευρώπη, το κράτος επέβαλε
περιορισμούς στο εμπόριο και την κίνηση των
κεφαλαίων.
Έτσι, σε διεθνές επίπεδο, οι εθνικές οικονομίες
ανέπτυσσαν μεν μεταξύ τους εμπορικές σχέσεις
(π.χ. εισαγωγές, εξαγωγές), που περιορίζονταν
όμως: (α) από τη γεωγραφική απόσταση (π.χ.
στο υπερατλαντικό εμπόριο ο επιχειρηματικός
κίνδυνος ήταν αυξημένος και το κόστος
μεταφοράς και επικοινωνιών μεγάλο),
(β) από περιορισμούς στις εισαγωγές προϊόντων
(π.χ. οι τελωνειακοί δασμοί).
Οι φραγμοί στο διεθνές εμπόριο και οι
περιορισμοί στην κίνηση των κεφαλαίων
θεωρήθηκαν αναποτελεσματικοί.
Για τον λόγο αυτόν, άρχισαν σταδιακά να
συνάπτονται διεθνείς συμβάσεις μεταξύ των
οικονομικά πιο ανεπτυγμένων κρατών που
καταργούσαν τους περιορισμούς αυτούς.
Η σημασία των οικονομικών σχέσεων στα
όρια ενός κράτους και της εθνικής του
οικονομίας άρχισε σταδιακά να μειώνεται. Η
αγορά άρχισε να αποκτά «παγκόσμια»
διάσταση.

6. 2. Οι ριζικές τεχνολογικές αλλαγές και
η διαμόρφωση παγκόσμιων δικτύων
επικοινωνίας, πληροφόρησης και
ενημέρωσης
Το αποτέλεσμα ήταν:
Πρώτον, η εκμηδένιση των αποστάσεων
Δεύτερον, η δυνατότητα άμεσης και
συνεχούς επικοινωνίας και πληροφόρησης
για τις εξελίξεις σε κάθε γωνιά του πλανήτη
και
Τρίτον, η τεχνολογική ανάπτυξη και ο
ανταγωνισμός, έχει στόχο την κυριαρχία
πάνω στις τεχνολογικές εξελίξεις, και έτσι,
διαδραματίζουν σημαντικό ρόλο στην
οικονομική και πολιτική ισχύ του σύγχρονου
κράτους-έθνους.

7. 3. Η πλήρης απελευθέρωση που
ισχύει για την κίνηση των
κεφαλαίων σε παγκόσμια κλίμακα
μέσω των μεγάλων πολυεθνικών
επιχειρήσεων.
Ο έλεγχος που μπορεί να ασκηθεί
από τα κράτη προέλευσης στις
επιχειρήσεις αυτές έχει γίνει πλέον
σχετικός.
Η παγκόσμια-πολυεθνική
επιχείρηση επιδιώκει την αύξηση
των κερδών της διαμοιράζοντας
τις δραστηριότητές της σε
διάφορες χώρες όπου η αμοιβή της
εργασίας είναι χαμηλή και τα
κοινωνικά δικαιώματα
περιορισμένα.

8. 4. Η τεράστια πίεση που
ασκείται πάνω στους μισθούς
και στα κοινωνικά
δικαιώματα των
εργαζομένων στις
ανεπτυγμένες χώρες, λόγω της
ελεύθερης μετακίνησης των
κεφαλαίων σε παγκόσμια
κλίμακα, σε συνδυασμό με το
σκληρό ανταγωνισμό που
αναπτύσσεται στον τομέα της
τεχνολογίας και της
τεχνογνωσίας.

9. 5. Η κυρίαρχη θέση που
καταλαμβάνει σήμερα το
χρηματοπιστωτικό σύστημα
στην παγκόσμια οικονομία.
Μέσω των χρηματιστηρίων και
των διεθνών τραπεζών
διακινούνται σε καθημερινή
βάση τεράστια ποσά, που
αντιστοιχούν στον εθνικό
προϋπολογισμό ενός ισχυρού
οικονομικά κράτους.

10. 6. Η αλλαγή του ρόλου των
φτωχότερων χωρών στην
παγκόσμια οικονομία
Από τη δεκαετία του 1990 και μετά, οι
φτωχές χώρες συμμετέχουν ενεργά στο
παγκόσμιο εμπόριο: δηλώνουν κατ’ αρχάς
πρόθυμες να προσελκύσουν επενδύσεις.
Οι κυβερνήσεις τους βρίσκονται σε ένα
είδος ανταγωνισμού μεταξύ τους για την
προσφορά του ευνοϊκότερου φορολογικού,
πιστωτικού, συναλλαγματικού πλαισίου,
προκειμένου να προσελκύσουν ξένα
κεφάλαια.
Αυτό τις οδηγεί όμως αρκετές φορές στην
υιοθέτηση αντιεργατικών μέτρων (π.χ.
αύξηση ωραρίου, μείωση ημερομισθίων) με
ακραία συχνά αποτελέσματα, όπως π.χ. η
εκμετάλλευση παιδικής εργασίας.

11. Οι δυτικές χώρες εξελίχθηκαν σε καπιταλιστικές
δυνάμεις όχι μόνο μέσα από την ιδιοποίηση της
υπεραξίας (εκμετάλλευσης) των δικών τους
εργατών, αλλά και μέσα από την ιδιοποίηση και
εκμετάλλευση άλλων χωρών και των λαών τους:
 Με την εκμετάλλευση των
πλουτοπαραγωγικών πηγών (π.χ. ορυκτός
πλούτος),
 Με την εκμετάλλευση ύδρευσης,
ηλεκτροδότησης, κατασκευής έργων
υποδομής (από τα οποία εισπράττουν
τεράστια ποσά μέσω διοδίων χρήσης και
ταυτόχρονα ελέγχουν και τις οικονομίες
αυτών των χωρών),
 και με την εκμετάλλευση των φθηνών
εργατικών χεριών (μέσω της μετανάστευσης)
των χωρών του Τρίτου Κόσμου.
Με αυτό τον τρόπο έχει δημιουργηθεί ένα
σύστημα στο οποίο οι αναπτυγμένες χώρες (π.χ.
Η.ΠΑ) λειτουργούν ως μια παγκόσμια
καπιταλιστική τάξη (η οποία αναφέρεται ως
«μητρόπολη», «κέντρο» ή «πυρήνας»), ενώ οι
λιγότερο αναπτυγμένες χώρες (οι οποίες
αναφέρονται ως «περιφέρεια») παίζουν το ρόλο
της εργατικής τάξης που υφίσταται την
εκμετάλλευση σε διεθνές επίπεδο.

12. Οι ταχύτατες ροές κεφαλαίων, τα δίκτυα των μέσων επικοινωνίας, η αποδιοργάνωση
των παραδοσιακών μορφών παραγωγής προϊόντων και των σχέσεων εργασίας δεν
έχουν μόνο σημαντικές επιπτώσεις στο «εσωτερικό» των αναπτυγμένων χωρών.
Παράλληλα, διαμορφώνουν μια νέα παγκόσμια «γεωγραφία» για τα έθνη και τους
λαούς, προσδιορίζοντας, από τη μια πλευρά, τις περιοχές του πλούτου και της
ανάπτυξης και, από την άλλη, τις «ζώνες» του αποκλεισμού, της περιθωριοποίησης, της
φτώχειας.

13. 7. Η παγκοσμιοποίηση
των διεθνών
προβλημάτων
Ο πλανήτης έχει σήμερα να
αντιμετωπίσει προβλήματα που
δεν γνωρίζουν σύνορα και
απειλούν όλη την
ανθρωπότητα, όπως η αλλαγή
του κλίματος και η
υπερθέρμανση του πλανήτη,
άλλες οικολογικές
καταστροφές, φυσικές
καταστροφές, μεταδιδόμενες
ασθένειες, διατάραξη της
τροφικής αλυσίδας κ.ά.

14. 8. Η κυριαρχία της μαζικής
κουλτούρας.
Το φαινόμενο της μαζικής κουλτούρας ακμάζει ιδιαίτερα
από το δεύτερο μισό του 20ου αιώνα και μελετήθηκε από
την Κοινωνιολογία και κυρίως από την Σχολή της
Φραγκφούρτης (Χέρμπερτ Μαρκούζε).
Δεν πρόκειται λένε, για την αυθεντική κουλτούρα που
δημιουργείται από τις μάζες μιας κοινωνίας και
αφομοιώνεται δυναμικά από αυτές, αλλά γι’ αυτήν που
κατασκευάζεται τεχνητά για να καταναλώνεται από τις
μάζες, και με αυτή την έννοια καλείται μαζική.
Πρόκειται δηλαδή για ένα είδος «βιομηχανίας της
κουλτούρας», της οποίας τα προϊόντα γίνονται
τυποποιημένα, σαν εμπορεύματα, και επιβάλλονται μαζικά
στα άτομα, κυρίως με τη διαφήμιση και με άλλα μέσα.
Αυτού του είδους η κουλτούρα δεν ανταποκρίνεται σε
μεγάλα, αυθόρμητα κινήματα έκφρασης της κοινωνίας,
στον τομέα της τέχνης, της οργάνωσης του
περιβάλλοντος, της ανθρώπινης συμπεριφοράς, κ.τ.λ.,
αλλά είναι αποτέλεσμα μιας «έξωθεν» επιβολής.
Το φαινόμενο αυτό είναι οδυνηρό αλλά και εξαιρετικά
επικίνδυνο γιατί με τη μαζική αυτή κουλτούρα
υποσκάπτεται η δημιουργική τάση του ατόμου και έτσι
χαλαρώνει, αντί να ενισχύεται, η συνοχή της κοινωνίας..
Υπάρχει μεγάλος κίνδυνος έτσι η μαζική κουλτούρα να
οδηγήσει στη διαμόρφωση μιας ομοιόμορφης,
ισοπεδωμένης, προκατασκευασμένης προσωπικότητας
των ατόμων, χωρίς δυναμική, χωρίς πρωτοβουλία και
δημιουργικότητα. Το αποτέλεσμα είναι να γίνονται τα
άτομα, χωρίς να το καταλαβαίνουν, πειθήνιοι
καταναλωτές έτοιμων τρόπων ζωής, άβουλοι αγοραστές
προϊόντων, δηλαδή άτομα που χειραγωγούνται από όσους
έχουν όφελος από την χειραγώγησή τους.

15. Βορράς-Νότος:
μια παγκόσμια πολιτική
προτεραιότητα
Η παγκοσμιοποίηση δε μείωσε, αλλά, αντίθετα,
μεγάλωσε το χάσμα ανάμεσα στο Βορρά και στο
Νότο.
Ωστόσο, η πανταχού παρουσία του συστήματος
οδήγησε σε ένα σύνολο αλληλεξαρτώμενων
διαπλοκών μεταξύ ενός Βορρά και ενός Νότου οι
οποίοι καλύπτουν πλέον όλη την επιφάνεια του
πλανήτη.
Οι αναπτυγμένες κοινωνίες έχουν κι αυτές ένα
Νότο στο εσωτερικό τους, τους μετανάστες, ενώ
οι λεγόμενες αναπτυσσόμενες χώρες δέχονται το
δικό τους Βορρά από το εξωτερικό (τους
τοπικούς κερδοσκόπους που επωφελούνται από
την παγκοσμιοποίηση).
Ο κίνδυνος είναι υπαρκτός. Ένα νέο «τείχος του
Βερολίνου» οικοδομείται ανάμεσα στο Βορρά και
στο Νότο. Τα όριά τον διακρίνονται ολοένα και
καθαρότερα στη Μεσόγειο, κατά μήκος του Ρίο
Γκράντε, στη θάλασσα της Νότιας Κίνας. Η
Δύση όμως μακροπρόθεσμα δεν έχει ούτε μία
πιθανότητα να αποκλείσει τις άπορες μάζες τον
Νότου από τον προνομιούχο χώρο της. (…)
Ignacio Ramonet, «Παγκοσμιοποίηση και
Περιθωριοποιήσεις», στο LE MONDE
diplomatique, ελληνική έκδοση του Maniere de
voir, τχ. 3 Αθήνα 1993, σ. 6

16. «Ωθούμενη η αστική τάξη από την ανάγκη
της να βρίσκει όλο και ευρύτερη
κατανάλωση των προϊόντων της,
απλώνεται σε όλη την υφήλιο.
Οι πανάρχαιες εθνικές βιομηχανίες
καταστράφηκαν και καθημερινά
εκτοπίζονται όλο και πιο πολύ.
Οι παλιές ανάγκες που ικανοποιούνταν με
τα ντόπια προϊόντα ξεπεράστηκαν πια και
στη θέση τους παρουσιάστηκαν σήμερα
άλλες ανάγκες, που για να ικανοποιηθούν
απαιτούν προϊόντα από χώρες πολύ
μακρινές…
Οι χαμηλές τιμές των εμπορευμάτων είναι
στα χέρια της το βαρύ πυροβολικό που
γκρεμίζει μ’ αυτό από τα θεμέλια όλα τα
σινικά τείχη και εξαναγκάζει σε υποταγή
και τους πιο ξενόφοβους βαρβάρους.
Με το φάσμα της πείνας εξαναγκάζει όλα
τα έθνη να αποδεχτούν το αστικό σύστημα
παραγωγής.
Τα αναγκάζει να εισάγουν τον λεγόμενο
πολιτισμό, δηλαδή να αστικοποιηθούν. Με
δυο λόγια πλάθει έναν κόσμο κατά την
εικόνα της».
Karl Marx, «Κομμουνιστικό Μανιφέστο»